Ўсимликларнинг кўпайиши 2

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

310 KB

Ko'chirib olish

Ўсимликларнинг кўпайиши Режа: 1. Ўсимликларнинг вегетатив кўпайиши 2. Жинссиз ва жинсий кўпайиш

Кўпайиш барча тирик организмларга хос бўлган хусу-сиятлардандир. Ўсимликлар асосан уч хил: вегетатив, жинс-сиз ва жинсий йўллар билан кўпаяди. Ўсимликларнинг вегетатив кўпайиши Вегетатив кўпайиш (лот. вегетативус — ўсиш) — ўсимликларнинг жинссиз кўпайиш шаклларидан бири бўлиб, бир ўсимликдан бир организмнинг юзага келиши билан изоҳланади. Вегетатив кўпайиш барча ўсимликларга хос белгидир. Бу жараён бир ва кўп ҳужайрали сувўтлари (спирогира, вошерия, валония, каулерпа ва бошқалар)да замбуруғ ва лишайниклар танасининг регенерациясига қараб тананинг бир неча бўлакларга бўлиниб кетиши ёки юксак ўсимлик-ларда, илдизпоя, бачки, пиёз, тугунак каби органларни юзага келиши, шунингдек тананинг айрим қисмларидан бир бутун ўсимлик пайдо бўлиш хусусиятига асослангандир. Юксак, чунончи ёпиқ уруғли ўсимликларда, вегетатив кўпайишнинг бир неча тури (масалан, табиий шароитда илдизпоя, бачки, пиёзтугунак, ажратувчи куртаклар чиқа-риш ва бошқалар) учрайди. Вегетатив кўпайиш ўсимлик-лар ҳаётида катта аҳамиятга эга. Мевачиликда унинг икки: қаламча ва куртак пайванд усуллари қўлланилади. Табиий ва сунъий вегетатив кўпайиш. Бундай кўпайиш кўпинча уруғдан кўпайиши қийин бўлган ўсимликларда учрайди. Бу жараён кўпйиллик ўсимликлар орасида (ўт. чала бута, дарахт) тез-тез кўринади. Кўпинча ўрмонзор-ларда дарахтларнинг остида ўсишга мослашган ўтчил ўсим- ликларнинг уруғлари деярли пишиб етилмайди. Бунга асо-сий сабаб ёруғликнинг етарли бўлмаслиги ҳамда чангла-тувчи ҳашаротларнинг озлигидир. Шунинг учун бу хилда-ги ўсимликлар ер ости иддизпояси, илдизтугунак, пиёз-бошлар ёрдамида жуда ҳам тез кўпаяди ва кўплаб ёш ўсимликлар ўсиб чиқади (ландиш, қизилмия (ширинмия), лола ва бошқалар). Вегетатив кўпайишнинг энг кўп тарқалган табиий усул-лари қуйидагилардир:

1. Илдизпоя. Талайгина кўп йиллик ўтчил ўсимликлар илдизпоялари ёрдамида вегетатив кўпаяди. Илдиз пояла-ри калта ва бўғин оралиғи қисқа бўлган ўсимликларда (ма-салан, ажриқ, ғумай, тоғрайҳон, кийикўт ва бошқалар) кур-таклар бир-бирига яқин туради, шунинг учун ҳам ер усти новдалари ғуж бўлиб чиқади. Илдизпоялари узун бўлган ўсимликларда куртаклар бир-биридан узоқ жойлашган, шу сабабли улардан чиқадиган ер усти новдалари тарқоқ ҳодда жойлашади (қамиш, қиёқ ва бошқалар). 2. Тугунаклар. Ўзбекистоннинг адир ва чўлларида ўса-диган зира (Вшишп регасшп), хашаки зира (қарғаоёқ) ва скорцонера ўсимликлари илдизпоясининг ер остида қалин-лаш (йўғонлаш)ган қисми тугунак деб аталади. Тугунак-ларда ўсимлик учун зарур озиқ моддалар тўпланади ва вегетатив кўпайиш вазифасини бажаради. Бундай кўпай-ишни картошка, топинамбур ва бошқа ўсимликларда кўриш мумкин. Бу хилдаги тугунаклар ер остида жойлаш-гани учун ер ости тугунаклар деб аталади. 3. Пиёзбошлар (бошпиёз). Ўрта Осиё чўл, адир ва тоғ ўсимликлари орасида лола, нарцисс, чучмўма, бойчечак, лилия (пиёзгул), пиёз кабилар пиёзбошлар билан кўпая-ди. Баъзи ўсимликларда пиёз куртаклари барг кўлтиқлари ёки тўпгулларида ҳосил бўлади. Саримсоқ ва лилия син-гари ўсимликларнинг пиёзи майда пиёзчалардан иборат, улар тўкилса, ундан янги ўсимлик ўсади. Баъзи ўсимлик-ларнинг гулларида уруғ ўрнида кичкина баргли новдалар ҳосил бўлади ва кейинчалик она ўсимлиқцан узилиб ил-диз чиқаради (масалан, қўнғирбош, 1-расм, 6, Б). Бун-дай ўсимликлар болаловчи ўсимликлар деб аталади. 4. Илдизбачкилар вегетатив кўпайишнинг бир воситаси бўлиб, илдиздаги куртаклардан ўсиб чиқа-диган қўшимча бачки поядир (ма-салан, янтоқ, печак, какра, олхўри, терак, тол, қайрағоч ва бошқалар). Иддизбачкилар, қўшимча илдизлар-нинг эндоген усул билан ҳосил бўлган куртакларидан ривожланади ва жуда қисқа муддат ичида катта майдонларни эгаллайди. Табиатда шундай ўсимликлар борки, улар бир неча хил вегетатив кўпайиш хусусиятига эга. Масалан, адир ва қирларда ўсадиган газакўт илдизбачкилар,

илдизпоя ва парти-куляция воситасида кўпаяди (2-расм). Маданий ўсимликларни табиий кўпайиш хусусиятларини ўрганиб, вегетатив кўпайтириш мумкин. Ма-салан, боғ, парк ва скверларда экиладиган зийнатли, манзарали ўсимликларни илдизпоялари, ил-дизбачкилари ва тупларини бўлиш воситасида кўпайтириш мумкин. Лоладошлар (пиёздошлар) оиласи-нинг кўпчилик вакиллари сунъий равишда пиёзбошлар, тугунаклар ёрдамида кўпайтирилади (масалан, пиёз, саримсоқ, лола, гулисумбул (гиацинт), илонгул (гладиолус) ва бошқалар. Ўсимликларни қаламчалар воси-тасида кўпайтириш. Қаламча усули билан гул, мевали дарахт ва токлар кўпайтирилади. Қаламча она орга-низмидан ажратиб, шохчалари 20— 40 см узунликда қирқиб олинган бўлакчалардан иборатдир. Қўнғирбош.

2-расм. Газакўтнинг илдиз бачкилари билан кўпайиши. Қаламча, ўсимлик турига қараб, бир неча кун (тол, терак, чакан-да), бир неча ҳафта ёки бир неча ойдан кейин илдиз олади. Қаламча-ларда янги новдалар қўлтиқ куртакларидан чиқади, қўшимча кур-таклар ҳосил бўлмайди. Қаламчалар новдадан (тол, терак, смородина, чаканда, ток ва бошқа-лар) баргдан (масалан, бегония) ёки илдизпоя-дан(қоқи, малина)ибо-рат бўлиши мумкин. Баъзи ўсимликлар (тол, терак) жуда ҳам осонлик билан илдиз чиқаради, аммо, айрим ўсимлик-лар (масалан, чаканда, атиргул) қийинчилик билан илдиз чиқаради. Шунинг учун ҳам бун-дай ўсимликларнинг қаламчалари гетероаук-син деган модда эритма-сида (12—24 соат) ушла-ниб, уларнинг илдиз олишлари тезлаштири-лади.

Қишлоқ хўжалик амалиётида жуда кўп мевали ва манзаралй ўсимликлар (дарахт^ бута ва ўтчил ўсимликз лар) қаламчалар восита-сида кўпайтирилади. Бу усул билан олинган ўсимлик, уруғдан кўпайтирилган ўсимликка нисбатан тез ҳосилга кириб, нав хусусиятлари тўлиқ сақланади. Пархиш усули билан кўпайтириш. Бунда ўсимлик шох-лари ёки новдалари (ток, самбитгул) ёйсимон қилиб ерга эгилади ва новдасининг учи ердан чиқиб турадиган қилиб тупроққа кўмилади. Бир қанча вақтдан кейин новданинг ерга кўмилган куртакларидан қўшимча илдизлар ҳосил бўлади. Келгуси баҳор ёки кузда иддиз чиқарган пархиш-ларни бошқа жойга кўчириб ўтказиш мумкин. Пайванд қилиш усули билан ўсимликларни кўпайтириш. Қийинчилик билан илдиз чиқарадиган, қаламча ва пар-хиш йўли билан кўпаймайдиган, уруғлардан кўпайганда эса мураккаб гибрид бўлганлиги учун айниб кетадиган, она ўсимлик навини бермайдиган мева дарахтлари пай-ванд қилиб кўпайтирилади. Баъзан пайванд дарахтларнинг шохлари синиб, яланғоч бўлиб қолган жойларни тўлди-риш ёки пастки қисми қисман зарарланган дарахтни сақ-лаб қолиш мақсадида қилинади. Пайванд пайвандланаётган ўсимликнинг нав хусусия-тини мустаҳкамлаш ва сақлаш, хўжалик кўрсаткичлари паст навларни сифатли, совуққа, зараркунанда ва касалликларга чидамли навлар билан алмаштириш, гуллаши ва мева ту-гишини тезлаштириш мақсадларида қўлланилади. Пайванд деб бир ўсимликка иккинчи ўсимлик қалам-часи ёки куртагини улашга айтилади. Пайванд қилинади-ган ўсимлик пайвандтаг, уланадигани пайвандуст деб ата-лади. Бу усул қишлоқ хўжалигида, айниқса мевачиликда энг кўп қўлланилади. Пайванднинг икки усули (куртак пайванд ва қаламча пайванд)дан кўп фойдаланилади. Куртак пайванд ёки окулировка (лот. о к у л у с — кўз) июнь ўрталаридан сентябрь ўрталаригача ўтказилади. Кур-так пайванд учун кўпинча ёз охирида

тиним даврида бўлган, ўша йили ҳосил бўлган ва келгуси йилда ўсадиган уртаклар, ҳосилга кирган ҳамда нав хусусияти яхши бўлган иовдалардан олинади. Куртак пайванд қилишдан 3—4 кун ^лдин кўчатзор суғорилади. Пайвандтаг илдиз бўғзидан 15—20 см (атиргул) ёки бир метргача (тут) барча ён шох-лар олиб ташланади. Пайвандтаг пўстлоғи ёғочлик қис-мигача 3 см узунликда "Т" шаклида пайванд пичоғи би- 3-расм. Куртак пайванд: 1 — пай-вандлаш учун куртаги олинадиган тайёр қаламча; 2—3 — куртакни бир оз ёғочлик қисми билан кесиб олиш; 4 — пайвандтагнинг пўстло-ғини кесиш; 5— 6— куртакни ўр-натиш; 7— боғлаш. 4-расм. Пайванднинг ҳар хил турлари: 1 — одций қаламча пайванд; 2 — ён қўндирма пайванд; 3 — ёрма пайванд. лан тилинади, сўнгра бу жойга бир оз ёғочлик қис-ми билан кесиб олинган битта куртак ўрнатилади ва тут пўстлоғи ёки пластер билан боғланади (3- расм, 6). Пайванд қилинган кўчатзор қондириб суғори-лади. Уланган куртаклар 10—15 кунда тутади. Тутган куртакдаги барг банди сал тегилса, тушиб кетади. Пайванд тутмаган вақтда қайта пайвандланади. Пай-ванд

тутиб кетгач, куртак уланган жойдан юқориси кесиб ташланади. Бу усул-да асосан, тут, олхўри, атиргул пайвандланади. Мевачиликда куртак пайванд усулидан ташқари найча пайванд ҳам қўлла- нилади. Қаламча пайванд ёки копулировка (лот. копу-л я р е — қўшиш, бирикти-риш), асосан баҳорда қўл-ланилади. Бу усулнинг бир қанча хиллари маълум. Масалан, оддий ва тилча-ли қаламча пайванд, қўн-дирма пайванд, искана пайванд ва ҳ.к. Оддий қаламча пайванд-да пайвандтаг ва пайван-дуст бир хил йўғонликда бўлиши керак. Пайвандтаг ҳам, пайвандуст ҳам бир- бирига мос келиб, зич қилиб пайвандланади, кейин боғланиб боғ малҳами суртилади. Бу усул асосан, эрта баҳорда куртаклар ёзилгунча бажарилади (4-расм, 1, 2). Одатда пайвандтаг пайвандустдан йўғонроқ бўлганда кўпинча кўндирма ва искана (ёрма) пайванд қўлланила-ди. Пайванд мустаҳкам бўлиши учун пайвандтаг юзи ҳар хил (тилча, эгарсимон) шаклда ўйилади ва шунга яраша пайвандуст кесиклар тайёрланади. Кесиклар пайвандтаг кесигига зич боғланади, боғ малҳами суртиб қўйилади (4-расм, 2). Искана (ёрма) пайванд қўлланилганда дарахт ёки унинг шохи кўндаланг кесилади, кейин махсус пичоқ ёки искана билан ўртасидан ёрилади. 3—4 куртакли қаламча ҳар икки томондан қаламча ўрнатилиб зич боғланади ва боғ малҳами суртилади (4- расм, 3). Бундай пайванд март — апрелда қилинади. Пайвандтаг билан пайвандустнинг ўтказувчи система-лари бир-бирига мос келса пайванд тез ва яхши ўсиб ке-тади, ҳамда пайвандустга хос белгилар пайдо бўлади. Ле-кин шуни қайд қилиш лозимки, пайвандтаг илдиз тўқи- маларида ўзгаришлар содир бўлади. Шу ўзгаришлар пайвандустга таъсир кўрсатади. Шу сабабдан пайвандуст куртакларидан ҳосил бўлган шох-шабба ва меваларда фа-қат пайвандустга хос хусусиятлар билан бир қаторда пай- вандтагга хос хусусиятлар ҳам намоён бўлади. Кейинги йилларда фан ва техника тараққий этган, био-логия асрида, олимлар вегетатив кўпайишнинг янги кло-нал, яъни ҳужайра ёки тўқима (меристема, куртак апекси, муртак) ларини она ўсимлик танасидан ажратиб, махсус

жиҳозланган лаборатория шароитида сунъий озиқа мод-даларда ўстириб янги ўсимлик ҳосил қилишга эришди-лар. Бу усул ижобий натижа бермоқда. Жинссиз ва жинсий кўпайиш Жинссиз кўпайиш тубан ва юксак спорали ўсимлик-лар (сувўтлар, замбуруғлар, мохлар ва папоротниклар)нинг ҳаётида учрайди. Жинссиз кўпайиш махсус ҳужайра спо-ра ёки зооспора ёрдамида содир бўлади. Спора ва зооспо-ра она ҳужайра ичида митоз ёки мейоз — редукцион (лот. ре — янгитдан: продукцио — маҳсулот) йўл билан бўли-нади. Шунинг учун спора ва зооспоралар доимо гаплоид 5-расм. Ўсимликларда учрайдиган спорангий хиллари 1 — Мисог замбуруғининг бирҳужайрали спорангийси; 2— қирққулоқ (папо- ротник)нинг кўпҳужайрали спорангийси; .? —етилган спораларнинг сочилиши; 4— 1Ло1Ьпх сувўтининг зооспорангий ва зооспоралари. (юнон. хаплос —одций), яъни тоқ сонли хромосомага эга бўлади. Митоз йўли билан ҳосил бўлган спораларни митоспора деб аталади. Спора, спорангий (юнон. анге-он — най) махсус халтача ичида ҳосил бўлади. Спорангий бирҳужайрали ва кўпҳужайрали бўлиши мумкин. Бирҳу-жайрали спорангий тубан ўсимликларда, кўпҳужайрали спорангий юксак спорали ўсимликларда учрайди (5 — расм, 1, 2, 3, 4). Ёш спорангий ичида битта ҳужайра (тўқи-ма) мейоз йўл билан бўлиниб, споралар ҳосил қилади. Споралар етилгандан кейин спорангий девори йиртилади ва ундан отилиб чиққан енгил, жуда ҳам майда споралар шамол воситасида тарқалади. Нам ерга тушган спора ўсиб янги индивидга айланади.

Споралар баъзи сувўтлар (қизил сувўтлар), замбуруғ-лар, юксак ўсимликлардан: йўсунлар, қирққулоқсимон-лар (папаротниксимонлар) ва қирқбўғимсимонларда уч-райди. Спора ёрдамида кўпайиш хусусиятига эга бўлган ўсимликлар спорали ўсимликлар деб аталади. Сув шароитида ўсувчи тубан ўсимликларнинг спора-лари хивчинли зооспора деб аталади. Зооспораларнинг устида қаттиқ пўст бўлмайди. У ҳаракатчан, унинг ҳарака-ти (1—2—4) баъзан кўп сонли хивчинлар ёрдамида содир бўлади ва зооспорангий деб аталадиган махсус ҳужайра ичида етилади. Зооспоралар етилгандан сўнг зооспорангий девори бўртиб, йиртилади ва зооспоралар сувга чиқиб, сузиб би-рор нарсага ўрнашиб, хивчинларини ташлаб ўсади ва янги индивидга айланади. Жинсий кўпайиш. Тубан ривожланган ўсимликларда жинсий кўпайиш иккита ҳаракатчан жинсий ҳужайра га~ металар (юнон. жинсий ҳужайра) протоплазмаси ва ядро-ларининг бир-бири билан қўшилиши, яъни копуляция (лот. копулацио — жуфтлашиш) натижасидавужудгаке-лади. Кўпчилик ўсимликларда жинсий ҳужайра — гамета махсусҳужайрагаметангий (юнон. ангейон — най)даети-лади. Тубан ўсимликларда бирҳужайрали, юксак ўсимлик-ларда кўп ҳужайрали гаметангий тараққий этади. Гамета-лар етилгандан сўнг гаметангий девори бўртиб йиртилади ва сувга чиқади. Сувда ҳар хил тупдан чиққан гаметалар бир-бири билан учраса, улар қўшилади ва зигота ҳосил қилади. Зигота ичида аввало гаметаларнинг цитоплазмаси (протоплазмаси) қўшилади, бунга плазмогамия деб атала-ди, кейинчалик уларнинг ядролари қўшилади — бунга ка-риогамия деб аталади. Зигота тинчлик даврини ўтгандан сўнг, унинг дигагоид (юнон. диплоос — қўшалоқ) ядро-си редукцион (мейоз) бўлиниб, хромосомалар сони икки баробар камаяди. Шундан сўнг гаплоид давр бошланади. Ўсимликларда бир неча хил гаметалар бўлади, шунга кўра бир неча хил жинсий кўпайиш учрайди. 1. Хологамия (юнон. х о л о с — бутун; г а м е о — қўйи-лиш) йўли билан

кўпайиш баъзи бирҳужайрали организм-ларда масалан, дунамэлла деган сувўтида учрайди. Уларда махсус гаметалар бўлмайди, шунинг учун жинсий кўпай-иш бир-бирига ўхшаш вегетатив ҳужайраларининг қўши-лиши натижасида содир бўлади. 2. Изогамия (юнон. и з о с — тенг, г а м е о — қўшилиш) кўпайишнинг энг содда шаклидир. (6-расм, 1). Жараён морфологик жиҳатдан фарқ қилмайдиган ҳаракатчан га-металарнинг бир-бири билан қўшилишидан содир бўла-ди. Изогамия сувўтларда (хламидомонада, улотрикс, қўнғир сувўтлардан фукус ва тубан замбуруғларда) кўринади. 6-расм. Яшил сувўтларида жинсий кўпайишнинг хиллари: 1 — изо- гамия; 2 — гетерогамия; 3 — оогамия; 4 — Ғисш деб аталадиган қўнғир сувўтида жинсий кўпайиш — оогамия. 3. Анизогамия ёки гетерогамия (юнон. анизос — но-текис, тенгсиз; гетерос — турлича; гамео — қўшилиш), яъни шакли ҳар хил, бири кичикроқ ва серҳаракат, ик-кинчиси каттароқ ва суст ҳаракат қилувчи гаметаларнинг бир- бири билан қўшилишига анизогамия ёки гетерогамия деб аталади (6-расм, 2). 4. Оогамия (юнон. оон — тухум, гамео — қўшилиш, ҳосил бўлиш). Катта, ҳаракатсиз урғочи тухум ҳужайра билан ҳаракатчан кичик эркак жинсий ҳужайранинг қўши-лишига оогамия деб аталади (6-расм, 3). Ҳаракатсиз йирик тухум ҳужайра озиқ моддаларга бой. Уни оогоний ёки урғочи гамета деб аталади. Иккинчи гамета, кичик, ҳаракатчан хивчинли бўлиб, битта йирик ядро ва цитоп-лазмадан иборат. Уни эркак гамета (6-расм, з) ёки спер- матозоид (юнон. с п е р м а — уруғ) деб аталади. Эволюция жараёнида кўпчилик уруғли ўсимликларнинг эркак гаме-талари хивчинларини йўқотган. Бундай эркак жинсий ҳужайра спермация деб аталади.

Тубан ўсимликларда тухум ҳужайранинг ҳосил бўлади-ган жойи оогония, уруғли ўсимликларда — архегония (юнон. а р х е — бошланиш; гоне — яратиш, туғилиш) дейилади. Сперматозоид ёки сперма ҳосил қилувчи орган антеридий (юнон. антерос — гулловчи) деб аталади. Ядро даврларининг алмашиниши. Жинсий кўпаядиган ҳар бир ўсимликнинг ҳаётида ядро даврлари: гаплоид ва диплоид даврлари галланади, яъни ҳужайранинг қўшили-ши — копуляция этилиши натижасида хромосомаларнинг сони икки марта ортганини кўрамиз. Жинсий кўпайиш вақтида ядро ичидаги хромосомалар бир-бири билан қўшилмайди, аксинча хромосомалар сони икки баробар кўп (2 п) бўлади, бундай ядро диплоид ядро дейилади. Аксинча хромосомаларнинг сони икки баробар кам (п) бўлган гамета ядролари гаплоид деб аталади. Гаплоид ядро- нинг диплоид ядрога айланиши жинсий кўпайиш восита-сида юзага келса, бунинг акси, диплоид ядронинг гаплоид ядрога айланиши, ядронинг редукцион бўлиниши натижа-сида тўртта гаплоид хромосомали ҳужайрада ҳосил бўлади. Ўсимликлар ҳаётида редукцион бўлиниш (мейоз) ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, қўнғир сувўтларидан фукуснинг ҳар бир индивиди диплобионд бўлиб, унинг ҳар бир ҳужай-раси диплоидли хромосомадан иборат. Фукус жинсий кўпайган вақтда талломининг учларида ранги очиқ — сар-ғиш, пушти шишлар юзага келади. Уларнинг ичи бўш бўлиб, рецептакул деб аталади. Кейинчалик унинг ичида 8 та ту-хум ҳужайра — оогония ва антеридийдан 64 та сперматозо-ид ривожланади. Сперматозоидлар тухум ҳужайра атрофи-ни ўраб, уларнинг биттаси тухум ҳужайра билан қўшилади ва пировардида диплоид хромосомага эга бўлган зигота ҳосил бўлади. Зигота қалин пўст билан ўралиб ўсади ва янги диплоидли фукусга айланади. Диплоид миқцорида хро-мосомалари бор ўсимликлар диплобионт деб аталади. Яшил сувўтларидан улотрикснинг ҳар бир яшил ипси-мон индивиди гаплобионт бўлиб, ҳар бир ҳужайра ядроси гаплоид хромосомалардан

иборат. Жинсий кўпайиш вақ-тида ҳар бир ҳужайра митоз йўл билан бўлиниб, гаплоид гаметалар ҳосил қилади. Гаметалар гаметагонийдан чиқ- қач сувда ҳаракат қилиб, ҳар хил тубдан ажралиб чиққан гаметалар билан учрашиб қолса, улар копуляция этилган-дан сўнг тўрт хивчинли ҳаракатчан зигота (планазигота) ривожланади. Зигота қалин пўст билан ўралади ва тинч- лик даврини ўтгандан сўнг, унинг диплоидли ядроси ре-дукцион бўлинади, пировардида тўртта гаплоид ядрога эга бўлган янги индивид ўсади. Наслларнинг галланиши. Кўпинча тубан ва барча юк-сак ўсимликларда ядро даврларининг (гаплоид ва дипло- ид) алмашиниши жуда ҳам мураккаб бўлган наслларнинг алмашиниши (гаплобионд ва диплобионд) билан боғлиқ. Бунда бир насл ривожланиши устун бўлиб, иккинчиси эса морфологик тузилиши ва хромосомаларнинг миқдори жиҳатидан ҳам, яшаш жиҳатидан ҳам камроқтакомиллаш-ган бўлади. Наслларнинг галланиши — организмнинг яшаш даврида икки хил насл пайдо бўлиши, яъни жинссиз ва жинсий кўпайиш билан боғланган. Жинссиз насл спорофит ва жинсий насл эса гаметофит деб аталади. Бу жараён билан ўрмонларда ўсувчи папоротник (қирққулоқ) мисолида та-нишамиз. Ўрмон қирққулоғи (Бгуор^епз ГШх таз, 3-расм) дип-лобионт. Унинг илдизи (ер усти пояси) ва барглари жинс-сиз насл — спорофит ҳисобланади, чунки ҳужайраларнинг ядроларида диплоид миқдорда хромосомалар бор. Баргла- рининг остида ёнлари бироз ботиқ ва жуда майда, дума-лоқ бандли спорангийлари бўлади. Спорангийлари тўп-тўп жойлашганлиги сабабли уларни сорус (юнон. сорос — тўп) деб аталади. Соруслар юпқа парда — индзиум билан қоп-ланган. Спорангий спорофилл (юнон. с п о р а — уруғ, филлон-барг) ларнинг меристемаси (меристес — ажралувчи)дан ривожланади ва юмалоқ шаклда бўлади. Унинг юқори ҳужайрасидан археспорий тўқимаси ҳосил бўлади. Унинг ички парда — тапетум ҳужайраларининг бўлинишидан спороген тўқима вужудга келади. Бу тўқиманинг мейоз бўлинишидан тетраспора

$етилади. Споралар етилгандан сўнг ички ҳужайралар ёки ва етил-ган споралар отилиб чиқади. Споралар икки қават пўст билан ўралган. Ташқи қавати қалин бўлиб экзина деб ата-лади. Бу қават спорани қуриб қолишдан сақдайди. Спора-лар шамол ёрдамида тарқалади. Демак, мейоспора (тет-распора)лар қирққулоқнинг кўпайиши ва тарқалиши учун хизмат қилади. Споралар ҳосил қилувчи ўсимликлар спо-рофит деб аталади. Спора ҳосил қилиш йўли билан кўпай-ишни — жинссиз кўпайиш дейилади. Спора нам ерга тушгандан сўнг, унинг гаплоид ядроси митоз йўл билан бўлиниб ўсади ва майса (ўсимта) ҳосил қилади. Майса ҳужайраларида хромосомалар гаплоид сон- \21-расм. Қирққулоқларда жинсий кўпайиш: 1 — спорофит — қирққулоқнивг умумий кўриниши; 2— спорангий ичидг соруслар; 3 — спорангийнинг очилиши; 4— споранинг ўсиши, 5— ўсимта^; 6 —антеридий (а—ёш$

аптеридий, б—спрематозоидлар); 7—архегоний (а—ёш, б—етилган архегоний); 8— ривожланаётган ёш спорофит қирққулоқ; я — тухумҳужяйрэ; брк — қорин каналчаси ҳужзйраси; шк — бўйин канал ҳужайралари. да, ташқи кўриниши жиҳатидан диплобионд (спорофит) дан кескин фарқ қилади. Майса хлорофиллга бой, кўпҳу-жайрали, юраксимон, шохланмаган шаклда бўлиб, ризоид-лари ёрдамида ерга бирикиб мустақил ўсади (7-расм, 5). Ўсимтанинг пастки томонида гамегангий тараққий эта-ди, унда аввало антеридий, кейин архегоний ҳосил бўла-ди (7-расм, 6, 7). Антеридий ва архегоний ҳужайралари митоз йўл билан бўлинади. Антеридийдан сперматазоид, архегонийдан эса тухум ҳужайра етилади. Демак, ўсимта қирққулоқнинг жинсий насли бўлиб, гаметофитдир. Қирққулоқнинг антеридийси думалоқ, девори бир қават ҳужайрадан иборат. Унинг ичида сперматоген хужайрала-ри бўлади. Сперматоген ҳужайралардан учида бир тутам хивчинларга эга бўлган сперматазоид етилади ва сувда ҳаракат қилиб архегонийга тушади. Архегоний шакли колбага ўхшаш, унинг қорин қисми ўсимтага ботган, бўйинчаси ташқарига чиқиб туради. Қо-рин қисмида тухум ҳужайра, устида эса канал ҳужайраси бўйинча бор. Улар бир-бири билан қўшилиб кетади. Ар- хегоний етилганда бўйинчадан шилимшиқ модда чиқиб, сувга қўшилади ва ундаги сперматозоидларни ўзига жалб этади. Архегоний ичига кирган сперматозоидларни ўзига жалб этади. Архегоний ичига кирган сперматозоидлардан биггаси тухумҳужайра билан қўшилиб, уни уруғлантира-ди. Уруғланиш натижасида ҳосил бўлган диплоид зигота ўша заҳотиёқ митоз бўлиниб, спорофит насл берувчи мур-так (эмбрион) такомиллашади. Муртак аввалига ўсимта ҳисобидан озиқланади, кейинчалик илдиз, ер ости поя ва барг чиқаргандан сўнг ўсимта қурийди. Юқормдаги мисолдан кўринадики, қирққулокдарда ядро даврларинк алмашинишидан ташқари, уларда насллар ҳам галланади: яъни спорофит жинссиз кўпайишда иштирок этувчи споралар диплоид сонли

хромосомалардан иборат бўлиб, уларнинг ўсишидан жинсий органлар (антеридий ва архегоний) гаплоид сонли хромосомгларга эга бўлган жинсий насл гаметофит галланади. Бироқ, спорофит ва гаметофит ташқи кўриниши жиҳатидан бир-биридан кес-кин фарқ қилади. Спорофит қўпйиллик ва тамомила мустақил равишда ер устида ўсади. Гаметофит эса кичкина дифференция- лашмаган талломдан иборат. У сув шароитида ўсишга мос-лашган, лекин узоқўсмайди. Спорофит мейоспоралар, га-метофит эса гаметалар восигаевда насл қолдиради. Насллар-нинг бундай галланишига гетероморф (юнон. гетерос — ҳар^хил; морфе — шакл) галланиш дейилади. Ўсимликларнинг уруғлар ёрдамида кўпайиши. Уруғлар ёрдамида кўпайиш очиқ уруғли ва ёпиқ уруғли ўсимлик-ларга хос. Уларда уруғлар янгиланиш, кўпайиш ва тар-қалиш органи бўлиб хизмат қилади. Уруғлар кўп миқдор-да ҳосил бўлади, тарқалади ва улардан яна ўшандай ўсим-ликлар вужудга келади. Бундай ўсимликларда наслларнинг галланиши деярли бутунлай ниқобланган. Уруғли ўсим-ликлар қуруқликка мослашган бўлиб, гаметаларнйнг ҳара-катланиши учун сувнинг ҳожати йўқ. Шунинг учун улар- да чангланиш жараёни юзага келган. Уруғли ўсимликлар-нинг гаметофити (айниқса урғочиси) мустақил ҳаёт кечиролмайди, улар фақат спорофитнинг ҳисобига яшай-дилар. Спорофит ўсимликда микро ва мегаспорангийлар, уларнинг ичида эса мейоспоралар етилади. Микро ва ме-гасгюралар микро ва мегаспорангийлар ичидан ташқарига чиқмасдан ўсиб, гаметофитларни ҳосил қилади. Уруғ, уруғкуртакдан, ёки уруғмуртакдан шаклланади. Уруғкуртак — шакли ўзгарган мегаспорангий бўлиб: унинг ичида урғочи гаметофит ривожланади; уруғланишдан кейин ҳосил бўлган зиготадан янги спорофит ўсимлик-нинг муртаги шаклланади. Уруғланишдан кейин яна шу уруғмуртак уруғга айланади. Очиқ уруғли ўсимликларнинг тараққиёт даврлари ва уруғ ёрдамида кўпайиши. Бу жараённи оддий қарағай (Ришз 8Пуе51пз) мисолида кўриш

мумкин (8-расм.) Баланд бўйли, ёруғсевар, доимо яшил ўсимлик. Улар бир уйли ўсимликлардир. Бир ўсимликнинг ўзида эркак ва урғочи ғуддалари ҳосил бўлади, Эркак ғуддаларнинг ранги сар-ғиш ва йирик бошоқларга бириккан. Ҳар бир кичик ғудда ўртасида ўқи бўлиб, унга спирал шаклида микроспоро-филлар ёпишиб туради. Кўпинча эркак ғуддани микро- стробиллар деб ҳам юритилади. Микроспорофиллар кичкина юпқа барглар кўрини-шида бўлиб, ташқи қирғоғи сал юқорига қайрилган. Унинг пастки томонида микроспорангийлар жойлашган. Одатда ҳар бир микроспорофиллда иккитадан микроспорангий- 8-расм. Оддий қаракай: 1 — Спорофит новда ҳосил бўлган чангчи ва уруғчи қуббалар; 2 — узунасига кесилган уруғчи кубба; 3 — тангача (қипиқ)лар билан ўралган уругкуртак, 4 — узунасига кесилган уруғ-куртзк; 5 — чангчи қубба; 6 — микроспорангий; 7—-чанг; 8 — узунасига кесил^ан уруғ; 9— тангача (қипиқ) билан ўралган иккита уруғ. лар ўрин олади. Микроспорангийлар ичида микроспора-лардан чанглар

етилади. Чанглар етилгандан сўнг мик- роспорангий ёрилади ва чанглар шамол ёрдамида тарқа-лади. Чанг доначасининг икки қават пўсти бўлиб, ташқи — қалинроқ қисмига — экзина, ички пўсти юпқароғига — ин-тина деб аталади. Экзина қавати бўртиб, интинадан ажра-лади ва иккита ҳаво халтачаларини ҳосил қилади. Улар чангнинг ҳаво ёрдамида тарқалишига имкон беради. Ҳар бир чанг доначаси ичида иккита ҳужайра мавжуд: вегета-тив ва антеридиал ҳужайралар. Вегетатив ҳужайра йирик бўлиб, чангнинг ичини деярли тўлдириб туради. Антери-диал ҳужайра майда ва ундан, кейинчалик иккита эркак гаметалар — спермийлар ҳосил бўлади. Спермийларда хив-чин бўлмайди ва улар ҳаракатланмайди. Икки ҳужайрали мана шу чанг донаси эркак ўсимта ҳисобланади. Урғочи ғуддалар новда учларида ҳосил бўлади. Новда-ларнинг ўртасида ўқи бўлиб, унга спирал шаклида танга-чалар бирикиб туради. Уларнинг қўлтиғида эса уруғ тан-гачалари етилади. Ҳар бир тангачанинг асосида иккита-дан йирик уруғмуртаклар (мегаспорангийлар) жойлашади. Уруғмуртакнинг ташқи қобиғи интигумент (лот. и н т е -гумеитум — қоплам, қобиқ) дейилади. Ана шу қоплам остида нуцеллус (лот. нукс, нукис — ядро, ёнғоқ) жой-лашади. Уруғмуртакнинг учида интегумент қўшилмайди ва кич-кинагина тирқиш, яъни микропиле (юнон. м и к р о с — ки-чик, п и л е — кириш жойи. эшик)ни ҳосил қилади. Мик-ропиле орқали чанг ичкарига киради. Нуцеллуснинг йирик ҳужайраси (археспорий) редук-цион бўлиниб, устма-уст жойлашган тўртта гаплоид ҳужай-раларнинг мегаспораларини ҳосил қилади. Юқоридаги учта ҳужайра нобуд бўлиб, энг остидагиси йириклашиб бўли- нади ва урғочи гаметофит шаклланади. Урғочи гаметофит-нинг учки қисмида редукцияга учраган иккита архегоний жойлашади. Архегонийлар ичида йирик тухум ҳужайра-лар етилади. Икки ҳужайрали чанглар — эркак гаметофитлар урғо-чи ғудданинг уруғ тангачаларига бориб тушганда чангла-ниш содир бўлади. Чанг уруғмуртакда

ўса бошлайди ва унинг ичкарисига киради. Вегетатиз ҳужайра чанг найча- сини ҳосил қилади. Чанг найчаси нуцеллусдан ўтиб архе- гонийга киради. Чанг найчаси орқали антеридиал ҳужай-ра ўтади ва у бўлиниб 2 та спермийни ҳосил қилади. Уруғ-ланиш жараёнида тухум ҳужайра спермийнинг битгаси билан қўшилади, иккинчи спермий нобуд бўлади. Ҳосил бўлган диплоид зиготадан муртак шаклланади. Муртак — муртак илдизча, иояча, баргча ва куртакчадан иборат. Уруғланишдан сўнг уруғмуртакдан қалин пўстга ўрал-ган уруғ ҳосил бўлади. Уруғ пўсти интегументдан ҳосил бўлади, нуцеллуснинг қолган қисми эндоспермни ўраб туради. Эндосперм ичйда уруғнинг муртаги, яъни ёш спо- рофит жойлашади. Уруғлар шаклланиши даврида урғочи ғуддалар ўсиб катталашади, уруғ тангачалари қуриб жи-гаррангга киради. Уруғлар ғуддалардан эркин ажралиб тарқалади. Қулай шароитда улар униб, йирик ўсимликлар (спорофитлар)ни ҳосил қилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Гулли ўсимликларнинг кўпайиши

Ўсимликларнинг кўпайиши, усиши ва ривожланиш

Ўсимликларнинг кўпайиши ва қайта тикланиши

Ботаниканинг бўлимлари. Ўсимликларнинг аҳамияти

Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари