Meliorativ tuproqshunoslik fani uning maqsadi, vazifalari, uslublari, tarixi. Tuproq melioratsiyasining turlari - Biologiya - Referatlar

Meliorativ tuproqshunoslik fani uning maqsadi, vazifalari, uslublari, tarixi. Tuproq melioratsiyasining turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kirish. 2. Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari faning maqsadi, vazifasi va uslublari. 3. Melioratsiya fanining rivojlanish tarixidan lavhalar. 4. Tabiatni qayta yaralishida melioratsiya asosiy omil.

www.arxiv.uz 1. Yer - xalq boyligi, qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning bosh vositasi. Tuproqni unumdorligini va ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish ko`p jihatdan unga ehtiyotkorlik va tejamkorlik bilan munosabatda bo`lishga, uni yaxshilashga qaratilgan tadbirlar majmuasiga bog`liq. Qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining izchillik bilan jadallashtirish yer fondidan oqilona foydalanish, sug`oriladigan har bir gektarining hosildorligini, uning iqtisodiy samaradorligini oshirish bilan bog`liq muammolar yechimini ishlab chiqarish g`oyat katta ahamiyat kashf etadi. Bu borada tuproq unumdorligini saqlash, uni yil sayin muntazam oshirib borish, qishloq xo`jalik, eng avvalo Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari mutaxassislari zimmasidagi muhim vazifalardan hisoblanadi. Respublikada qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yerlarni melioratsiyalashga benihoyat katta e`tibor qaratilgan bo`lib, yerlarni loyhalash, meliorativ tizimlarni qurish va foydalanish, hamda meliorativ tadbirlar o`tkazishga davlatning katta mablag`lari ajratilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-nchi moddasiga muvofiq tabiiy obyektlar, jumladan yer, umumhalq boyligi va ular davlat muxofazasida turadi. Yerdan oqilona foydalanish va tuproqni muhofaza qilish, meliorativ holatini yaxshilash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish umumiy muammosida alohida o`rin tutadi. Tabiatshunos olimlar, ekologlar, tuproqshunoslar, melioratorlar, iqtisodchilar, huquqshunoslar tuproq qatlamining tez buzilib va ba`zida o`rnini to`ldirib bo`lmaydigan talofatlardan, shuningdek keng tarqalayotgan tuproq inqirozi holatlaridan chuqur tashvishga tushib qolishgan, bu holatlarga jiddiy e`tibor berilmay kelingan, chunki tuproq qatlami eng avvalo dehqonchilik, suv va o`rmon xo`jaligida, sanoat, qurilish, transport, aloqa xo`jaligida, geologiya-qidiruv ishlari va boshqa mahsulot ishlab chiqarish uchun qabul qilinib kelingan, yerdan oqilona foydalanish va muhofaza qilishga qaratilgan qonunlar yetarli ishlamagan va takomillashtirilmagan, natijada yer resurslaridan oqilona foydalanilmagan, meliorativ holati yaxshilanmagan, tuproqlar sho`rlanishi, degumifikatsiyasi, eroziyasi, berchlanishi, agroximikatlar va og`ir metallar bilan bulg`alanish,

www.arxiv.uz sahrolanish yoki o`ta namlanishi, qishloq xo`jalik bilan aloqador bo`lmagan maqsadlar uchun yerlarni tejab tergamasdan ajratilishi va hakozolardan muhofaza qilinmagan va yerlar jadallik bilan tanazzulga yuz tutgan. O`zbekiston Respublikamiz istiqlolga erishish, mustaqil davlat deb e`lon qilinishi va huquqiy jamiyat qurish, o`z xududida yer munosabatlarini tartibga solishda va rivojlantirishda to`la mustaqillikga erishganligi uning yerlardan oqilona foydalanish, meliorativ holatini yaxshilash va muhofaza qilishning huquqiy asosini yaratish va takomillashtirishning imkonini berdi. Mamlakatimiz agrar sohasida islohatlarni huquqiy jihatdan ta`minlash maqsadida bir qancha qonunlar qabul qildi. Shu jumladan, yer munosabatlarini huquq asosida rivojlantirish va tartibga solish, yerlardan oqilona foydalanish, meliorativ holatini yaxshilash, unumdorligini oshirish, yer tuzish ishlarini olib borish, yerning sifat bahosini aniqlash, xo`jalik faoliyatiga baho berishga va hakozolarga qaratilgan. O`zbekiston respublikasi “Yer kodeksi”, hamda “Davlat yer kadastri” to`g`risidagi qonun va boshqa qishloq xo`jalikdagi islohatlarni chuqurlashtirishga doir qonun va me`yoriy xujjatlardir. Ushbu qonunlar qabul qilinishi respublikamizda qishloq xo`jaligini rivojlantirishga katta xissa qo`shish bilan birga, kelajak avlodlarimizga sog`lom, unumdor yerlar qoldirish yo`lida katta qadam bo`ladi, negaki insonlarni taqdiri ko`p jihatdan yer tuproq taqdiriga bog`liqdir. Melioratsiya fanida qabul qilingan ta`rifga ko`ra qishloq xo`jaligini melioratsiyalash - quriq yerlarni muvoffaqiyatli o`zlashtirish, tuproq unumdorligini jadal suratlar bilan oshirish, uni muhofaza qilish, qishloq xo`jalik ekinlaridan yuqori hosil olishni ta`minlash maqsadida qishloq xo`jaligi uchun noqulay bo`lgan xudud tabiiy sharoitlarini tubdan yaxshilashga qaratilgan tadbirlar tizimidan iborat. Markaziy Osiyoda, shu jumladan O`zbekistonda yerlarning melioratsilashning asosiy vazifalari - tuproq sho`rlanishi va botqoqlanishini oldini olish va bu jarayonlarga qarshi kurashish, quriq yerlarni o`zlashtirish, suv va shamol eroziyasiga qarshi kurashish, yerlarni rekultivsiyalash, tuproqning zichlanishi va gumus miqdorining kamayishini (degumifikatsiya) oldini olish, tuproq ifloslanishi va sahrolanishiga va boshqa salbiy jarayonlarga qarshi

www.arxiv.uz kurashish hisoblanadi. Meliorativ tadbirlar tizimlari har hil tabiiy sharoitdagi mintaqalar uchun turlicha bo`lib, bu tadbirlarni ishlab chiqish tuproqlarning paydo bo`lishi (genezisi) va ularning hossalari to`g`risidagi chuqur bilimga ega bo`lishni taqozo etadi. Tuproqlarni melioratsiyalash muammolarining halq xo`jaligidagi ulkan ahamiyati va bu ko`p qirrali muammolarni yechishdagi keng qo`lamdagi ma`lumotlarni to`planishi tuproqshunoslik fanidan Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari fanini ajralib chiqishga asos bo`ldiki, qaysiki qishloq xo`jaligida foydalaniladigan yerlarda sodir bo`ladigan nomaqbul, salbiy jarayonlarni o`rganishda tadqiqotlarining alohida, o`ziga hos vazifa va uslublari bilan xarakterlanadi. Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslarining asosiy vazifasi yerlarni melioratsiyalash va ularni ishlab chiqarish quvvat-larini oshirish maqsadida tuproqda sodir bo`ladigan salbiy - nomaqbul jarayonlarni to`laligicha ta`savvur qilish va meliorativ tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Talabalar uchun taqdim etilayotgan ushbu “Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari” o`quv qo`llanmada Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari fani, uning tarixi, maqsadi, vazifalari, uning obyektlari hamda sho`rlangan, eroziyalangan, o`ta zichlangan, o`ta namlangan, og`ir metallar va agroximikatlar bilan bulg`angan, sho`rtoblangan, ishqorlangan va hakozo, hamda tuproqlarning kelib chiqishi, hossalari va ularning melioratsiyasiga qaratilgan tadbirlar yoritilib berilgan. Tavsiya etilayotgan qo`llanma mualliflarining bu fan soxasida ko`p yillik olib borgan tadqiqot ishlari hamda universitetlarda bu fanni o`qitish mobaynida to`plagan tajribalari asosida tuzilgan, hamda unda M.A. Pankovning (1974), A. Nerozining (1974), V.A. Kovda va B.N. Rozanovning (1948), X.M. Maxsudovning (1989-1998), V.A. Kovdaning (1989), A.M. Rasulovning (1079), L.T. Tursunovning (1981), O.K. Komilovning (1983), I. Aliyevning (1965-1990) va boshqalarning ma`lumotlaridan keng foydalanilgan.

www.arxiv.uz 2. Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari fanining maqsadi, vazifasi va uslublari. Melioratsiya so`zi lotincha so`z bo`lib “Melio”, ya`ni yaxshilash degan so`zni anglatadi. Tuproq melioratsiyasi degani tuproqlarni tubdan yaxshilash deganidir. Insoniyat tarixida toki shu kunga qadar tuproqqa bo`l- gan ihtiyoj tobora ortib kelmoqda va tuproq xom ashyo yetishtiradigan birdan-bir asosiy vosita bo`lib kelgan va kelgusida shunday bo`lib qoladi. Ishlab chiqarish xom ashyolarini oshirish inson talabini qishloq xo`jaligi mahsulotlari bilan ta`minlash xo`jlikda yerlardan oqilona foydalanish bilan birga, hayotda ijtimoiy, ekologik taraqqiyotdan tashqari tuproqlarning o`zida tashqi va ichki sharoit ham mavjud qilishlarini taqozi qiladi. Yuqorida keltirilgan sharoitlar ayrim tuproqlarda tabiatni o`zi hosil qilgan bo`lsa, ayrim tuproqlarda esa bu sharoitlarni inson o`zining ongli mehnati, kuchi, bilimi bilan barpo qilishi kerak, ya`ni yerlarga ishlov berish, sug`orish, quritish, o`g`itlash, haydash va hakozo yerlarni (tuproqlarni) tabiiy sharoitini tubdan o`zgartiradi, ya`ni yaxshilab melioratsiya qiladi. Demak, melioratsiya so`zi tuproqlarni hamma hossalarini hisobga olgan holda uni batamom yaxshilash yo`llarini axtarib, oxirigi bosqichda unumdorlik darajasini yanada yaxshilash bilan yakunlanadi. Shuni qat`iy ko`rsatib o`tish lozimki, biz qishloq xo`jaligida mustahkam melioratsiyaga ega bo`lishimiz kerak, bu qachonki yerlarni fizik xususiyatlari, kimyoviy tarkibi, hosil berish darajasi, sarmoya sarf qilish yo`li bilan amalga oshirilsayu, ya`ni tuproqlarni hosildorligi oshib boshqa tuproqlarga nisbatan ko`proq hosil bera olsa, bu holda biz qo`shimcha hosil olish bilan bir qatorda shu yerlarda tabiatni yaxshi tomonga o`zgartirishga ega bo`lamiz, ya`ni melioratsiya tabiiy sharoitni o`zgartirishga - yaxshilashga bevosita ta`sir qila oladigan asosiy omillardan biri ekanligi to`g`risidagi fikrga ega bo`lamiz. Demak, xulosa qilib shuni aytish mumkinki, melioratsiya ishlari orqali tuproqlarni tabiiy sharoiti yaxshilana borishi bilan insoniyatni yashash sharoiti ham yaxshilana borib, davlatni rivojlanishi darajasi ortadi.

www.arxiv.uz U yoki bu mamlakatda aholi sonini ortib borishi, sanoatning hamda insoniyatning qishloq xo`jaligi maxsulotiga bo`lgan ehtiyojini ortishi natijasida melioratsiyaga bo`lgan talabi yanada kuchayadi. Bu o`rinda O`zbekiston yerlarining meliorativ holatiga alohida to`xtalib o`tish lozim. Respublikamiz 44,787 ming gektar maydonga ega bo`lib, shundan sug`oriladigan yer maydoni 4220 ming (1 yanvar 1993 yillargacha) gektarni tashkil qiladi. Olimlar takidlaganidek mazkur sug`oriladigan maydonning 50% ortig`i sho`rlanish ishlarini olib borishga muxtoj. Birgina bu emas, O`zbekiston barcha sug`oriladigan tuproqlar melioratsiyasining u yoki bu turiga muhtoj. Jumladan, ko`pgina sug`oriladigan yerlar relyef sharoitining noqulayligi tufayli suv eroziyasiga uchragan, cho`l zonasida esa ko`pchilik maydonlarda shamol eroziyasi hukm suradi. Buning ustiga bu zonada qurg`oqchilik tez-tez qaytarilib turadi. Tuproqlar degumifikatsiya, zichlanish, ishqorlanish, sho`rtoblanish va boshqalarga qarshi meliorativ tadbirlarga muxtoj. Yuqorida bayon etilganlarni nazarda tutib, ushbu o`quv qo`llanmada tuproqlar genezisini, taqalishini, tarkibini, xossalarini hisobga olgan holda tuproq unumdorligini har xil yo`llar bilan yo`qolishiga yo`l qo`ymaslik uning ozuqa, havo, issiqlik, suv omillarini to`g`ri boshqarish orqali tabiiy va iqtisodiy unumdorlikni saqlash yo`llarini izchillik bilan ishlab chiqarish va uni amaliyotga tadbiq qilish, shuningdek sug`orish mintaqasi tuproqlari uchun xos bo`lgan to`g`ri suv rejimini, sug`orish texnologiyasini yangilash, sho`rlarni kelib chiqishi, sho`r yuvish ishlarini to`g`ri tashkil qilish va o`tkazish, nihoyat qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishda zamonaviy agrotexnikaviy va meliorativ choralarni o`tkazish to`g`risida fikr yuritiladi. Tuprokshunoslik va dexkonchilik asoslari fanining oldida quyidagi vazifalarni hal etish yotadi. 1. Biror xo`jalik yoki xududda tarqalgan tuproqlarning kelib chiqishi, tasnifi, tarqalishi, tabiiy sharoitini, tartibi va xossalarining, ularni tuproq unumdorligiga, meliorativ holatini, ta`sirini o`rganish.

www.arxiv.uz 2. Tuproqlar unumdorligini tiklash, saqlash va oshirish yo`llarini o`rganish va differensial tavsiyalar ishlab chiqishi. 3. Tuproqlardan oqilona foydalanish va muhofaza kilish. Yuqoridagi agrotexnika asosida sug`orish, quritish melioratsiyasini tashkil qilish. Melioratsiya qilinadigan yerlarda zamonaviy uslublar asosida qishloq xo`jalik mexanizatsiyasidan yuqori darajada foydalanish. 4. Suv resurslaridan to`la, ratsional va samarali foydalanish, xo`jaliklarda kompleks melioratsiyani barpo qilish, kam harakat qilgan holda yuqori koeffitsiyentli oldinga qo`yilgan vazifalarni hal qilish. 5. Melioratsiya jarayonlarini (sug`orish, quritish, sho`r yuvish, eroziyaga, zichlanishga, degumifikatsiyaga qarshi va boshqalar) mexanizatsiya va avtomatlashtirilgan holda energetika bilan bog`lash. 3. Melioratsiya fanining rivojlanish tarixidan lavhalar. Ma`lumki, har qanday fanni yoki uning tarmoqlarini takomillashtirishda ishlab chiqarish kuchlarini rivojlanishi bilan boshlangan. Jumladan, melioratsiya ishlari Markaziy Osiyo va Kavkaz oldi o`lkalarining dasht zonalarida IX asrda sug`orish ishlari bilan boshlangan. Bunga qadar sug`orish ishlari Arabiston, Turkiya, Xindiston, Tatariston, toki Osiyo yassi tog`ligiga qadar sug`orib kelingan. shu vaqtlarda odamlar ariqlar, suv hav- zalari qurib sun`iy ravishda yer sug`orib ekin ekishgan. Bizga ma`lumki, VIII-IX asrlarda Sirdaryo va Amudaryoning yuqori qismi bo`lgan Baqtriya va Sug`diyona mamlakatlari mavjud bo`lgan bu maydonlarda 4 mln. gektarga yaqin yer sug`orib, dexqonchilik qilingan, keyinchalik esa feodalizm tuzimi, har xil urushlar tufayli bu yerlar yakson qilingan. 1890 yilda Rossiyada katta qurg`oqchilik bo`lgan. Bu qurg`oqchilik sabablarini bilish maqsadida 3 ta katta ekspeditsiya V.V. Dokuchayev boshchiligida tashkil qilinadi. Shu ekspeditsiya tashabbusi bilan Rossiyaning janubiy rayonlarida birmuncha ilmiy va amaliy ishlar qilinadi. Lekin bu ekspeditsiya asosan pomeshchiklarning yerlarida ish olib borishadi, dehqonlarning yeriga tegishmaydi. Natijada qilingan hulosalar yaxshi natija bermaydi.

www.arxiv.uz Bu borada o`sha vaqtda Moskva qishloq xo`jalik institutida ishlagan akademik V.V. Vilyams va V.V. Podarevni ishlari katta bo`ldi, ular ishtirokida melioratsiya faniga asos solindi. Melioratsiya hozirgi vaqtga kelib juda katta muammoga aylanib qoldi, bunga sabab shuki, birinchidan kun sayin ko`payib borayotgan kurramiz aholisini oziq-ovqat va boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlari bilan ta`minlash bo`lsa, ikkinchidan sanoatning rivojlanishi hisobiga insoniyatning melioratsiya qilish qobiliyatini oshirgan holda, ko`plab yangi yerlarni o`zlashtirish, ekin maydonlarini kengaytirish va sug`orilib keladigan yerlarni melirativ holatini yaxshilashdir. Bizning mamlakatimizda melioratsiya qilinib, sug`orilib kelinayotgan yer maydoni umumiy ekin maydonlarining 90% ni tashkil qilib qishloq xo`jaligidan olinadigan hamma mahsulotlarning 30-35% dan ko`prog`i yetkazib beradi. Shunday ekan, sug`orilib ekin ekinladigan yer maydonlarini yanada kengaytirish, ularning meliorativ holatini yaxshilash orqali ko`proq unumdorligini orttirish, hamon davrimizning asosiy dolzarb vazifalaridan biri bo`lib qolmoqda. Keyinga yillarda Markaziy Osiyo respublikalarida birinchi navbatda o`zlashtirish mumkin bo`lgan yer maydoni 16 mln.634 ming bo`lib, shundan qariyb 8 mln.dan ortig`i O`zbekiston respublika maydonlariga to`g`ri keladi. Biroq bir narsaga katta e`tibor berish kerakki, shu birinchi navbatda o`zlashtirilishi kerak bo`lgan yerlarning 75 foizi sho`rlangan va sug`orilib dehqonchilik qilinib kelayotgan yerlarning hammasi qayta sho`rlangan yoki sho`rlanishga moyildir. Bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin, lekin shunga qaramasdan biz dehqonchilik qilinib kelayotgan yerlarimizning meliorativ holatini yaxshilab uning unumdorligini oshirishga majburmiz. Shuning uchun ham tuproq melioratsiyasi bilan bog`liq bo`lgan tabiiy halqimizning ekologik ongini oshirish, yuqori sifatli keng atrofli ma`lumotli mutaxassislar tayyorlash hozirgi davrning eng asosiy dolzarb vazifalaridan biri bo`lmog`i lozim. Chor Rossiyasi va sobiq Ittifoq davrlarida ham Markaziy Osiyo, ayniqsa O`zbekiston xududida melioratsiya ishlarini olib borishga katta qiziqishlar bo`lgan.

www.arxiv.uz Chunki bu davrlarda mamlakatni paxta xom-ashyosiga bo`lgan ehtiyojini qondirish faqatgina O`zbekistonda ko`p maydonlarni g`o`za ekini bilan band qilish asosida amalga oshirish mumkin edi. O`zbekistonning tuproq-iqlim sharoiti bu muammoni yechishga qodir edi. Bu o`lkada sug`orish melioratsiyasini rivojlantirish, sho`rlangani yerni sho`rini yuvish ishlarini amalga oshirish zarur edi. O`zbekiston xududida birinchi bo`lib A.F. Middendorof (1882) “Ocherki o Ferganskoy doline” degan asarida tuproq-larning tavsifi bo`yicha ularning sho`rlanganligi, sho`rlanish sabablari va uni hisoblash tadbirlari to`g`risidagi ilk ma`lumotlarni topishi mumkin. Keng masshtabli melioratsiya sohasidagi ishlarni biz N.A. Dimo rahbarligida dastlab Mirzacho`l dashtida 1910 yilda boshlagan tadqiqotlarida ko`rish mumkin. N.A. Dimo (1910, 1911, 1916 y.) birinchi bo`lib, Mirzacho`l dashtida keng tarqalgan och tusli bo`z tuproqlarning sho`rlanish turlari, tuz birikmalarining joylanish chuqurligini tuzlarning tarkibiy qismlari, hamda tuproq sho`rlanishida sizot suvlarining ishtiroki (chuqurligi, mineralizatsiyasi) to`g`risida ma`lumotlarni topamiz. 1914-1918 yillar davomida bunday mazmundagi ishlarni Zarafshon, ayniqsa Amudaryo quyi oqimi xududida davom ettiradi. Umuman N.A. Dimo deyarli 20 yillik ilmiy tadqiqot ishlarida O`zbekiston tuproqlarining meliorativ holati, ularning sho`rlanish omillari, yaxshilash tadbirlarini ishlab chiqqanda, O`zbekiston keng masshtabli sug`orish ishlarini rivojlantirish, loyixalashlarni ishlab chiqishga asos soldi. Jumladan, 1930 yilda T.K. Rezenkamp uning ma`lumotlarini asos qilib Mirzacho`l dashtini sug`orishni yangi loyixasini ishlab chiqdi. N.A. Dimo bilan bir vaqtda va undan keyin M.M. Bushuyev (1912), V.S. Malo`gin (1913), A.N. Rozanov (1916, 1915), M.A. Orlov (1916), K.D. Glinka (1923), L.I. Prasolov (1924), S.S. Neustruyev (1926) va boshqa ko`pgina tadqiqotchilar asrimizning 30-chi yillargacha oldingi Turkiston, hozirgi O`zbekiston xududi tuproqlarining meliorativ tavsifi, uni yaxshilash tadbirlari to`g`risidagi ma`lumotlar bilan to`ldirdilar. O`zbekistonda melioratsiya fanining nazariy asoslarini yaratishda ayniqsa bu soha uchun mutaxassislar tayyorlashda, 1920 yilda Markaziy Osiyo davlat

www.arxiv.uz universiteti qoshida 1935 yilda tashkil qilingan tuproqshunoslik kafedrasi universitetda alohida o`rin tutadi. M.A. Orlov, S.N. Pustovoyt, X.A. Abdullayev, S.N. Rijov, L.T. Tursunov, S.A. Abdullayev hamda 1930 yil Markaziy Osiyo Davlat Universitetining qishloq xo`jalik fakulteti zaminida hozirgi Toshkent Davlat agrar universiteti tuproqshunoslik kafedrasi toshkil topgan va unda A.N. Rozanov, M.A. Pankov, I.N. Felitsiant A.M. Rasulov, X.M. Maxsudov, va boshqalar respublikamizning turli xududlari tuproqlarini mukammal o`rganib, ularning muffasal meliorativ tavsifini berish, zaruriy xarita va xaritanomalar tuzish, tavsiyanomalar ishlab chiqish, eng asosiy meliorativ soxasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash bilan shug`ullanadilar. Respublikamiz tuproqlarining o`ziga xos meliorativ holatini o`rganishda, tuproq-iqlimiy sharoitni hisobga olgan mintaqaviy meliorativ tadbirlarni ishlab chiqarishda, sho`r yerlarni sifatli yuvishning yangi usulblarini ishlab chiqarishda joriy qilishda Tuproqshunoslik va agrokimyo institutining roli nihoyatda kattadir: B.V. Fedorov, S.A. Shuvalov, N.V. Bogdanovich, N.V. Kimberg, B.V. Gorbunov, A.Z. Genusov, M.U. Umarov, O.K. Komilov, A.U. Axmedov va boshqa ko`pgina respublikamizning taniqli olimlari O Ramazonov, S. Mambetnazarov, A. Tursunov, S. Azimboyev, V. Isxakov, V. Popov va boshqalarni ishlari diqqatga sazovordir. Bu ishlar natijasida keng ma`noda respublikada haqiqiy meliorativ maktab vujudga keldi. Respublikada faqatgina sug`orish va sho`r tuproqlar melioratsiyasi mavjud bo`lmasdan, balki eroziyalangan yoki eroziyaga moyil yoki qum, qumli tuproqlarni shamol (deflyatsiya) eroziyasidan saqlash melioratsiyasi ham katta muammo hisoblanadi. Bu sohada ham K.M. Mirzajonov, X.M. Maxsudovlar tomonidan katta ishlar qilindi. Jumladan, K.M. Mirzajonov, M. Xamrayev, Sh. Nurmatov o`z ishlarida respublikada shamol eroziyasini tub omillari ularni oldini olish, bu eroziya turiga uchragan yerlar unumdorligini oshirish uchun zaruriy meliorativ tadbirlar ishlab chiqilgan bo`lsa, X.M. Maxsudov, L.A. ~afurova asarlarida esa sug`orish natijasida ro`yobga keladigan eroziya jarayonining tub mohiyatlari ochib berilgan va ularni yaxshilash (melioratsiyalash) tadbirlari ishlab chiqildi.

www.arxiv.uz Melioratsiya fani ko`p tarmoqli fan hisoblanadi, shuning uchun ham tuproqlarning birgina sho`rlanishi yoki eroziyaga uchrashi, sho`rlanish turlarini bilish yoki sho`rlanish omillarini ko`rsatib o`tish bilan bu muammoni yechish mumkin emas. M. Toshqo`ziyevning degumifikatsiyaga uchragan va ularning melioratsiyasiga bag`ishlangan ishlari; tuproqlar og`ir metallar, agroximikatlar bilan bulg`alanishiga va unga qarshi tadbirlarga bag`ishlangan X.T Riskiyeva, A. Bairov, T. Abduraxmonovlarning ishlari, tuproqlar o`ta zichlanishi,M. Muxammadjanov, A. Irmatov, R. Kurvontoyev ishlari; tuproqlar sho`rtoblanishi I. Turapov, D. Ismatov; tuproqlarni mulchalashga bag`ishlangan I. Turapov, Sh. Xolikulov ishlari; yerlar rekultivatsiyasi T. Xotamov, A. Nigmatov va boshqalar ishlarini qayd etish lozim. 4. Tabiatni qayta yaralishida melioratsiya asosiy omil. Qishloq xo`jaligida qilinadigan meliorativ tadbirlar melioratsiyaning asosiy qismi hisoblanadi. Bu kompleks tadbirlarga agrotexnik, tuproq melioratsiyasi, o`rmonchilik, suv xo`jaligi va gidrotexnik tadbirlar kirib, bular ishtirokida kerakli tomonga, ya`ni noqulay sharoitlarda, qishloq xo`jaligida to`g`ri va oqilona foydalanish bilan birga tuproq unumdorligini oshirib, qishloq xo`jaligi uchun kerakli bo`lgan sharoitni yaratishga qaratilgan bo`lishi kerak. Meliorativ tadbirlarni suv rejimini boshqarib borishda, yerning ustki va ostki qismida oqib keladigan va chiqib ketadigan suv miqdorini har qaysi gidrogeografik basseynda boshqarib va unda suv xo`jaligida to`g`ri oqilona foydalanish bilan bir qatorda, suv oqimi yerlarni suv bilan ta`minlash va hattoki, baliqchilik va boshqa qishloq xo`jalik ishlarini yanada yuksaltirishda qo`llanishi lozim. Tuproq unumdorligini oshirishda suv hamda o`simliklar oladigan ozuqa moddalarini tuproqda yaratishda meliorativ tadbirlar orqali,ya`ni yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, tuproqning suv, ozuqa rejimi va mikrobiologik jarayonlar orqali, to`g`ri agrotexnika va almashlab ekish sistemasi tufayli tuproqlarning struktura holatini yaxshilash mumkin.

www.arxiv.uz Tuproqlarda namlikni to`ldirish va shu jarayonlar bilan bog`liq bo`lgan ozuqa va issiqlik rejimini yaxshilash meliorativ nuqtai nazardan bir necha xil yo`llar bilan amalga oshiriladi: - birinchidan, tabiiy suv resurslaridan foydalanishni oshirish, bunda yog`in- sochin tuproq namligini jamg`armasi, tuproq qatlamlarida chiqib ketadigan suvlarning koeffitsiyentini kamaytirishi, tabiiy namlikni tuproq qatlamida oshirish, yerlarning ko`ndalangiga haydash, tuproq qatlamlarini qish oylarida qor bilan aralashtirib haydash va nihoyat tuproq strukturasini saqlash; - ikkinchidan, suvlarni tejab -tergab sarflash, bunda tuproq yuza qatlamida namlikni parlanishiga, transpiratsiya jarayoni orqali namlikni ko`p sarflanishiga qarshi kurashgan holda, tuproqning shamol eroziyasidan saqlash, agrotexnik va unumdorlikka e`tiborni qaratish, suv rejimini to`g`ri nazarda tutgan holda, sun`iy sug`orishga o`tish, tuproqqa ishlov berish sistemasini ijro qilish. Bu tadbirlar tuproqlarda namlikni saqlashga qaratilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan tuproq qatlamlarida oshiqcha namlikni qochirish, anaerob sharoitda aerob sharoitni tuproqda hosil qilish quyidagi yo`llar bilan amalga oshirish mumkin. Birinchidan - dala maydonlariga keladigan suv miqdorini kamaytirish va yerlarni suv bosishidan saqlash. Ikkinchidan - quritish melioratsiyasi va suv rejimiga qattiq rioya qilgan holda tuproq qatlamlari tarkibidagi oshiqcha namlikni yo`qotish. Bunda tuproqlarga ishlov berish va yerlardan qishloq xo`jaligida to`g`ri va oqilona foydalanish lozim. Uchinchidan - tuproqning havo o`tkazish qobiliyatlarini yaxshilash va tuproq strukturasini yaxshilashga katta e`tibor berish ko`zda tutiladi. Tuproq suv rejimini tashkil qilish yoki tuproqlarni namlik bilan ta`minlash yoki tuproq qatlamlaridan oshiqcha namlikni yo`qotish har qanday sharoitda, ham tabiat hamda xo`jalik sharoitlarini hisobga olgan holda olib borilishi shartdir. Shu yuqorida keltirilgan tadbirlar orqaligina melioratsiyada suvdan to`g`ri va rejali foydalanish imkonini beradi.

www.arxiv.uz Yerlarni melioratsiyaga muhtojligi har qaysi o`lka va konkret maydonlarda shu mintaqaning tabiiy shart-sharoitlarini hisobga olgan holda olib boriladi. Masalan janubiy-sharqiy Kavkaz oldi va Markaziy Osiyo o`lkalarida melioratsiya turlari asosan sug`orish orqali olib borilsa, shimol va shimoliy-g`arbiy rayonlarda asosan quritish melioratsiyasi orqali tabiatda noqulay sharoitlarni, qulay va kelgusida ishlab chiqarish uchun kerakli vositani yaratish mumkin. Shu narsaga e`tibor berish kerakki, u yoki bu o`lkalarda yerlarni melioratsiyasi va uning tabiiy sharoitlar va xo`jalik vazifalari orqali belgilanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,tabiatni qayta yaralishida o`simliklar hayoti omillari ularni almashtirish mumkin emas degan qonunga tayangan holda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Biologik mahsulotlarning muntazam oshirib borish zaruriyati har bir xo`jalik, region, provinsiya va mintaqalarning tuproq sharoitlari to`g`risidagi chuqur bilimlarni talab etadi. Faqat ana shu bilimlar asosida ishlab chiqarishning ilg`or tajribalarini hisobga olgan holda tuproq unumdorligi keng ko`lamda tiklashni va hosildorlikni yanada oshirishni ta`minlovchi tabaqalashtirilgan tadbirlar tizimini ishlab chiqish mumkin. Nazariy tomondan yuqori mahsuldorli agroekologik tizimlarni boshqarish joylari,tamoyillari va parametrlari umumiy ko`rinishga ega. Lekin bu ko`rsatkichlarning parametrlarining mo`tadil darajalari, ayniqsa uning muddatlari, tuproqdagi jarayonlarning boshqarishdagi aniq usullarning birga qo`shib olib borish xo`jalik, region va mintaqalarning tuproq meliorativ va ekologik sharoitlarini majmualariga bog`liq holda keng doirada farqlanadi. Har bir yirik xo`jalik va tabiiy-iqtisodiy xududlar (mikroregionlar) o`zining tuproq-iqlim sharoitlariga mos keladigan qishloq ekinlari yetishtiriladigan tuproqlarning unumdorligini qayta tiklash bo`yicha ilmiy asoslangan tadbir va texnologiya tizimlarining istiqbolli dasturlarini yaratish va ularni qo`llashni taqozo etadi. Ilmiy va ishlab chiqarish tajribalarini umumlashtirish, tahlil qilish asosida tuproqlar melioratsiyasi faqat yerlarga sug`orish uchun suv quyish va zax

www.arxiv.uz maydonlarini quritish uchun yer osti suvlarini qochirishdan iborat deb chegaralanmasdan sug`orila-digan yerlar, yaylovlar va pichanzor maydonlarning biologik mah- suldorligini oshirishga qaratilgan barcha tadbirlarni rejalash - tirib, amaliyotda erishilish kerak bo`lgan maqsadlar uchun qo`llash zarur. Melioratsiyaning qo`llanilishidagi talab va tajribalar shuni hisobga olishi kerakki, maydonlarga suv qo`yish va ularni chiqarib yuborish melioratsiyaning faqat bir ko`rinishi bo`lib, umuman olganda bu meliorativ tadbir boshqa tadbirlar majmui bilan (deflyatsiya, suv eroziyasi, tuproq zichlanishi, degumifikatsiya, ishqoriylik, ifloslanish va boshqalar) birgalikda olib borilishi kerak. Qishloq xo`jaligida murakkab va almashinib turuvchi melioratsiya majmualari rejalashtirilishi va muntazam o`tkazib turilishi kerak. I. Ogohlantiruvchi ko`rinishdagi, II. Unumsiz tuproqlarni tubdan yaxshilovchi, III. Tabiiy va sun`iy tuproqlarni tiklash va paydo qilish bo`yicha melioratsiyalar (Kovda 1989). Ogohlantiruvchi (himoyalovchi) melioratsiyalar yuqori mah- suldor tuproqlarni saqlashga qaratilgan: 1. Maydon (dala) larda monokulturani (ekinlar yakka hokimligini) yo`qotish. 2. Dukkakli ekinlar va shudgorlar bilan almashlab ekishni joriy etish. 3. Dala, tik qiyaliklarda eroziyaga qarshi ishlov berish (ko`ndalang, konturli, ag`darmasdan haydash), qurg`oqchilik va eroziyaga qarshi ushlab qoluvchi tadbirlarni o`tkazish. 4. Xo`jaliklar yer maydonlarini umumiy eroziyaga qarshi tashkil qilish va tuproqlarni ishlash (dalalarni yo`l-yo`l kontur shaklida ishlov berish, yo`llarni holati, himoyalovchi o`rmon polasasi). 5. Xarakatchan qumliklar fito-melioratsiyasi, tik qoyalarda xovuzchalar tashkil etish. 6. Fitomelioratsiya va tabiiy yaylov, tekisliklar va ayniqsa tog`li rayonlardan almashlab foydalanish. 7. Suv manbalari ta`sirida suv bosish, botqoqlanish va tuproq sho`rlanishidan ogohlantiruvchi zovurlar.

www.arxiv.uz 8. Tuproq haydalma qatlamlarini madaniylashtirish: organik moddalar bilan muntazam ta`minlash, kesaksimon-donador strukturani ushlab turish, ildiz qatlamlarining mo`tadil joylanishi, relyef notekisligi va tuproq haydalma qatlamining rang-barangligi. Mahsuldorsiz va kam mahsuldor tuproqlarni tub melioratsiyalari: 1. Botqoq tuproqlarni quritish. 2. SHo`rlanmagan tuproqlarni sug`orish. 3. Cho`l va yarim cho`l mintaqalaridagi sho`rlangan tuproqlar va sho`rxoklarni sug`orish, sho`rsizlantirish va o`zlashtirishdagi tadbirlar majmuasi: a) Chukur samarador zovur qurish. b) Mikrorelyefli yerlarni tekislash. v) Kimyoviy melioratsiyani qo`llash. g) SHo`r yuvish meliratsiyasini o`tkazish. d) Ekspluatatsion sho`r yuvish. ye) SHo`r yuvishda vegetatsion sug`orish (umumiy miqdordan 10-20 %). j) SHo`r yuvishdagi va grunt suvlarini chiqarib yuborish uchun chuqur zovur, melioratsiya boshida umumiy miqdorning 50-80% va normal ekspluatatsiya davrida 10-15% miqdorda. z) Minerallashgan (1,5 - 3,0 g.l. va undan ortiq) zovur suvlarini daryolardan muhofaza (izolyatsiya) qilish va ulardan yuqori sho`rga chidamli o`simliklar va qumliklar, hamda pastqam- lik sho`r tuproqlardagi galofitlarni sug`orish. 4. SHo`rtoblar, sho`rtobsimon tuproqlar va taqirlarning melioratsiyasiga oid tadbirlar majmui: a) Mikrorelyeflarni tekislash. b) Plantaj (agar gipsli qatlam 30-60 sm chuqurlikda joylashsa) va organik o`g`itlarning meliorativ miqdori (dozasi 100 t. gacha). v) Gips, kislota qoldiqlari fosfogips, oxaklarni organik o`g`itlarning meliorativ yuqori dolzarb bilan birga aralashtirib solish, tuproq gips bo`lmagan sho`rtoblarni tuproqlashtirish (zemlevaniye).

www.arxiv.uz g) Qorni ushlab qolish yoki kimyoviy melioratsiya reaksiyasi mahsulotlarini yo`qotish uchun tuproqni mo`tadil namlab turish. d) O`t-dala almashlab ekish va fiziologik nordon o`g`itlarni qo`llash, organik o`g`itlarni qaytadan solish. 5. Sementlashgan, o`ta zichlashgan, strukturasiz og`ir tuproqlar melioratsiyasi; chuqur ag`darmasdan yumshatish, yoriqlar barpo qilish, ohakli va organik moddalar bilan boyitish, go`ng bilan aralashtirilgan qum solish . 6. Jarlarni antropogen xo`jalik maqsadlari uchun o`zlashtirish, injener va o`rmonmeliorativ mustahkamlash, tik qiyalik-larni urmonlashtirish, yuvishni oldini oluvchi injenerlik inshoatlari, jarlarga yaqin tik qoyalarni o`rmonlashtirish. Buzilgan va yangidan paydo bo`lgan sun`iy tuproqlarni tiklovchi melioratsiya: I. Texnogen buzilgan yerlarni, ochiq shaxta qoldiqlarini, karyerlarni va boshqalarni rekultivatsiyalash. II. To`la eroziyaga uchragan massivlarni tekislash, ularni tuproqlashtirish, o`rmonlashtirish. III. Mayda tosh, shag`alli maydonlarni, qumlarni kolmatajlashtirish. IV. Tog`lar va adirlarda eroziya jarayonlarini yo`qotishni ta`minlovchi kapital supachalar, zinapoyalar (terrasa) va dambalar sistemasini yaratish, sun`iy tuproqlar yaratish va ularni bir yillik va ko`p yillik o`simliklar yetishtirish uchun o`zlashtirish.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. P.Uzoqov, I.Boboxo`jayev – «Tuproqshunoslik». T.: «Mehnat» 1995. 2. M.A.Pankov - “Meliorativnoye pochvovedeniye”. T.: “O`qituvchi” 1974. 3. I.I.Plyusnin, A.I.Golovanov - “Meliorativnoye pochvovedeniye”. M.: “Kolos” 1983. 4. M.A.Pankov - “Tuproqshunoslik”. T.: “O`qituvchi” 1970. 5. M.Bahodirov, A.Rasulov - “Tuproqshunoslik”. T.: “O`qituvchi”. 1970. 6. X.M. Maxsudov - “Eroziya pochv aridnoy zono`”. T.: “Fan”. 1982. 7. O.K.Komilov - “Melioratsiya zasolenno`x pochv Uzbekistana”. -T.: «Fan» 1985. 8. K.Gedroyts - “Solonso`, ix proisxojdeniye, svoystva i melioratsiya”. Izbr. tr. M.: 1928. 9. M.U.Umarov - “Pochvo` Uzbekistana”. T.: “Fan”. 1975. 10. N.V.Kimberg - “Pochvo` pustinnoy zono` Uzbekistana”. T.: “Fan”. 1975. 11. A.Rasulov - “Pochvo` Karshinskoy stepi”. T.:“Fan”. - 1975. 12. X.A.Abdullayev - “O`zbekiston tuproqlari”. - T.: 1973. 13. I.S.Kaurichev - “Pochvovedeniye” M.: “Kolos” 1989. 14. V.A.Kovda - “Osnovo` ucheniya o pochvax”. M.: “Nauka” 1973. 15. V.A.Kovda, B.G.Rozanov - “Pochvovedeniye” M.: «Vo`sshaya shkola» 1988. 16. I.Y.Krupennikov - “Istoriya pochvovedeniya”. M.: “Nauka” 1981. 17. L.A.~afurova, X.M.Maxsudov, M.Y.Adel - “Eroziyaga uchragan neogen yotqiziqlarda shakllangan bo`z tuproqlarning biologik faolligi”. T.: “O`zbekiston” 1998. 18. A.Rasulov, A.Ermatov - “Tuproqshunoslik dehqonchilik asoslari bilan” T.: “O`qituvchi” 1980. 19. B.G.Rozanov - “Morfologiya pochv”. M.: MGU. 1983. 20. www.ziyonet.uz

www.arxiv.uz

O'xshashlar

Mikrobiologiya fani va uning rivojlanish tarixi

Ekologiya fani va uning vazifalari. O‘rganish usullari

Virusologiyaning prеdmеti, vazifalari va uning rivojlanish tarixi

Genetika fanining maqsadi va o‘rganish uslublari

Gеnеtika fanining maqsadi va o`rganish uslublari