Eroziyaga uchragan tuproqlar va ularning melioratsiyasi. Yerlar rekultivatsiyasi - Biologiya - Referatlar

Eroziyaga uchragan tuproqlar va ularning melioratsiyasi. Yerlar rekultivatsiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Tuproq eroziyasi va unga qarshi tadbir. 2. Tuproqlarni sanoat eroziyasi va buzilgan lantshaftlari, tuproq rekultivatsiyasi.

www.arxiv.uz 1. Tuproq eroziyasi va unga qarshi tadbir. Insonning noto`g`ri tashkil etilgan turli hil faoliyati ta`siri ostida tuproq qatlami yemiriladi va bug`lanadi. Eroziya tuproqqa mana shunday ta`sir o`tkazilishining g`oyat keng tarqalgan va halokatli oqibatidir. Tuproqni eroziyadan saqlash muammosi dunyoning arid iqlimi mintaqasida joylashgan ko`pgina mamlakatlar uchun, shu jumladan O`zbekiston hududi uchun ham dolzarb muammodir. Chunonchi, respublikada eroziyaga uchragan yer maydonlari 1772,3 ming gektarni yoki haydaladigan yerlar umumiy maydonining 40% tashkil etadi. Shulardan 721,9 ming gektari irrigatsiya eroziyasiga G`X.M.Maxsudov, 1989G`, salkam 50 ming gektari jarlik eroziyasiga G`A.Nig`matov, 1988G`, 700,4 ming gektari lalmi eroziyasiga G`X.M.Maxsudov, 1989G` va 300 ming gektari shamol eroziyasiga duchor bo`lgan G`K.M.Mirzajonov, 1976G`. Olimlarning malumotlariga ko`ra, O`zbekistonda foydalanish uchun yaroqli bo`lgan 3 million gektardan ko`proq lalmi yerlar mavjud, shulardan ta`minlangan va yarim ta`minlangan lalmi yerlar hissasiga salkam 1 million gektari to`g`ri keladi. O`zbekistonda eroziyaga uchragan tuproqlarning tasnifi ishlab chiqilgan va respublikadagi eroziya havf solayotgan yerlarning xaritasi tuzilgan. Eroziya holatlarining ta`siri ostida biroz yuvilgan, o`rtacha yuvilgan, kuchli yuvilgan tuproq va chiqindi tuproqlar hosil bo`ladiki, ular tuproq qatlamining qalinligi, gumus, oziqa elementlari G`makro va mikro elementlarG` zaxirasi va tarkibi, mikroorganizmlar miqdori va sifati, kimyoviy va fizikaviy xossalari, bioenergetika ko`rsatkichlari o`zgarishi tufayli unumdorlik darajalari turlicha ekanligidan dalolat beradi. Shu narsa ma`lumki, irrigatsiya eroziyasi natijasida tuproq yuvilishi har yili gektariga 100-150 tonnagacha va undan ham oshib ketishi mumkinG`nishabligi 50 dan ko`proq bo`lgan qiyamaliklarda gektariga 500 tonnaga qadar boradiG`, ana shu tuproq bilan birga gumusning yillik nobudgarchiligi gektariga 500-800 kg, azot- gektariga 100-120 kg, fosfor 75-100 va undan ko`p roq kilogrammni tashkil etishi mumkin. Shuni qayd etish kerakki, eroziya jarayonlari tuproqdagi ekosistemalar biomassasiga foydalanilgan quyosh energiyasi miqdoriga ham ta`sir o`tkazadi.

www.arxiv.uz Eroziya jarayonlari natijasida atmosferada, gumusda va tuproq tarkibidagi mikroblarda yutilgan quyosh energiyasining 30-50 foizi va undan ko`prog`i yo`qotiladi, tuproqda sodir bo`ladigan biologik, tuproq jarayonlarining intensivligi asosan quyosh energiyasining zaxiralari va u sochayotgan nur ko`rinishining o`zgarishlari bilan bog`liq ekanligini e`tiborga olganda eroziya tomonidan ekosistemaga yetkaziladigan zarar miqyoslarini tasavvur etish mumkin. Nurab yemirilgan va eroziyaga uchrab turadigan yerlarda dehqonchilik bilan shug`ullanish qimmat turadi. Bunday yerlarga ishlov berish, ekin ekish, hosilni yig`ishtirib olish, o`g`it solish qimmatga tushadi, eroziya natijasida ular yuvib ketilishi mumkin. Hosil oz va sifati past, chorvachilik mahsulotlari ham kam bo`ladi va hokazo. Oziq - ovqat mahsulotlari yetishtirishning imkoniyati kamayishi davlat uchun eng katta zarar hisoblanadi. Masalan, olimlarning hisob - kitoblariga ko`ra, eorziyaga uchragan yerlarda har yili yalpi dehqonchilik mahsulotining 20 foizga qadar nobud bo`lmoqda, respublika 200 ming tonnaga yaqin paxta va boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlarini ololmay qolyapti. Eroziya avj olishining yuqori darajadagi havf - xatari mavjud bo`lgan yangi yerlarni jadal o`zlashtirish va sug`orish jarayonlari hisobga olinadigan bo`lsa, yaqin kelajakda nobudgarchiliklar ancha ko`payishi mumkin. Eroziyaning qishloq xo`jalik ekinlari hosildorligiga ta`sir g`oyat katta. X.Maqsudovning ko`p yillik tadqiqotlari shuni ko`rsatdiki, yuvib ketiladigan tuproqda bosh poyaning balandligi yuvib ketilmagan tuproqdagiga nisbatan pasayadi, cho`kindi tuproqda esa bo`yi yana ham baland bo`ldi. Yuvib ketilgan tuproqda gul, g`uncha va ko`saklar soni eng kam, hosil nishonalarining to`kilishi esa eng ko`p bo`ldi. Paxta hosildorligi ham mana shu xususiyatlarga muvofiq shakllandi. Yuvilib to`plangan tuproqda eng yuqori - gektariga 36,8 - 37,3 sentner hosil olindi, ammo g`o`za rivoji orqada qolganligi sababli bu yerda sovuq tushgungacha yig`ib - terib olingan hosil eng past 34,0 - 37,2 foiz bo`ldi. Yuvib ketilgan tuproqda hosildorlik eng kam gektariga 16,1 - 24,7 sentnerni tashkil qildi, lekin bu yerda yuvib ketiladigan tuproqning noqulay agrokimyoviy, agrofizikaviy, biologik xossalari sababli g`o`za siqib qo`yilganligi natijasida u tez yetildi va

www.arxiv.uz sovuq tushgungacha yig`ishtirib olingan hosil 72,1 - 81,1 foizni tashkil etdi. Faqat yuvib ketilmagan tuproqda yaxshi hosil - gektariga 32,0 sentner paxta olindi, sovuq tushgungacha yig`ishtirib olingan hosil ham yuqori - 61,1 foiz bo`ldi, bu esa gektariga 19,8 sentnerni tashkil qildi, vaholanki cho`kindi tuproqda gektariga 12 - 14 sentnerni va yuvib ketilgan tuproqda 13 - 18 sentnerni tashkil qilgan edi. Eroziya hosil miqdorigagina emas, balki tolaning sifatiga ham ta`sir qildi. Tuproq yuvib ketilishining ta`siri ostida bitta ko`sakning massasi kamaydi, yuvilib to`plangan tuproqdagi ko`sak massasi esa oshdi. Tolaning pishiqligi ham xuddi ham shunday nisbatlarda o`zgardi. Yuvib ketilgan tuproqda tolaning chiqishi ham past darajada bo`ldi. Eroziya ta`siri ostida chigitning holati keskin o`zgarishini qayd etib o`tish muhimdir. 1000 dona chigit massasi yuvib ketilgan tuproqda eng kam, yuvib ketilmagan va yuvilib to`plangan tuproqda esa eng ko`p bo`lgan. Yuvib ketilgan tuproqda yetishtirilgan paxtaning chigiti ekish uchun yaroqli emas. Irrigatsiya eroziyasi tuproq unumdorligiga o`rnini to`ldirish qiyin bo`lgan ziyon yetkazibgina qolmay, hosildorlikni pasaytirib va paxta tolasining sifatini yomonlashtiribgina qolmay, balki o`simliklarni nasliga ham salbiy ta`sir qilib, navning buzilishiga olib keladi. Eroziyaga uchragan yerlarda - bunday yerlar O`zbekistonda 30,9 mln. gektarni yoki respublika xududining 70 foizini tashkil etadi G`~.A. Tolipov, 1992G` - dehqonchilik madaniyati darajasini yuksaltirish ularni eroziyadan, paxta yakka hokimligining ta`siridan keyin tuproq unumsizlashidan himoya qilish qishloq xo`jalik ekinlari hosilini tubdan ko`paytirish va barqarorlashtirishning eng arzon hamda samarali yo`li hisoblanadi. Yangi serhosil navlarning agroekologik talablari ham ana shu chora - tadbirlar bilan ta`minlanib qondiriladi. Bunday navlar yuvib ketilgan, oriqlashgan va eng maqbul suv - fizik hossalarini yo`qotgan yerlarda kam samara beradi. Shunday qilib, oldimizda hozirgi avlodninggina emas, balki kelgusi avlodlarning ham manfaatlarini ko`zlab, eroziyaga uchragan yerlardan foydalanish amaliyotini tubdan o`zgartirish va takomillashtirish vazifasi to`ribdi. Mana shu

www.arxiv.uz yerlardan xo`jasizlarcha foydalanilgan taqdirda ular yaqin 70-100 yillar ichida o`nglab bo`lmas darajada yemirilishi mumkin. Holbuki, 1mm tuproq qatlamini qayta tiklash uchun o`simlik qoplami yaxshi bo`lgan taqdirda 100-200 yildan 1000 yil va undan ham ko`proq vaqt talab etilishi ma`lum, ya`ni keyingi 70-100 yillar mobaynida yerdan noto`g`ri foydalanishi oqibatida keyingi kamida 1000 yillar va hatto 10000 yillar mobaynida tabiat kuchlari bajargan ishlarning natijalari yo`qqa chiqarilishi mumkin. Shu tariqa tuproq unumdorligidan foydalanishdagi oqilona ilmiy ekologik prinsiplarning qo`pol ravishda buzilishi qanchadan-qancha mablag`, mehnat sarflanishiga, mehanizatsiyaga, o`g`itlarga, suv melioratsiyaga qaramay hosilning tegishli darajada ko`payishiga olib kelmadi. Sug`oriladigan dehqonchilikda asosan irrigatsion eroziya rivojlangan yerlarning meliorativ holati to`g`risida gapirsak, demak ular rivojlangan hududlar asosan pst-baland relyefli, har xil nishabli qiyaliklarga ega bo`lgan tog`li va tog` oldi hududlarda ham eroziyaga uchragan, o`rtacha eroziyala uchragan va kuchli eroziyaga uchragan tuproqlarga ajratiladilar (jadval). Qiyaliklar pastida yuvilmali tuproqlar paydo bo`ladi – bu tuproqlar tepadan yuvilib tushgan melkozem zarrachalaridan paydo bo`ladi («Tuproq xaritalari va yerlarni baholash hujjatlaridan foydalanish», T.2000). Irrigatsion eroziyaga uchragan tuproqlarda sug`orish ishlari alohida usulda bo`lishi zarur. Bu yerlarda kam miqdorda suv bilan tez-tez sug`orib turish uslubini qo`llab lozim. Nishabligi 2?-3 є ?a egat uzunligi 150 m. bo`lganda sug`orish suvi miqdorini 0,07 lG`sek ko`paytirish, asta 0,10 lG`sek ko`paytirish. Nishabligi 40-gacha va egat uzunligi 100 m. bo`lganda suv harakati egat ichida 0,15-0,10 lG`sek nishablik 3?-6 є ?o`lganda esa 0,10 dan 0,05 lG`sek bo`lishi zarur. Yassimon nishabliklar 30- 40 bo`lib egat uzunligi 150 m bo`lgand sug`orishni 0,06 dan 0,08 lG`sekdan boshlash zarur. Tik nishablik 40-50 yerlarda har qaysi egatni sug`orish, yassimon nishabliklarda esa egat o`tkazib sug`orilsa tuproqning bir xil namlanishiga erishiladi. Sug`oriladigan egatlar imkoniyat boricha kam qiyalik qilinib olinishi

www.arxiv.uz zarur. Eroziyaga uchragan tuproqlarga solinadigan mineral o`g`itlar miqdori 25-30 % ko`p bo`lishi, shuningdek organik o`g`itlar tuproqning holda solinishi kerak. Jadval 18. Tuproqlarning eroziyaga uchraganligiga ko`ra qishloq xo`jalik ekinlariga beriladigan azot hisoblab chiqish kooeffitsenti Ko`rsatkich Koeffitsiyent (KN) Eroziyaga uchramagan Kuchsiz eroziyaga uchragan O`rtacha eroziyaga uchragan Kuchli eroziyaga uchragan 1,00 1,10 1,20 1,40 Ushbu tuproqlarda gumusli qatlamni tiklash organik moddalarning miqdorini ko`paytirish, biologik faolligini oshirishga intilish kerak, bular esa tuproqlarning suv singdirish qobiliyati yuqori bo`lib, ildiz ozuqlashuvchi qatlami ozuqa elementlarining biologik faol elementlarni ko`p bo`lishini ta`minlaydi. Bu maqsadlarni amalga oshirish uchun siderat ekinlarni ekish, bedazorlarni haydash, go`ng va boshqa organik o`g`itlar solish, g`o`zapoyani maydalab solish, xlorella ko`llash va boshqa tadbirlar qilish zarur. 2. Tuproqlarni sanoat eroziyasi va yerlar rekultivatsiyasi. Insonning sanoat faoliyatida buzilgan yerlar meliorativ tadbirlarni taqozo etadi. Tuproq va landshaftlarda eng faol buzilishni foydali qazilmalarni samaradorligi yuqori bo`lgan ochiq usulda qazish ishlari keltirib chiqaradi. Ma`lumki, tog` sanoatida 75% da ortiq maxsulotlar ochiq usulda olinadi. Bunda xududning o`simlik va turpoq qoplamlari gidrologik va gidrokimyoviy rejimlari buziladi. Og`ir metallar va zaharli birikmalarga boy yotqiziqlar suv manbalarni ifloslantiradi va shu bilan xududning boshqa joylarini qo`shimcha buzadi.Tog` kon ishlab chiqarishda yer yuzasiga dambadam o`simliklarni o`sishiga kam yaroqli bulgan gruntlar yoki xatto zaxarli jinslar chiqarib tashlanadi. Chiqarib tashlangan jinslarga albatta yuqori nordon muhit xos bo`ladi va xam kimyoviy, ham fizikaviy muhit xossalari bo`yicha juda yukori farqlanadi. Shuning uchun ochib tashlangan grunt-jinslarning

www.arxiv.uz melioratsiyasi ohaklash. Mineral o`g`itlar solish va ildiz tarqalgan qatlamlarini gomogenezatsiyalashni nazarda tutadi. Foydali qazilmalarni yer ostidan qazib chiqarish, shuningdek landshaftning buzilishiga olib keladi, oqibatda vaqt o`tishi bilan cho`kish xodisalari avj oladi, xududning gidrologik rejimi va relyefi o`zgaradi. Shaxtalarning yo`ldoshi terrikonlar xisoblanadi, qaysini yuvilishi va changlanishlari atrof-muxit tuproqlari va suvlari xossalarini yomonlashtiradi. Mineral xom-ashyolarni ishlab chiqaruvchi korxonalarning va elektrostansiyasining qattiq chiqindilari maydonlarni buzadi va foydasiz egallaydi. Tuproq qatlamlari sifatini buzilishi neft qazib olishda xam sodir bo`ladi. Tuproqning ifloslanishi yerlarning meliorativ holatini yomonlashishi xom neft va neft suvlaridan ham sodir bo`ladi, shuningdek ifloslantiruvchi narsalar burg`ulash eritmalari, hamda neft joylari bilan bog`liq gaz oqimlari ham bo`lib, ularni uglevodorodlar, serovodorodlar, uglerod oksidlari, oltingugurt, azotlar bilan boyitib tuproq havosini o`zgartirishlari mumkin. Chuqur qatlamlar orasidagi suvlar erigan tuzlar bilan to`yinib, tuproqlarni shu joylarida sho`rlanishni sodir etadi. Tuproqni ishlab chiqarishga bevosita aloqador bo`lmagan yo`qalishlari yo`l qurilishlarida, elektr liniyalari o`tkazishda, sanoat va fuqaro qurilishlarida ham kuzatiladi. Rekultivatsiya buzilgan landshaftlarni maqbullashtirish va tiklash tadbirlari tizimlari, tog`-kon ishlarida buzilgan yerlarning rekultivatsiya ishlari uslubiy tarzda yaxshiroq ishlab chiqilgan. Uni uch etapda o`tkazish tavsiya etiladi: 1. Tayyorgarlik qilish etapi. Bu etapda buzilgan yerlarda tadqiqot ishlari va kuzatishlar o`tkaziladi. Rekultivatsiyaning yo`nalishlari aniqlanadi, texnik- iqtisodiy asoslash xujjatlari va rekultivatsiya loyixalari tuziladi. 2. Tog`-texnikaviy rekultivatsiya etapi. Regional sharoitlardan kelib chiqib ikkinchi etap o`z ichiga kimyoviy melioratsiyalashni olishlari mumkin. Tog`- texnikaviy rekultivatsiyani foydali qazilmalarni ishlab chiqarishni olib boruvchi korxonalar bajaradi. 3. Biologik rekultivatsiya. Bu etapdagi ishlar tog`-texnikaviy rekultivatsiya jarayonida tayyorlangan yerlarning unumdorligini tiklashga, oshirishga va

www.arxiv.uz ularni to`la qonli o`rmon yoki qishloq xo`jalik yerlariga aylantirishga qaratilgan. Biologik rekultivatsiyaning yo`nalishi va uslublari rayonning geografik o`rni, uni iqlimiy, fizikaviy va xo`jalik-iqtisodiy aloxida xossalariga bog`liq ravishda farqlanadi. Rekultivatsiyalangan yerlarni o`zlashtirishning eng arzon, kam xarajat turi, bu shu maydonlarni daraxtzorlashtirish, o`rmonlashtirish hisoblanadi. Chiqindi, otvallarning yuqori qatlamlari xossalarini yaxshilash uchun, ularda organik moddalar va azotni to`plash uchun daraxtlar ekilishidan oldin ko`p yillik o`tlar, beda ekib keyinchalik haydab tashlash kerak. Daraxtlar ko`chatlaridan ekilib, chuqurcha yoki ariqchalari zaxarli bo`lmagan jinslar yoki tuproqlar bilan to`ldiriladi. Unumdor tuproqlar va zaxarsiz toksik jinslar tarqalgan xududlarda qishloq xo`jalik rekultivatsiyasi o`tkaziladi. Uni bir qancha bosqichda o`tkaziladi: ohaklash, 60 sm chuqurlikgacha yumshatish, o`g`itlar solish, o`t-dukkaklilarni qo`shib ekish. Shundan keyin 40-50% ni ko`p yillik o`tlar tashkil maxsus almashlab ekish kiritiladi. Bunday almashlab ekishdan keyin rekultivatsiyalangan yerlarni zonal dala yoki yem-xashak almashlab ekishlari ishg`ol qilishlari mumkin. Adabiyotlar:

www.arxiv.uz 1. P.Uzoqov, I.Boboxo`jayev – «Tuproqshunoslik». T.: «Mehnat» 1995. 2. M.A.Pankov - “Meliorativnoye pochvovedeniye”. T.: “O`qituvchi” 1974. 3. I.I.Plyusnin, A.I.Golovanov - “Meliorativnoye pochvovedeniye”. M.: “Kolos” 1983. 4. M.A.Pankov - “Tuproqshunoslik”. T.: “O`qituvchi” 1970. 5. M.Bahodirov, A.Rasulov - “Tuproqshunoslik”. T.: “O`qituvchi”. 1970. 6. X.M. Maxsudov - “Eroziya pochv aridnoy zono`”. T.: “Fan”. 1982. 7. O.K.Komilov - “Melioratsiya zasolenno`x pochv Uzbekistana”. -T.: «Fan» 1985. 8. K.Gedroyts - “Solonso`, ix proisxojdeniye, svoystva i melioratsiya”. Izbr. tr. M.: 1928. 9. M.U.Umarov - “Pochvo` Uzbekistana”. T.: “Fan”. 1975. 10. N.V.Kimberg - “Pochvo` pustinnoy zono` Uzbekistana”. T.: “Fan”. 1975. 11. A.Rasulov - “Pochvo` Karshinskoy stepi”. T.:“Fan”. - 1975. 12. X.A.Abdullayev - “O`zbekiston tuproqlari”. - T.: 1973. 13. I.S.Kaurichev - “Pochvovedeniye” M.: “Kolos” 1989. 14. V.A.Kovda - “Osnovo` ucheniya o pochvax”. M.: “Nauka” 1973. 15. V.A.Kovda, B.G.Rozanov - “Pochvovedeniye” M.: «Vo`sshaya shkola» 1988. 16. I.Y.Krupennikov - “Istoriya pochvovedeniya”. M.: “Nauka” 1981. 17. L.A.~afurova, X.M.Maxsudov, M.Y.Adel - “Eroziyaga uchragan neogen yotqiziqlarda shakllangan bo`z tuproqlarning biologik faolligi”. T.: “O`zbekiston” 1998. 18. A.Rasulov, A.Ermatov - “Tuproqshunoslik dehqonchilik asoslari bilan” T.: “O`qituvchi” 1980. 19. B.G.Rozanov - “Morfologiya pochv”. M.: MGU. 1983. 20. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gipsli tuproqlar va ularning melioratsiyasi. Toshloq tuproqlar va ularni melioratsiyalash

Meliorativ tuproqshunoslik fani uning maqsadi, vazifalari, uslublari, tarixi. Tuproq melioratsiyasining turlari

Lalmikor yerlarni baholash

Tuproqlarni ekologik jihatdan baholash va tuproq bonitirovkasi

Tuproq va yer narxi