Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча - Botanika - Referatlar

Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

55 KB

Ko'chirib olish

Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча Режа: 1. Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши 2. Протопластнинг кимёвий таркиби ва физикавий хусусиятлари

Ҳамма тирик организмлар ҳужайра тузилишига кўра икки катта оламга: прокариотлар ва эукариотларга бўлинади. Прокариот организмлар (бактериялар, яшил сувўтлар) да ҳужайранинг ирсий белгиларини геноформ (юнон. ген —туғилиш, келиб чиқиш, форм — шакл) ташийди. Ядро моддаси ҳужайрада биртекис тарқалган бўлиб, ядро пўсти бўлмайди. Эукариот организмлар (ўсимликлар, замбуруғлар ва одам)нинг ҳужайрасида такомиллашган ядро бўлиб, унинг таркибидаги хромасомалар ирсий белгилар-ни наслдан наслга ўтказишда иштирок этади. Эукариот организмларнинг ҳужайралари бир-биридан кескин фарқ қилади. Ҳайвон ҳужайрасида ўсимликларга хос бўлган пўст пластидалар ва вакуолалар бўлмайди. Ҳай-вонлар ва замбуруғлар хужайрасида гликоген, ўсимлик-ларда крахмал тўпланади. Ўсимликларнинг ҳужайра пўсти пишиқ бўлиб, целлюлозадан; замбуруғларнинг ҳужайра пўсти хитин моддасидан ташкил топган. Демак, ҳужайранинг энг муҳим белгиларидан бири унинг хилма-хиллиги ва ўхшашлигидир. Масалан, ҳужай-ра протопласти (юнон. протос — биринчи; пластос — шакл-ланган) мураккаб тузилишга эга бўлиб, унинг такомилла- шиши натижасида бир қанча органеллалар ёки органоид-лар (ядро, пластидалар, митохондрий, рибосома, лизосома ва бошқалар)дан ташкил топган бўлади. Органеллалар ба-жарадиган вазифаси, тузилиши билан бир- биридан кес-кин фарқ қилади. Ўсимлик ва ҳайвон ҳужайрасидаги органеллалар моле-куляр тузилиши билан ва кимёвий таркиби билан ўхшаш бўлганлиги сабабли, уларнинг бажарадиган вазифаси ҳам ўхшаб кетади. Бу, ўсимлик ва ҳайвон организмининг ке-либ чиқишида умумийлик борлигидан далолат беради. Ҳар бир ҳужайра бир бутун мустақил бирлик бўлиб, унинг атрофи плазматик мембрана ёки плазмалема билан ўралган. Ҳужайра шу плазмалема орқали ташқи муҳит билан алоқада бўлади. Натижада у озиқ моддалар билан таъминланади. Ҳамма ҳужайралар учун хос бўлган хусусиятлардан бири, цитоплазма ва

ирсий ахборотларни ташувчи ДНК (дезоксирибонуклеин кислота)нинг мавжудлигидир. Одатда, ўсимлик ҳужайраси уч қисмдан ташкил топа-ди: ҳужайра пўсти — углеводли бирикмалардан тузилган бўлиб, ҳужайра сиртини қоплайди. Протопласт — ҳужай-ранинг энг муҳим тирик қисми бўлиб, ҳужайра пўсти де-ворлари атрофида жойлашади. Ниҳоят ҳужайра маркази-ни вакуола (лот. вакуус — бўшлиқ) ишғол этади. Вакуола-да ҳужайра шираси бўлиб, унда сувда эриган углеводлар, оқсиллар, тузлар, алкалоидлар ва бошқа бирикмалар тўпла-нади, Ўсимлик ҳужайрасининг энг характерли белгиларидан бири, уларда жуда ҳам пишиқ тузилган пўст ва чўзилиб ўсиш хусусиятига эга бўлган вакуоланинг мавжудлигидир. Ҳужайранинг ҳажми вакуоланинг чўзилиб ўсиши туфай-ли содир бўлади. Ҳайвон ҳужайрасининг бўлинишида иштирок этадиган центриол юксак ўсимлик хужайрасида учрамайди. Ҳужайранинг шакли, катта-кичиклиги ва бажарадиган функцияси танада жойлашган жойига боғлиқ. Зич жой-лашган ҳужайралар 14 қиррадан иборат бўлиб, 4—6 бур-чакли, улар«инг кўндаланг кесими ҳам 4—6 бурчақцан иборат. Эркин ўсиш хусусиятига эга бўлган ҳужайралар-нинг шакли кўпинча шарсимон, юлдузсимон, ясси учли ва цилиндрсимон бўлиши мумкин. Шакли бир хил бўлган, изодиаметрик тирик ҳужайра-Лардан тузилган тўқима паренхима (лот. п а р — тенг, юнон. энхима — тўлдирилган) деб аталади. Одатда бундай ҳужай-ралар поя, илдиз, ҳўл мевалар ва баргларда учрайди. Улар моддаларни синтез қилиш ва тўплаш вазифасини бажара-ди. Паренхима ҳужайраларининг вакуоласида оқсил, ёғ, антоциан, таннид ва бошқа моддалар тўпланади. Ксерофит ўсимликларнинг паренхима ҳужайраларида сув тўпланади. Баъзан ҳужайранинг ўсиши бир томонлама бўлиб, натижада чўзиқ хужайралар ҳосил бўлади, улар прозенхима (юнон. п р о с — бир йўналишда, энхима — тўлдирилган) ёки узунчоқ ҳужайралар деб аталади. Прозенхим ҳужайра-лар кўпинча дарахтларда учрайдиган ўтказувчи най тола

бойламининг етилганидан сўнг тириклик хусусиятини йўқотади. Ҳужайраларнинг катта-кичиклиги доимо ўзгариб турса ҳам, лекин ҳар қайси туркум вакиллари учун маълум катталикда ва шаклда учрайдиган белгидир. Одатда, ҳужай-рани бир неча марта катталаштириб кўрсатадиган микро-скоп остида кўриш мумкин. Юксак ўсимликларнинг ҳужай-ра диаметри 10—100 мкм (кўпинча 15—60 мкм) бўлиши мумкин. Диаметри йирик ҳужайралар кўпинча ғамловчи (озиқ моддаларни тўпловчи) ҳужайраларда масалан, кар- тошка тугунакларидаги паренхимда, ҳўл мева ҳужайрала-рида бўлади. Бундан ташқари тарвуз, лимон, апельсин ва бошқа меваларнинг юмшоқ эти, бир неча миллиметргача бўлади. Уларни баъзан микроскопсиз ҳам кўриш мумкин. Айниқса прозенхиматик ҳужайралар узунлиги жиҳатидан бошқа ҳужайралардан фарқ қилади. Масалан, зиғир толаси 40 мм, ғўза толаси 35 мм, қичитқи ўт толаси 80 мм узунликда бўлади. Уларнинг узунлигидан қатъи назар, кўндаланг кесими микроскопик ҳолда сақланади. Юксак ўсимликларда ҳужайраларнинг сони бир неча ўн мингдан юз минггача бўлиши мумкин. Протопластнинг кимёвий таркиби ва физикавий хусусиятлари Протопластнинг кимёвий таркибига: оқсиллар, нуклеинлар, липидлар, углеводлар, минерал моддалар ва сув киради. Оқсиллар — ҳужайранинг энг муҳим ва зарур таркибий қисми бўлиб, тирик материянинг тузилиши ва хусусиятини ташкил этади. Улар полимер ва мономер бирикмалар-дан, аминокислоталардан тузилган. Ҳозирги вақтда аниқ-ланган 40 га яқин аминокислоталардан 20 таси оқсиллар-нинг мономеридир. Энг юқори концентрацияли оқсиллар ўсимликларнинг уруғида аниқланган бўлиб, уруғнинг қуруқ вазнига нисбатан 40% ни ташкил қилади. Бу оқсиллар "ғамловчи" вазифасини бажаради ва уруғ кўкариб чиқ-қандан сўнг сарфланади. Кимёвий жиҳатдан оқсиллар оддий ёки протеин ва мураккаб ёки протеидлардан иборат. Булар ҳужайрадаги бошқа моддалар билан қўшилиб, мураккаб моддаларни, яъни ёғлар билан қўшилиб — липопротеид,

углеводлар билан — гликопротеид, нуклеин кислоталар билан — нуклеопро- теидларни ҳосил қилади. Оқсиллар протопластнинг моддий қисмини ташкил қилиш билан биргаликда ҳаёт жараёнини бошқарувчи ферментлар ёки энзинлар вазифасини ҳам бажаради. Фер-ментлар йирик ва мураккаб глобуляр оқсиллар бўлиб, табиатига кўра биологик катализатор ҳисобланади. Фер-ментлар ўзининг таъсир этишига кўра икки гуруҳ (гидро-литик ва десмолитик)га бўлинади. Гидролит ферментлар қандларни, ёғларни, глюкозид ва бошқа хил органик моддаларни гидролиз қилади, ле-кин энергия ажратиб чиқармайди. Бу гуруҳ ферментларга оқсилни парчалайдиган протеаза; ёғларни парчалайдиган липаза, крахмални қандга айлантирадиган амилаза ва бошқа ферментлар киради. Десмолит ферментлар углерод атомлари ўртасидаги боғланишларни узишга олиб келади ва натижада катга иссиқлик энергияси ажралиб чиқади. Бир қатор ҳаётий жараёнларни жумладан нафас олиш, бижғишларни ката-лаза, пероксидаза каби ферментлар бажаради. Ферментларни биринчи бўлиб, рус олими К. С. Кире-гоф (1814) унаётган уруғда крахмалнинг қандга айлани-шини аниқлади. Аммо, шарқ халқлари бу ҳодисани бир неча аср илгари ўсаётган уруғ ва майсалардан шарбат аж-ратиб олиб, сумалак тайёрлаганлар. Бу жараённи ке-йинчалик А. И. Опарин, А. Л. Курсанов, Б. А. Рубинлар илмий асосда аниқлаб бердилар ва ферментлар биология-сига асос солдилар. Ферментларнинг асосий хусусиятла-ридан яна бири, ўз фаолиятини организмдан ажралган ҳолда ҳам сақлаб қолишидадир. Шунинг учун ҳам ҳозирги кунда озиқ-овқат саноатида, хусусан — нон, печенье маҳсулотларини тайёрлашда, чой, кофе, какао, чекиладиган, ичиладиган маҳсулотлар-ни тайёрлашда кенг қўлланилмокда. Нуклеин (лот. нуклеус — ядро) кислоталар — ДНК (де-зоксирибонуклеин) ва РНК (рибонуклеин) протопластнинг таркибида жуда оз учраса ҳам, улар биополимер гуруҳини ташкил этади. Нуклеинлар протопластда оқсилларни синтез қилишда иштирок этади. ДНК ҳужайрада ядро, мито-хондрий ва

хлоропластлар таркибида, РНК эса ҳам ядро, ҳам протопласт таркибида учрайди. ДНКни биринчи марта 1936 йили А. Н. Белозерский ўсимлик ҳужайрасидан ажратиб олган. ДНК — генетик (ирсий) информацияни сақлайдиган ва наслдан-наслга ўтказадиган молекула ҳисобланади. РНК эса шу ирсий информацияни ташиш учун хизмат қиладиган молекула-дир. Кимёвий жиҳатдан ДНК нинг ҳар бир занжири — полимер бўлиб, унинг мономерлари икки хил азотли асос-ларга эга бўлган нуклеозид (пиримидин ва пурин) лардан иборат. РНК бир неча хил бўлади, улар бажарадиган функция-сига қараб номланади. Масалан, транспорт-ташувчи (Т-РНК), информацион-ахборот (И-РНК), рибосом (Р-РНК); сўнггиси рибосомалар таркибида учрайди. РНК мономер- лари азотли ва фосфат кислота қолдикли нуклеотид (ада-нин, гуанин, цитозин) лардан иборат. РНК молекулалари турли аминокислоталар билан комплекслар ҳосил қилиб, буларни оқсил синтезланадиган жойларга — рибосомаларга етказиб беради. Липидлар (юнон. липос — ёғ, мой; эйдос — ўхшаш) — протопласт таркибида учрайдиган энг муҳим моддалардир. Улар тузилишига кўра мураккаб эфир би-лан бириккан ёғ кислоталари ва глицериндан ташкил топ- ган. Кимёвий таркиби углеводларга ўхшамасада, улардан кислород сонининг озлиги билан фарқ қилади. Ўсимлик ёғи, эфир, глицерин (уч атомли спирт) ва ёғ кис-лоталари оленин, пальметин, стеариндан ташкил топган. Липидларнинг асосий хусусиятларидан бири, улар гид-рофоб (яъни "сувдан қўрқувчи") — сувда эримайди, аммо баъзи органик эритмаларда эрийди. Ўсимликларнинг протопластида оддий ёғлар ва мурак-каб липидлар (липоидлар ёки ёғларга ўхшаш моддалар) бўлади. Липидларга фосфо ва гликолипидлар ҳамда баъзи пигментлар (каротиноидлар) киради. Булар ҳужайранинг таркибий қисмларидан ҳисобланади. Ёғлар билан липид-лар ҳужайрада энергия (қувват) бериш вазифасини бажа-ради.

Ёғлардан ташқари ўсимликларнинг ҳужайра ораликла-рида эфир мойлари ёғ томчилари шакли (лаванда, ялпиз, лагохилус-кўкпаранг, райҳон ва бошқаўсимликлар) да учрайди. Эфир мойлари саноатда парфюмерия соҳасида кенг қўлланилади. Протопласт таркибида углеводлар ҳам учрайди. Угле-водлар оддий ёки моносахарид ва мураккаб полисахарид-лардан иборат. Моносахаридлар (фруктоза, сахароза) сув-да яхши эрийдиган моддалар. Полисахаридлар (крахмал доначалари клетчатка, целлюлоза). Ҳужайрада углеводлар модда алмашинуви жараёнида асосий энергия манбаидир. Углеводлар (пентозалар) дан рибоза ва дезоксирибоза РНК, ДНК ва АТФ таркибига киради. Углеводлар ҳужайра тар-кибидаги актив биологик моддалар билан боғланиб гли-козидлар, гликопротеид каби муҳим моддалар ҳосил қила-ди. Бу, ҳужайранинг молекуляр хоссалари ҳисобланади. Ҳужайра ҳаётида АТФ (аденозинтрифосфат кислота-си) жуда муҳим аҳамиятта эга. У ҳужайрадаги энергияни ўзлаштиришда биологик макромолекулали моддаларни синтез этишда иштирок этади. Тирик ҳужайра таркибида 60—90% миқцорда сув бўлиб, унинг таркибида бошқа кимёвий моддалар эриган ҳодда учрайди. Ҳужайранинг физикавий хоссалари — ҳажми, эластик-лиги сувга боғлиқ. Одатдаги ҳолатда ҳужайра тиғизлик, яъни эластик хусусиятга эга, унинг бу хусусияти ҳужайра суюқ-лигининг деворларига кўрсатадиган босимга боғлиқ бўла-ди. Шу босим эластик босимнинг суюклик босими билан тенглашиб туради. Ҳужайранинг шундай одатдаги ҳолатига тургор (лот. тургоре — тўлиб тошмоқ) деб аталади. Тирик ўсимлик ҳужайраларидаги тургор ҳолат сувга боғлиқ. Масалан, узиб олинган ўсимлик бир оз вақт ўтгач сўлий бошлайди. Чунки ҳужайрани тиғиз тутиб, чўзиб ту-радиган вокуоладаги ҳужайра суви аста-секин буғланиб боради ва тўқима ўзининг ички тиғизлигини йўқотиб қўяди. Бу ҳодисага плазмолиз деб аталади. Сув эритувчи сифатида ҳам ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга. Кўпгина моддалар ҳужайрага сувда эриган ҳолда шимилади,

фой-даланган моддалар ҳам ҳужайрадан эритма ҳолида чиқа-рилади. Ҳужайрада рўй берадиган кимёвий реакциялар фақат сувли эритмада содир бўлади. Масалан, оқсиллар, ёғлар, углеводлар ва бошқа моддалар сув билан ўзаро кимё-вий таъсир этиш натижасида парчаланади. Ниҳоят, сув ҳужайрадаги иссиқлик тақсимотида ва ис-сиклик ажратишда муҳим роль ўйнайди. Ташқи муҳит ҳаро-рати пасайганда ёки кўтарилганда сув молекулалари ўрта-сида водород боғларининг узилиши ва янгитдан ҳосил бўлиши туфайли иссиқлик ютилади ёки ажралиб чиқади. Сувда эритмалар ҳолида жуда хилма-хил минерал туз-лар бўлади. Ҳужайра таркибида қуйидаги минерал тузлар: катионлардан — калий, натрий, кальций, магний; анион-лардан — кучсиз фосфор, хлор, карбон кислота қолдиқла-ри ва бошқа кўпгина тузлар бўлади. Бу тузлар ҳужайрада-ги физик- кимёвий жараёнлар учун зарур. Анорганик тузларнинг ионлари ҳужайрадаги осмотик босимни, сув алмашувини ҳатто баъзилари ферментлар фаолиятини оширади. Ўсимлик ҳужайра протопласти рангсиз, лекин унинг таркибий қисми пластидалар (хлоропласт, хромопластлар) яшил, қизил ёки пушти қизил рангда бўлади. Протопласт физик-кимёвий ҳолати жиҳатидан кўп фазали гидрозол каллоид (юнон. калла —елим), яъни ёпишқоқ ва ши-лимшиқ моддадан иборат бўлиб, унинг зичлик даражаси 1.03—1.1. га тўғри келади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

O'xshashlar

Тўқималар ҳақида умумий тушунча

Доривор маҳсулотларни тайёрлаш, қуритиш, идишларга жойлаштириш (қадоқлаш) ва сақлаш тўғрисида умумий тушунча

Новда тузилиши ва ҳаётчанлигига асосан ўсимликларнинг вегетатив оргаиларини классификациялаш

Тукималар

Вакуола ва ҳужайра шираси