Gipsli tuproqlar va ularning melioratsiyasi. Toshloq tuproqlar va ularni melioratsiyalash - Biologiya - Referatlar

Gipsli tuproqlar va ularning melioratsiyasi. Toshloq tuproqlar va ularni melioratsiyalash

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

90 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Gipsli tuproqlar va ularning melioratsiyasi. 2. Toshloq tuproqlar va ularni melioratsiyalash.

www.arxiv.uz 1. Gipsli tuproqlar va ularning melioratsiyasi. SHo`rlangan tuproqlar ichida tarkibida gips – Ca SO4· 2N2O mavjud bo`lgan tuproqlar alohida o`rin tutadi. Tuproq profili bo`yicha gipsning to`planishi va uning miqdori qishloq xo`jalik o`simliklarini yetishtirishda va tuproqni sug`orishda bu omilni hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Qo`riq va lalmikor yerlarni o`zlashtirishda va qishloq xo`jaligida foydalanishda ko`pgina maydonlarni egallagan gipsli tuproqlar qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bu qiyinchiliklar avvalo gipsli tuproqlarning unumdorlik darajasining pastligi, sho`rlanganligi, gumus va oziqa elementlari zaxiralarining kamligi, agrofizikaviy xossalarining noqulay - yomonligi, biologik faolliginining pastligi bilan belgilanadi va uning yana bir salbiy jixati allyuvial va lessli tekisliklar tuproqlari uchun ishlab chiqilgan va qo`llanib kelinayotgan sug`orish uslublari, ushbu tuproqlar uchun yaroqsizligidir. Ishlab chiqarish qobiliyati jihatidan gipsi tuproqlarning sifati yuqori emas, shu bilan birga ular qiyin sho`rsizlanadi. Ushbu tuproqlarning qoniqarsiz fizik xususiyati, gipsning miqdori, turi va uning joylshgan chuqurligi bilan bog`liq bo`lgan bo`lib tuproqning unumdorligini anchagina pasaytiradi. Agar 60 smgacha chuqurlikda gips bo`lib uning miqdori 30-40% dan ko`p bo`lsa, bunday tuproqlar ko`pgina o`chimliklar uchun sug`orishga yaroqli emas. Gipsli tuproqlar-o`zining tuproqda to`planish sharoitlari, gips manbalari, hamda tuproq hosil bo`lishning zonal xususiyatlariga bog`liq holda genetik xilma-xildir. Bunday tuproqlarning xossalaridagi farqlari, gips miqdori va shakllari, gips qatlamining joylashish chuqurligi va qalinligi orqali namoyon bo`ladi. Bu ko`rsatkichlar agromeliorativ va agroishlab chiqarish axamiyatini kashf etadi. Chunki u gipsli tuproqlarning lalmikor yoki sug`orma dexqonchilikka yaroqligini baxolaydi va ekin turlarini aniqlaydi. Shunday qilib, gipsli tuproqlar qatoriga profilda genetik gipsli gorizonti bo`lgan va gips miqdori 10% dan ortiq bo`lgan tuproqlarni qo`shish mumkin Gips gorizonti uning paydo bo`lishi sharoitlari va miqdorlariga bog`liq holda turli ko`rinishlarda bo`lishi mumkin. Qum va chang o`lchamidagi ko`proq qiyi

www.arxiv.uz aniqlanadigan gips to`plamlari undagi aralashmalarga bog`liq holda turlicha rangda: oq, och jigarrang, pushti, kul rang, qora, bo`z va boshqacha bo`lishlari mumkin. Gipsli tuproqlar arid mintaqasining turli tuproq geografik sharoitlarida uchraydi. Gipsli tuproqlarning meliorativ sifatlarini baholashda geomorfologik va gidrogeologik sharoitlariga bog`liq bo`lgan. Hozirgi tuproq hosil bo`lish yo`nalishlarini to`g`ri tahlil qilish katta axamiyatga ega va bu belgilariga ko`ra gipsli tuproqlar 2 gruppaga bo`linadi: akkumulyativ va elyuvial-akkumulyativ. Akkumulyativ gipsli tuproqlar hozirgi zamon melkozem va suvda eruvchi tuzlar to`planish oblastlarida tarqalgan. Bu tuproqlar hozirgi akkumulyativ kuhna allyuvial va tekisliklarda va tog`oldi teksliklarining eng past qismlarida hosil bo`ladi. Akkumulyativ gipsli tuproqlarga sho`rxok soz, o`tloqi botqoq, bo`z o`tloqi tuproqlar va sho`rxoklar, ya`ni doimiy yuqori namlikda bo`lgan tuproqlar kiradi. Bu gruppaga yana qumli cho`llar ichidagi past qatlamlik tuproqlari, hamda cho`l va yarim cho`l mintaqalari qadimiy vohalaridagi sho`rxoklar kiradi. Barcha bu tuproqlar grunt, qisman yer usti suvlaridan uzoq va hozirgi tuz to`planish rejimlarida rivojlanadi. Tuz va gips ko`p hollarda tuproq yuzasida melkozem to`planish bilan bir vaqtda sodir bo`ladi. Elyuvial - akkumulyativ tuproqlar hozirgi denudatsion oblastlarga mansub bo`lib maxalliy eroziya bazasiga nisbatan ko`tarilgan xududlarni egallaydi. Bu gurux tuproqlar akkumulyativ guruxlarga qaraganda keng tarqalgan va ular gipsli birikmalarning kelib chiqishi va shakllariga ko`ra bir xil emas. Ularni bir guruxga shunday bir o`ziga xoslik birlashtiradi, ya`ni hozirgi davr sharoitida ular eroziya bazasiga nisbatan ko`tarilgan maydonlarda rivojlanib gravitatsion kuchlar ta`sirida eritma va zarrachalarning chiqib ketishiga ko`mak beradi. Grunt suvlarining chuqur joylashishi oqibatida tuproqning katta miqyosida qurishi yuqoriga gorizontlarda eroziya va deflyatsiyaga imkon yaratib beradi. Bu tuproqlarning ustki qismi mikrorelyef bo`yicha hamma vaqt murakkab va u qancha kuhna bo`lsa, shunchalik ko`p yemirilsa, profil oralig`ida juda tez-tez turli rivojlanish sharoitlaridagi tuproq va grunt gorizontlari kuzatiladi. Tuproq

www.arxiv.uz profillaridagi gorizontlarning kelib chiqishi va tarkibiga ko`ra geterogenligi gipsli tuproqlar qoplamlarining xarakterli belgilari hisoblanadi. Bu gruppaga lessimon va toshli-qumoq yotqiziqlardan hosil bo`lgan gipsli bo`z tuproqlar va tosh-shag`al- qumoq prolyuvial, qum toshlar ohakli yotqiziqlarda hosil bo`lgan sur tusli qo`ng`ir gipsli tuproqlar kiradi. Gipsli tuproqlarning akkumulyativ va elyuvial-akkumulyativ gruppalarga ajratilishi nafaqat genetik, balki meliorativ ahamiyatga ham ega. Ular sug`orish ta`sirida turlicha o`zgaradilar. Barcha elyuvial-akkumulyativ tuproqlar erozion va suffozion havfli, ularning ustki qatlamlari va gorizontlari deformatsiyaga uchragan. Akkumulyativ tuproqlarda suffozion jarayonlar odatda uchramaydi, lekin tuproqlarni sug`orishda zovurlar atrofida lokal suffozion voronkalar sodir bo`lishi mumkin. Akkumulyativ tuproqlarda asosiy muammolardan biri sho`rlanishga qarshi kurash va ularning fizikaviy xossalarini yaxshilash hisoblanadi. Gipsli tuproqlarning turli genetika tiplari unumdorligi va meliorativ sifatlari bilan gips gorizontlarining joylashish chuqurligi va qalinligi hamda gips miqdori va shakllarga bog`liq holda bir-biridan farqlanadi. Tuproq xaritalarida respublikamizda gipslashgan tuproqlar va gipsning joylashgan chuqurligiga qarab tuproq ayirmalari ajratiladi. Chuqurlik bo`yicha gipsning yuqori chegarasidan boshlab, uning joylashish chuquqrligi – 30smgacha – yuza gipslashgan; 30 sm dan 50 sm gacha sayoz gipslashgan; 50 sm dan 100 sm gacha chuqur gipslashgan; 100 sm dan 200 sm gacha juda chuqur gipslashgan, tuproqlar guruhiga ajratiladi. Gips miqdoriga qarur: 10% gacha gipslashmagan; 10%-dan 20% gacha kuchsiz gipslashmagan; 20 %-dan 40; gacha o`rtacha gipslashgan; 40% dan yuqorisi kuchli gipslashgan tuproqlarga ajratiladi (Tuproq xaritalari va yerlarni baholash hujjatlaridan foydalanish», T.2000). Gipsli qatlamning yuqori chegarasini joylashish chuqurligiga ko`ra guruxlarga bo`linishi (Minashina va Yegorov ma`lumotlari. ) Jadval 19

www.arxiv.uz № Guruxlar Gipsli gorizontning yuqori chegarasi chuqurligi, sm 1. Ustki gipslashgan <30 2. Yuza gipslashgan 30-60 3. Chuqur gipslashgan 60-100 4. Chuqurroq gipslashgan 100-200 5. Grunti-gipslashgan >200 Gips qatlamining qalinligiga ko`ra 3 gradatsiyaga bo`linadi (N.Minashina): 1. Kam qalinlikdagi-gipsli qatlam, 40 sm dan kam. 2. O`rtacha qalinlikdagi-gipsli qatlam, 40-100 sm. 3. Qalin-gipsli qatlam, 100 sm dan ko`proq. Gipslashganlik darajasiga ko`ra quydagi tuproqlarga bo`linadi: 1. Kuchsiz, gips miqdori <25% 2. O`rtacha, gips miqdori 25-50%. 3. Kuchli, gips miqdori >50% Gipsning shakllariga ko`ra quydagi gruppalarga bo`linadi. a) Gajali-gips mayda unsimon, kristallarining o`lchami 0.1 mm dan kichik. b) Mayda donador-gips kristallarining o`lchami 0.1-1.0 mm. v) O`rta donador-gips kristallarining o`lchami 1.0 dan 10mm gacha. g) Yirik donadorli zich gipslashgan 10-100 mm. d) Yirik bo`lakli 100 sm ko`p. Tuproqlarda bir gorizontda ham har xil gorizontlarda gipsning turli shakllari bo`lishi mumkin. Bu holatda 70% dan ortiq bo`lgan kristal shakllarini hisobga olib nom beriladi. Gipsli qatlamning tuzilishiga ko`ra quydagilarga bo`linadi: a) quriq holatda zich, lekin suvga tuyinganda donador massalariga bo`linib ketadi. b) Sementlashgan suvga to`yinganda ham ho`llanmaydi va o`zining monolitligini va tuzilishini saqlab qoladi. v) Yumshoq donador gorizont mexanik buzilganda (xaydalganda) quriq holatda yengil bo`laklarga bo`linib ketadi.

www.arxiv.uz g) Tayoqchasimon prizmatik o`rtacha va yirik kristalli gipslar bo`sh bir-biriga chirmashgan ko`rinishdagi kristallar bo`lib yirik bo`shliqlar orasida tuproq namlanganda o`z tuzilishini saqlab qoladi. Gipsli tuproqlarda qishloq xo`jalik ekinlarini xolatini kuzatish. Gipsli gorizontlarning kam unumdorliligini, o`simliklarini suv-oziqa rejimlarini kerakli oraliqda ushlab turishga qodir emasligini bir so`z bilan isbotlaydi. Past unumdorlik sabablari turlicha. Gips tuproq eritmasida o`rtacha eriydigan tuz bo`lib, kalsiy sulfat tuzi konsetratsiyasini 1.5-2.5 gG`l atrofida tashkil etadi. Bu o`z-o`zidan o`simliklar suv bilan ta`minlash rejimiga ta`sir ko`rsatmaydi (agar eritmadi boshqa tuzlar bo`lmasa) biroq osmetik bosimning oshishi natijasida o`simliklar o`zlashtira olmaydigan namlikning yuqorigi chegarasini oshiradi. Eritmada boshqa tuzlar, ayniqsa xloridlar va nitratlar mavjud bo`lsa, gipsning eruvchanligi ortadi, oqibatda tuproq eritmasi osmotik bosimini ortishga va o`simliklar o`zlashtiraoladigan nam zaxirasini kamayib ketishga olib keladi. Bu omil qishloq xo`jalik ekinlariga mineral o`g`itlar qo`llashda ham o`z ta`sirini ko`rsatadi, ya`ni tuproq eritmasi osmotik bosimini oshiradi. Bu o`rinda shuni anglamoq kerakki,ya`ni gipsli tuproqlar aloxida, o`ziga xos sug`orish rejimini, alohida suv normalarini va o`g`itlar turini talab qiladi. Bu tuproqlarning sug`orishdan oldingi namligi odatdagi (gipslashmagan) tuproqlarnikiga qaraganda yuqori bo`lishini esdan chiqarmaslik kerak. Gips o`simliklarining oziqlanish rejimiga ham ta`sir ko`rsatib, fosfat ionining kalsiyli fosfat ko`rinishida bog`laydi, shu bilan birga fosfatlarni o`simliklar uchun qiyin o`zlashtiriladigan shakliga o`tkazadi. Kalsiyning eritmadagi yuqori miqdori, shuningdek kaliyni kalsiyga bo`lgan nisbatini (K:Sa)kamayishiga olib keladi, magniyga kambag`al tuproqlarda esa magniyning kalsiyga bo`lgan nisbati (Mg : Sa) kamayadi,tuproqdagi temir birikmalarining eruvchanligi qisqaradi, tuproqdagi temir birikmalarining eruvchanligi qisqaradi, natijada oziq elementning balansi buziladi. Shuning uchun gipsli tuproqlar azot, fosfor va kaliyli o`g`itlarning yuqori normallariga va o`simliklar xloroziga qarshi vositalar qo`llashga muxtojdirlar. Gipsli tuproqlar organik o`g`itlariga yaxshi

www.arxiv.uz iltifotli. Hattoki mineral o`g`itlarning yuqori normalari o`simliklarni oziq moddalari bilan ta`minlash muammosini hal qilmaydi. Lekin mineral va mikroo`g`itlarni go`ng bilan birga qo`llash har doim ijobiy natijalar beradi. Ekinlar hosili bunda talaygina ortadi. Gipsli sho`rxoklarni qo`llanadigan tadbirlar majmuasida melioratsiyalashda tuproqni organik moddalar bilan boyitish benixoyat ahamiyatli. Kultivatsiyalash va aralash o`tlarni haydash tuproqni butun biologik faoliyatini faollashtiradi. Unda gumus, azot, yalpi organik massalar, mikrojonzotlar to`planishini ko`paytiradi. Oxir oqibatda tuproqning ishlab chiqarish quvvatiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Gipsli tuproqlar uchun qishloq xo`jalik ekinlari yetishtirishni tanlashda o`simliklarni kalsiyga munosabatini hisobga olish kerak. SHo`rlanmagan unsimon shakldagi gipsli tuproqlarda gipsli qatlam tuproq yuzasidan 30 sm dan chuqurroqda joylashgan taqdirda uzum qatorlari, beda, makkajo`xori, oq jo`xori yetishtirish ijobiy, bug`doy esa qoniqarli darajalar beradi. Tuproq yuzasida joylashgan gajali va mayda donador kuchsiz gipsli tuproqlarda ham qishloq xo`jalik ekinlarini yetishtirish mumkin, lekin ular bir muncha jabirlangan poyalari qisqa va sinuvchan ko`rinadi. g`o`zani gipsli gajali tuproqlarda gips qatlami 40 sm dan chuqurroq joylashganda yetishtirilishi mumkin. Tayoqchasimon prizmatik shakldagi gips kristalli gipsli tuproqlarda, agar ular 60 sm dan yuqorida joylashgan bo`lsa, paxta uchun yaroqsiz hisoblanadi. Mayda va o`rta donador yuza gipslashgan tuproqlarda sholi yetishtirish shunga olib keldiki, qaysiki tuproqlar uzoq muddat suv bilan to`yinganda oltingugurt birikmalari bilan to`yinishi tufayli qoramtir rang tusini oladi. Oltingugurt vodorod (N2S) hidi seziladi va qoniqarli natija olinmaydi. Umumiy qilib aytganda gipsli tuproqlar jadal sug`orishni talab etmaydigan qurg`oqchilikka chidamli ekinlar uchun ko`proq yaroqli deb hisoblash mumkin. Namni sezuvchi ekinlar sug`orishning jadal rejimida tuproq namining ortishi bois gipsli tuproqlarda qaytarish qaytarish reaksiyasi va oltingugurt vodorod va gazi hosil bo`lishi uchun sharoit yaratiladi.

www.arxiv.uz Gipsli tuproqlar gips ustki qatlamlarining nam qarab kichik xajmda tez-tez beriladigan suv meyorlarini talab etadi. Shu bois gipsli tuproqlar uchun suvni avtomatlashtirilgan mashinalar yordamida berish usullari qo`llanilishi kerak va uning tuproq yuzasida bir tekisda taqsimlanishini ta`minlash kerak. Shular bilan bir qatorda kichik normalarda tez- tez sug`orishni ta`minlashga qodir bo`lgan yomg`ir usuli va tomchilatib sug`orishni yo`lga qo`yish zarur. Irrigatsion-avtomorf va irrigatsion yarim gidromorf rejimlarida o`z oqimi bilan sug`orish usullari gipsning gajali turli tuproqlardan boshqa barcha gipsli tuproqlar uchun yaroqsiz hisoblanadi yoki sug`orish arqlari uzunligini 50 m va undan kamroqgacha qisqartirishni va barcha suv oquvchi tarmoqlarni to o`q ariqlargacha suvni filtratsiyalanishini oldini oluvchi qoplamlar bilan ta`minlashni talab etadi. Gravitatsion usulda sug`orishda karstli va suffozion voronkalar paydo bo`ladi. Tuproqi ustining buzilishi, deformatsiyasi kuzatiladi.Bu o`z vaqtida tez-tez tekislab turishni talab qiladi va sug`orish suvlarining katta miqdorda gruntlarga sizib ketishi ta`minlanadi. Gipsli tuproqlarni sug`oriladigan dehqonchilikda o`zlashtirish tadbirlari gips usti tuproq qatlamning qalinligini ko`paytirishiga va saqlab qolinishiga javob berishi kerak. Gips usti qatlamining qalinligi 30 sm dan kam bo`lgan tuproq tekislash ishlari maqsadga muvofiq emas, negaki ochilib qolgan gipsli qatlamda,dog`lar tushib qolishi mumkin. Tayoqchasimon prizmaning shakllari yirik va o`rta donador gipsli yuza joylashgan o`rta va kuchli gipslashgan tuproqlarda, shuningdek kuchli gipslashgan gajali tuproqlarda gips usti qatlami qalinligi 30 sm dan kam bo`lgan taqdirda ulardan sug`oraladigan yaylovlar sifatida foydalanish mumkin. Kuchsiz darajada gipslashgan yuza gipsli tuproqlar gipsning har qanday formalarida ham organik va mineral o`g`itlarning yuqori normalari qo`llanganda beda oq jo`xori, o`t o`simliklari hamda don ekinlari uchun gips qatlami 30-60 sm chuqurroq bo`lgan hollarda yopiq sug`orish tizimlari mavjud bo`lib, yomg`ir usulda sug`orilganda don, sabzavot, beda, o`t o`simliklari, makkajo`xori va boshqa propashnoy ekinlar uchun yaroqli.

www.arxiv.uz Gipsning unsimon shakldagi qatlamini joylashish chuqurligining yuqorigi chegarasi 30-60 sm bo`lgan gipsli tuproqlar kuchli va boshqa hamma darajada gipslashgan tayoqchasimon o`rta va yirik kristall gips shaklidagi tuproqlar-toklar transheyali sistemada ekilsa boshqa bog` ekinlari (o`rik, olma, shaftoli,) uchun yaroqli. Gipsli qatlamni joylashish chuqurligining yuqorigi chegarasi 60-100 sm.oralig`ida bo`lgan chuqur gipslashgan tuproqlar gipslashganlikning barcha darajalarida sug`orishning alohida rejim va texnikalari (quyidagi sug`orish tarmoqlari, yomg`irlatib sug`orish, tomchilatib sug`orish usullari yoki juda qisqa) qo`llanilganda barcha ekinlar uchun deyarli yaroqli. Chuqurligi 100 sm. dan ortiq bo`lganda tuproqlar odatdagi sug`orish rejimida, lekin karstli va suffazion jarayonlarga qarshi qaratilgan tadbirlar saqlanganda chegaralanmagan miqdorda barcha ekinlar uchun yaroqli. 2. Toshloq tuproqlar va ularni melioratsiyalash. Melioratsiyaga muhtoj tuproqlar ichida hoh u o`zlashtirish davrida, hoh qishloq xo`jaligida foydalanilayotgan bo`lmasin toshloq tuproqlar alohida o`rin egallaydi. Ayrim, to`la rivojlanmagan tuproqlarning unumdorligiga o`z tarkibida 1mm dan yirik mexanik elementlarni mujassam etgan tuproq-skeletlari (toshloqligi) yetarlicha ta`sir ko`rsatadi. Kachinskiy klassifikatsiyasiga ko`ra kattaligi 1-3 mm bo`lgan shag`al va 3 mm dan katta bo`lgan mexanik elementlari toshlarga ajratiladi. Tuproq skeleti (har xil tosh-shag`al) o`zlarining kelib chiqishlariga qarab turlicha: ohakli, mergelli,granitli, slanetsli, kvarsli bo`lishlari mumkin. Tuproqda ko`p miqdordagi skelet materiallarining bo`lishi, uning fizik xossalarini yomonlashishiga, namlikning keskin kamayishiga va tuproqning oziq moddalari bilan ta`minlashishining kamayishiga, tuproqqa mexanik ishlov berishda ishlov beruvchi qurollarning ko`proq yemirilishi tufayli, sarf-xarajatlarning ortishiga olib keladi. Qirrali shag`al miqdoriga qarab tuproqlar quydagi guruxga bo`linadilar: mayda zarrachali -skelet miqdori 10% dan kam, kam chag`ir mayda tosh-10- 30%,o`rtacha chag`ir mayda tosh 30-50% va kuchli xryashli-50% dan ortiq.

www.arxiv.uz Toshloqlik bo`yicha N.A.Kachinskiy tomonidan quyidagi klassifikatsiya tavsiya qilingan: toshloq bo`lmagan-toshlar miqdori 0.5% dan kam, oz toshloqli - 0.5-5.0%. o`rtacha toshloqli - 5-10% kuchli toshloqli - 10% dan ortiq. Tuproq skeleti qismining xarakteriga qarab toshloqlik tiplari belgilanadi: valunli, toshli, shag`alli. Tuproq skeleti miqdorining ortishi ko`pgina ekinlarni hosilini kamayishiga olib keladi. Ayrim o`simliklarda, masalan, toklarda bu jarayon juda kam seziladi (jadval24). O`zbekistonda toshloq tuproqlar konus yoyilmalarining yuqorigi qismi daryo va uning irmoqlarining quyi terrasalarida uchraydi. Bulardan tashqari tuproqlarning bir qismi irrigatsion va fuqaro qurilishlari natijasida toshlar bilan ifloslangan. Daryo konus yoyilmalarida taraqqiy etgan tuproqlar ko`proq xo`jalik ahamiyatiga ega Jadval 20 Skeletli tuproqlarning unumdorligi Скелет бўйича тупроқ гуруҳлари Скелет миқдор и, % Унумдорлик, % ғалла (дон) Боғла р Узум зор Тошсиз тупроқли <10 100 100 100 Кучсиз чағир майда тошли 10-30 100-90 100 100 Ўртача чағир майда тошли 30-50 90-70 100- 70 100 Кучли чағир майда тошли 50 70-50 70-50 100- 70 Чағир майда тошли-Қиррали чағир тошли 10-30 90-70 100 100 Қиррали чағир 30-50 70-50 70-60 100-

www.arxiv.uz тошли 70 қиррали чағир тошли 50-70 50-30 50-30 70-50 Тошлоқ 70-90 0-30 0-30 20-50 Скелетли >90 0 0 20 O`zining ko`rinish shakllariga ko`ra toshloq tuproqlar konturlari konus yoyilmalarining bosh qismidan cho`zinchoq ko`rinishdagi polosa (yo`lka) larni eslatadi. Bu polosalar o`z navbatida qator tilchalarga bo`linib, bu tilchalar ham bir joydan tarqalgan bo`lishi mumkin. Toshloq tuproqlar konturlari shakllarining bunday xarakteri, ularning toshli materiallarini sel oqimlari bilan olib kelinganligidan dalolat beradi. Sel oqimlarining yo`nalishi, kuchi va harakati davriyligi har doim bir xil bo`lmaganligi bois tuproqlarning toshloqlik darajasi hamda toshli gorizontlarni tuproq profilida joylashishi turli xil ko`rinishga ega bo`ladi. Odatda yuqori toshloqlik darajasi konus yoyilmalarining yuqori qismida kamroq darajasi esa relyefning pastki qismida kuzatiladi. Ayrim hollarda bunday qonuniyatlardan chekinish hollari ham sodir bo`ladi. Tuproqning bir xil ayirmalarida toshloqlik ularning ularning faqat yuqorigi gorizontlari uchun xos bo`lsa, boshqa ayirmalarida tosh materiallari tuproq profilining o`rta qismiga tegishli bo`ladi. Yana ayrim holatlarda toshloqlik tuproqning pastki tuproq hosil qiluvchi jinslarda tushalgan bo`lib, ustki qatlamlar mayda zarrachali tuproqlardan iborat bo`ladi. Va nihoyat tuproqning shunday ayirmalari borki, unda butun tuproq profili toshlardan iborat (I.Aliyev. 1969; jadval25). Ayrim tuproqlardagi toshli materiallar fraksion tarkibining og`irlik va hajmiy aniqlanishlari ularning katta-kichikligi bir necha millimetrdan bir metr va undan ortiq bo`lishini ko`rsatadi. Tuproqning ko`pchilik ayirmalari uchun turli o`lchamdagi zarrachalarning bo`lishida muayyan bir qonuniyatlar xarakterlidir. Toshloqligi kam darajadagi tuproqlarda (bundan toshlar bilan ifloslangan tuproqlar mustasno) yirik tosh fraksiyali uchramaydi, ya`ni ularning toshloqligi skeleti fraksiyalardan tashkil topgan. Toshloqlik darajasi yuqori tuproqlarda kam toshloqlangan tuproqlarda

www.arxiv.uz uchraydigan fraksiyalar miqdori ortadi, bunda ko`pchilikni eng yirik o`lchamlardagi emas, balki o`rtacha o`lchamlardagilar tashkil etadi. Tekislangan yerlarda, ayniqsa chetki qismlari tekislangan tuproqlarda tosh materiallarini fraksion tarkibi bir muncha boshqacharoq - bu sharoitda eng yirik tosh fraksiyalari ko`pchilikni tashkil etadi. Tosh materiallarning tahminan shunday miqdorlari yirik valunli birikmalarda ham uchraydi. Bir xil darajada toshloqlangan tuproqlarda tosh materiallarining granulometrik tarkibi deyarli bir xil. Tuproq profilida toshloq gorizontlarning turlicha joylashishi, toshloqlilik darajasi, toshloq tuproqlardagi skelet-toshloq materiallarini granulometrik va petrografik tarkibi, ular ayirmalarining har xilligidan guvohlik beradi. Xuddi shunday tuproq ayirmalari yuqori qatlamlarda 15-20 sm li tosh bo`laklarini ushlagan taqdirda qishloq xo`jalik mashinalari bilan ishlov berishga imkoniyat bermaydi. Toshloq tuproqlarning melioratsiyasi quydagi yo`llar bilan amalga oshirilishi mumkin: toshlarni terib tashlash va kolmatajlash. Melliorativ ishlar hajmi bu tuproqlarni xaydalma yaroqli qilishga intilishga qaratilgan bo`lishi kerak. Melioratsiya qilingan tuproqlarning haydalma qatlamlarida 15-20 sm li toshlar yo`qotilganda maqsadga erishildi deb hisoblash mumkin. Bunday tuproqlarni keyinchalik yaxshilanib borishi qishloq xo`jaligida foydalanish jarayonlarida amalga oshiriladi. I.Aliyev (1969) toshloq tuproqlarni rang-barangligiga qarab 4 ta meliorativ guruxga ajratadi: 1. Yirik-volunli dalalar. Yuqori gorizontlarning toshloqligi 70% dan ortiqroqni, shu jumladan 50 sm dan yirik xarsanglar 45-50% ni tashkil etadi. 2. Xarsang-galechnikli yerlar - toshloqlik 70% gacha boradi, 15% atrofida 10-30 sm razmerdagi valunlar va kam holatlarda yirik bo`laklardan tashkil topgan. 3. Mayda chag`ir toshli yerlar. Toshloqlik 25-50 og`irlik foizni tashkil etadi. Toshloqlikning yuqori darajasida volunlar uchraydi. 4. Toshli-mayda chag`ir toshlar yerlar bilan.

www.arxiv.uz To`rtinchi kategoriyadagi yerlarda toshloq haydalma osti qatlami bo`lmagan hollarda toshlarni kamaytirishga qaratilgan ishlarni o`tkazmasdan ularni tekislash va haydash mumkin. Mayda chag`ir-toshli dalalar, - 3- kategoriyali yerlar yirik toshlar va mayda valunlardan tozalashni talab etadi. 2-kategoriyadagi yerlar ham toshlardan albatta tozalashni talab etadi. 1-kategoriyadagi yerlar iqtisodiy nuqtai nazardan o`zlashtirishga yaroqsiz hisoblanadi. Tuproq profilining o`rta va pastki qismidagi toshloq tuproq ayirmalarini mumkin qadar tekislamaslik lozim, chunki toshloq qatlamlarning tuproqli qatlamlar bilan aralashib ketishi oqibatida ular unumdorligini yo`qotish mumkin. Bunday yerlardan yomg`irlatib sug`orishda foydalanilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Jadval 21 Tuproqlarning toshloqligiga ko`ra qishloq xo`jalik ekinlariga beriladigan azot hisoblab chiqish koeffitsiyenti Кўрсаткич Коэффициент Тошлоқли қатлам чуқурлиги, см. 0-30 30-50 50-100 100-200 1,40 1,30 1,20 1,00 Скелет миқдори, % 0-30 30-50 50-100 100-200 1,40 1,30 1,20 1,00 Tuproqda tosh (shag`al, chag`ir tosh va boshqalar) aralashganligi haydov qatlamida bo`lsa, tuproqcha ishlov berish qiyinlashadi. Yuqorida qayd etilganidek bu tuproqlarning suv o`tkazuvchanligi kuchli, nam sig`imi past, gumus va ozuqa elementlar bilan kam ta`minlangan bo`ladi. Toshli yerlarda yosh nixolning unib

www.arxiv.uz chiqishi qiyin bo`ladi va toshlarga tegib turgan nixolni kuydirishi mumkin. Bunday tuproqlarda suv rejimini yaxshi ushlab turishi uchun gidromodulv rayonlashtirish rejimini hisobga olib, tezt-tez sug`orib turish kerak bo`ladi. Bunday yerlardan yomg`irlatib yoki tomchilatib sug`orishda foydalanilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Mineral va organik o`g`itlarning solinadigan miqdori 15-25 % ko`p bo`lishi kerak. Bunday tuproqlarga ishlov berishda mashinalar mexanizmiga va detallariga qarshilik ko`p bo`lib, yoqilg`i va moylash mahsulotlari ko`p sarflanadi. Shuning uchun bu xarajatlarni oldindan hisobga olish zarur

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. P.Uzoqov, I.Boboxo`jayev – «Tuproqshunoslik». T.: «Mehnat» 1995. 2. M.A.Pankov - “Meliorativnoye pochvovedeniye”. T.: “O`qituvchi” 1974. 3. I.I.Plyusnin, A.I.Golovanov - “Meliorativnoye pochvovedeniye”. M.: “Kolos” 1983. 4. M.A.Pankov - “Tuproqshunoslik”. T.: “O`qituvchi” 1970. 5. M.Bahodirov, A.Rasulov - “Tuproqshunoslik”. T.: “O`qituvchi”. 1970. 6. X.M. Maxsudov - “Eroziya pochv aridnoy zono`”. T.: “Fan”. 1982. 7. O.K.Komilov - “Melioratsiya zasolenno`x pochv Uzbekistana”. -T.: «Fan» 1985. 8. K.Gedroyts - “Solonso`, ix proisxojdeniye, svoystva i melioratsiya”. Izbr. tr. M.: 1928. 9. M.U.Umarov - “Pochvo` Uzbekistana”. T.: “Fan”. 1975. 10. N.V.Kimberg - “Pochvo` pustinnoy zono` Uzbekistana”. T.: “Fan”. 1975. 11. A.Rasulov - “Pochvo` Karshinskoy stepi”. T.:“Fan”. - 1975. 12. X.A.Abdullayev - “O`zbekiston tuproqlari”. - T.: 1973. 13. I.S.Kaurichev - “Pochvovedeniye” M.: “Kolos” 1989. 14. V.A.Kovda - “Osnovo` ucheniya o pochvax”. M.: “Nauka” 1973. 15. V.A.Kovda, B.G.Rozanov - “Pochvovedeniye” M.: «Vo`sshaya shkola» 1988. 16. I.Y.Krupennikov - “Istoriya pochvovedeniya”. M.: “Nauka” 1981. 17. L.A.~afurova, X.M.Maxsudov, M.Y.Adel - “Eroziyaga uchragan neogen yotqiziqlarda shakllangan bo`z tuproqlarning biologik faolligi”. T.: “O`zbekiston” 1998. 18. A.Rasulov, A.Ermatov - “Tuproqshunoslik dehqonchilik asoslari bilan” T.: “O`qituvchi” 1980. 19. B.G.Rozanov - “Morfologiya pochv”. M.: MGU. 1983. 20. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Eroziyaga uchragan tuproqlar va ularning melioratsiyasi. Yerlar rekultivatsiyasi

Meliorativ tuproqshunoslik fani uning maqsadi, vazifalari, uslublari, tarixi. Tuproq melioratsiyasining turlari

Tuproq va yer narxi

Tuproqlarni ekologik jihatdan baholash va tuproq bonitirovkasi

Tuproq bonitirovkasining tarixi, o`rganish obekti, usuli va ravnaqi