Turar-joy binolarini loyihalash asoslari - Arxitektura - Referatlar

Turar-joy binolarini loyihalash asoslari

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1281.5 KB

Ko'chirib olish

Turar-joy binolarini loyihalash asoslari Reja: 1. Turar-joy binolari va xonadonlarni tanlash hamda shakllantirish uchun talablar va sharoitlar 2. Turar-joylarning tasnifi 3. O‘zbekiston sharoitida turar-joy binolarini loyihalash uchun qo‘yiladigan asosiy talablar

Turar-joy binolari va xonadonlarni tanlash hamda shakllantirish uchun talablar va sharoitlar Respublikamizning shaharlari, viloyat va tumanlarining aholisining tarkibi, ya’ni aholining yoshi, oila tarkibi: erkak, ayol va bolalarning tarkibi va boshqa shunga o‘xshash omillar e’tiborga olinishi lozim. Bu esa butun mamlakatimizda aholi ro‘yxati o‘tkazilganidan so‘ng aniqlanadi. Turar - joy va xonadonlarni tanlashda, albatta hisobga olinishi kerak bo‘lgan talablar quyidagilardan iborat: - aholining demografik tarkibi; - oila a’zolarining urf-odatlari va hunari, ya’ni qanday ish bilan mashg‘ul bo‘lishlari; - qurilish joyi; - qurilish joyining tabiiy iqlim sharoiti; - texnika - qurilish bazasining ahvoli va sharoiti. Har bir shahar, viloyat, tuman va qishloq uchun uy-joy tanlashda ularda yashaydigan aholining demografik tarkibiga qarab har-xil sonli nisbatlari olinadi. Respublikamiz aholisining demografik tarkibi, albatta boshqa davlatlar ko‘rsatkichidan o‘zgachadir. O‘zbekistonda bir yillik aholining o‘sishi 3%ni tashkil etadi. Mustaqil davlatlar hamdo‘stligidagi davlatlar ko‘rsatkichiga nisbatan bizning respublikamizda ko‘p bolali oilalar ancha ko‘proqdir. Bu esa o‘z navbatida ko‘p xonali xonadonlarning nisbiy foizini oshirishga olib keladi. Ko‘p bolali oilalar ayniqsa qishloq aholisiga mansubdir. Turar-joyni tanlashda aholining qaysi hunar bilan mashg‘ul bo‘lishi ham eng asosiy omillardan biridir. Shuning uchun qishloqlarda turar-joy uylari o‘z shaxsiy yer maydoni bilan ta’minlangan bo‘lib, shaxsiy tomorqasi uy bilan qulay bog‘langan bo‘lishi kerak. Bundan tashqari qishloq turar-joyining tarkibida yordamchi xonalar, molxona, tovuqxona, qo‘yxona, somonxonalar hamda qishloq xo‘jaligi uchun kerak bo‘lgan asbob-uskunalar saqlaydigan xonalar, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini saqlaydigan omborxonalar bo‘lishi kerak. Ilm-fan va san’at

ahllari uchun qo‘shimcha xonalar qurilishi xonadon tarkibini va tarxini belgilashda hisobga olinishi kerak bo‘lgan shart-sharoit hisoblanadi. Xalqning urf-odatlari ham xonadon tarkibiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. O‘zbek xalqining eng asosiy urf-odatlaridan biri bu ochiq havoda ko‘proq vaqtni o‘tkazishdir. Bu odat mamlakatimizning tabiati, iqlim-sharoitidan kelib chiqqan bo‘lib, bu narsa xonadon tarkibiga ochiq yozgi xonalar, ayvonlar va supalarni kiritishni taqozo etadi. Bu yerda aholi mehmon kutadi, dam oladi va uxlaydi. Uyning turini tanlashga uning qayerda joylashgani ham ta’sir qiladi. Uyning joylashgan joyiga qarab uy shahardami, qishloqdami, shahar markazidami yoki chetdami shunga qarab har-xil talablar paydo bo‘ladi, undan tashqari yerning past- balandligi, uyni o‘rab turgan tabiat, iqlimi sharoiti, tuproq tarkibi va yer qimirlash, seysmika hollatlari ham uy turini tanlashda muhim rol o‘ynaydi. Shimol va janubda quriladigan uylar bir - biridan o‘ta farq qiladi, undan tashqari nam va quruq iqlim, tog‘ yoki pastliklar sahro va nam yerlarning ta’siri ham turar-joy me’morchiligiga katta ta’sir o‘tkazadi. O‘zbekiston tog‘lardan, sahrolardan, tekislik va pasttekisliklardan, ko‘kalamzor, lalmikor yerlardan tashkil topgan. Shuning uchun O‘zbekiston sharoitida hamma yerga bir xil turar-joylarni loyihalashtirish va qurish katta xatoliklarga olib kelishi mumkin. Respublikamiz ilmiy tekshirish institutlari tomonidan tabiati, iqlim sharoiti, yer qimirlashi hisobga olingan xaritalar ishlab chiqilgan. Shu xaritalarga qarab qurilish mutaxassislari uylarning turlarini tanlaydilar, undan foydalanadilar va quradilar. Uylarni tanlash va qurishga qanaqa qurilish ashyolarining borligi, qurilish- texnik jihozlari va asboblarning ahvoli ham ta’sir etadi. Lekin bu narsalar o‘zgaruvchan bo‘lib, umumiy texnik-iqtisodiy o‘zgarishlarga, fan va texnikaning o‘zgarishiga ham bog‘liqdir. Shuning uchun loyihalovchi me’morning oldiga qo‘yiladigan vazifa bu - hamma shart-sharoitlarni to‘la o‘rganib chiqib keyin eng qulay va chiroyli turar- uylarni loyihalash, ayniqsa yerning shart-sharoiti jiddiy e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan muhim omillardir.

Turar-joylarning tasnifi Turar uy-joylar o‘zining har xil xususiyatlariga qarab quyidagilarga bo‘linadi. (rasm) rasm. Turar-joy binolarining xillari: - qishloq tipidagi hovlili uylar; 10 - qariyalar uyi; - shahar tipidagi hovlili uylar; 11 - kommunal mehmonxonalar; - kam qavatli uylar; 12 - turistlar mehmonxonasi; - o‘rta qavatli uylar; 13 - tranzit mehmonxonalar; - ko‘p qavatli uylar; 14 - yil bo‘yi dam olish uylari; - baland qavatli uylar; 15 - mavsumiy dam olish uylari; - bolalar internati; 16 - kundalik dam olish uylari; - yoshlar yotoqxonasi; 17 – pansionatlar. 9 - yosh oilalar yotoqxonasi; А ) Aholini joylashtirish usuliga qarab uy-joylar ikki guruhga bo‘linadi:

1. Xonadonlarga bo‘lingan uy joylar, bular oilalarni alohida xonadonlarga joylashtirishga mo‘ljallangan bo‘ladi . 2. Xonalarga bo‘lingan turar uy joylar esa asosan yolg‘iz kishilarni alohida xonalarga joylashtirishga mo‘ljallangan bo‘lib, umumiy maishiy xizmat bo‘limlaridan foydalanishadi . Bu turar-joylarda yolg‘iz ishchilar, talabalar, hunar-texnika bilim yurtlari va maktab - internatlar o‘quvchilari yashaydilar. Bundan tashqari mehmonxona va dam olish uylarida esa musofirlar, sayohatchilar va dam oluvchilar yashaydilar. Ikkita guruhga taalluqli binolar o‘zlarining me’moriy tarxiy xususiyatlariga ko‘ra bir-biriga o‘xshab ketadigan tomonlari borki, bular ularning vazifalari, funksiyalarining o‘xshashligi hamda yashovchilarning talablari bir xilligi bilan ajralib turadi. Eng ko‘p tarqalgan xonadonli turar-joy binolari shahar va qishloqlarning asosiy yashash fondini tashkil etadi. B) Yerdan foydalanish usuliga qarab xonadonli uylar quyidagilarga bo‘linadi. 1.Hovlili turar-joy binolarida uy yoki xonadon egasi uy hovlisining ham egasi hisoblanadi. Hovlili turar-joylar bir xonadonli va tutashtirilgan hovlili, ya’ni ikki yoki ko‘proq xonadon blokli bo‘lib, har bir xonadonning alohida hovlisi bo‘ladi. 2. Yer sathi umumiy bo‘lgan turar-joy binolari, bu ko‘p xonadonli va asosan ko‘p qavatli umumiy kommunal tipidagi shaharlarda quriladigan turar-joy binolardir. Yer sathidan xamma xonadonlar yoki bir guruh xonadonlarda yashovchilar foydalanadilar. Bu xilga xonama-xona bo‘lingan uylar kiradi. V) Qavatlari bo‘yicha turar-joy binolari ikkita asosiy guruhlarga bo‘linadi: liftsiz (1-5 qavatli) va liftli (6 -16 qavatli va undan yuqori) turar-joy uylari. 1. Past qavatli uylar 1-2 qavatli bo‘lib, bu uylar asosan qishloq joylarda tarqalgan bo‘ladi. Bu xildagi uylar nafaqat qishloqlarda balki hozirgi paytda shaharlarda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. 2. O‘rta qavatli uylar 3-5 qavatli bo‘lib, umumiy zinapoyadan foydalaniladi, lekin liftsiz turar-joydan iborat. Bunday turar-joylar shaharlarda juda ko‘p tarqalgan, ular qurilishda iqtisodiy jihatdan foydali deb topilgan.

Bundan tashqari bu xildagi uylarni qurish aholini nisbatan zichroq joylashtirish imkoniyatiga ega. Ammo yirik shaharlarda eng asosiy narsa yer sathini iqtisod qilish masalasi bo‘lib, aholini zich joylashtirish maqsadida o‘rta qavatli uylar qurilishi kamaytirilib, ularning o‘rniga ko‘p qavatli turar-joy binolarini qurish kundan-kunga oshib borayapti. Tabobat mutaxassislarining tekshirishlaridan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, bizning tabiat va issiq iqlim sharoitida besh qavatli uylarga zinapoyadan chiqib borish yoshi o‘tib qolgan odamlarning sog‘ligiga zarar yetkazar ekan. Shuning uchun O‘zbekiston sharoitida o‘rta qavatli liftsiz uylarning balandligi to‘rt qavatdan oshmasligi kerak. 3. Ko‘p qavatli uylar 6-9 qavatli bo‘lib, umumiy foydalaniladigan zinapoyadan tashqari tik vertikal bog‘lanishlari uchun liftlar qurilmasi ham bo‘lishi kerak. Qurilish iqtisodiyoti nuqtai nazaridan qaralsa, uylar o‘rta qavatli uylardan qimmatroqqa tushadi, ammo yer sathida ko‘proq aholini joylashtirish imkonini beradi. Shuning uchun bu xildagi uylar katta shaharlar uchun asosiy turar-joy binolari hisoblanadi . 4. Baland qavatli uylar 10 va undan ortiq qavatlardan iborat bo‘lib, binolarning kiraverish qismida, ya’ni podyezdida umumiy zinapoyadan tashqari ikki xil lift (aholini va yuk tashiydigan liftlar) bo‘lishi kerak. Aholini yong‘in yoki zilzila paytida binodan tez chiqarib yuborish yoki evakuatsiya qilish uchun xonadonlar bilan yozgi xonalar orqali uzviy bog‘langan bo‘lishi va dimiqmaydigan evakuatsiya zinapoyalari orqali bog‘lanishni ta’minlash kerak. Yuqorida ko‘rib chiqilgan turar uylarning xususiyatlari va xillriga ko‘ra turar-joy binolari qo‘yidagicha tasniflanadi. (rasm )

rasm . Turar-joy binolarining tasnifi. O‘rta, ko‘p va baland qavatli uylar tarxiy tuzilmasiga ko‘ra seksiyali (bo‘linmali), yo‘lakli, galereyali, bir seksiyali (nuqtali) va aralash xildagi uylar- seksiya galereya, seksiya yo‘lak va boshqalarga bo‘linadi. (rasm) Seksiyali uy uchun har bir qavatda zinapoya atrofida bir necha xonadonlarning (3-5 qavatli)birlashuvi yoki zinapoya-liftli bo‘g‘in taqsimlovchi xoli bilan xarakterlidir

(5 qavatdan yuqori). Bitta shunday bo‘g‘in asosida yuzaga keluvchi xajmiy rejaviy unsur odatda seksiya deb nomlanadi (3.a-rasm.) Bir necha seksiyalarning birlashishi natijasida ko‘p seksiyali uy hosil bo‘ladi. Shunday uylar bilan bir qatorda, qurilishda bir seksiyali (nuqtali yoki minorali) binolar qo‘llaniladi. Bir seksiyali /bir bo‘lakli/ uylar tarxiy yechimlari bo‘yicha ko‘p seksiyali uylardan katta farq qiladi va tarxiy yechimlari alohida rypyhra bo‘linadi. Bir seksiyali tarxiy tuzilmalarni har qanday xonadonlar uchun ishlatish mumkin va shuning uchun ular universal hisoblanadi. Ular ko‘proq ko‘p qavat va baland qavatli uylar uchun ishlatiladi/bashenniy tip/. Bu xildagi uylar mavzelarni /mikrorayon/ joylashtirish va siluyetlarni yaxshilash o‘rta qavatli uylar bilan birga aralash qurish uchun xizmat qiladi. Seksiyali uylar har xil sig‘imdagi xonadonlar /bir xonali xonadonlardan to ko‘p xonali xonadonlargacha/ ishlatiladi. Bu tarxiy xildagi uylar qurilishida eng ko‘p ishlatiladigani va tarqalgani bo‘lib universal ahamiyatga egadir. Bu xildagi uylarni ishlatish (3-4 xonali va ko‘p xonali) xonadonlar uchun qulaydir. Seksiya xilli turar-uylar o‘zining turli-tuman rejaviy tuzilishi, yaxshi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari va shaharsozlikdagi qulayligi sababli keng tarqalgan. Yo‘lakli (koridorli) uylarda xonadonlarga kirish zinapoya va liftlarga olib boruvchi yo‘laklar orqali amalga oshiriladi. (b-rasm). Yo‘laklardagi xonadonlar soni ixtiyoriy bo‘lishi mumkin, faqat zinapoyalar orasidagi me’yoriy masofaning saqlanishi muhimdir. Bunday uylar qavatlari turlicha bo‘lishi mumkin (3 tadan yuqori). Yo‘lakli xildagi uylar ham galereya tipidagi uylarga o‘xshab vertikal va gorizontal yo‘laklar orqali uyni qavatlari bilan bog‘lanishga egadir. Bu uylar ham vertikal bog‘lanish vositalariga, yetarli darajada zo‘riqishga ega bo‘lib, ular kam xonali xonadonlar qurilishida unumli hisoblanadi. Keyinchalik, yo‘lakli uylar sezilarli xolda mukammallashtirilgan, xususan Le Korbyuzye loyihalarida, u xonadonlarni ikki sathli qurish va yo‘laklarni esa qavatlar oralab joylashtirish g‘oyasini rivojlantirgan. Ammo, turli mamlakatlarda amalga oshirilgan, 60-70 yillar boshlarida qurilgan uylarda bu tizimning bir qator

qiziqarli interpretatsiyalariga qaramasdan, yo‘lakli uylar ommabop qo‘llanilgan. Yo‘lakli tizim mehmonxonalar va yotoqxonalar rejasida ustun turadi. Galereya tipidagi uylar vertikal /tikka/ bog‘lanishga ega /zinapoya va liftlar/ va gorizontal bog‘lanish bo‘lgan galereyalar ko‘pincha kam xonadonli uylar uchun ishlatiladi, qayerda seksiya tipidagi uylar tejamkorlik jihatdan yomon natija bersa, / zinapoya va liftlarda kam zo‘riqish bo‘lsa/ galereya tipidagi uylarda zinapoya va liftlar orqali vertikal bog‘lanishga zo‘riqish ko‘p tushadi. Galereyali uy kommunikatsion tuzilishi bo‘yicha yo‘lakli uyga o‘xshan (v rasm). Ular orasidagi farq shunda-ki, galereya binoning bir tomoni bo‘ylab joylashadi, ochiq bo‘ladi va tabiiy ravishda yoritiladi. Galereya orqali xonadonlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri shamollatish ta’minlanadi. Galereyali uyning kamchiligi galereyani qavatma-qavat joylashuvida, seksiyali va yo‘lakli uylar bilan taqqoslaganda, korpus kengligining kichikligidir, bu uning issiqlik texnik sifatlarini pasaytiradi. Shunga ko‘ra, galereyali uylar issiq iqlimli hududlarda keng tarqalgan. Turar-joy qurilishida ko‘pincha xonadonlarni kommunikatsion ta’minlashning aralash variantlari qo‘llaniladi, bu yo‘lak-seksiyali, galereyaseksiyali va boshqa tizimlar paydo bo‘lishiga olib keladi. (ye-rasm). Qo‘rg‘oncha(usadebniy) turidagi o‘z hovlisiga ega uylar asosan qishloq hududlari va kichik shaharlarda qurish uchun mo‘ljallangan. (3-rasm) Uyga kirish qismi yer sathida joylashtiriladi, bu hovli va uyning xo‘jalik xonalari orasidagi zaruriy aloqani ta’minlaydi. Hovli o‘lchami 600-1200 m2 bo‘lib, u bir oilaning xo‘jaligi uchun mo‘ljallangan. Blokirovkali uylarda har bir xonadon, avvalgi xolatdagidek, yer sathida bo‘lgan alohida kirish joyiga ega. Tomorqali uylardan farqli ravishda, blokirovkali uylar to‘rt qavatgacha bo‘lishi mumkin, bunda bir-birining ustida joylashgan ikki qavatdan iborat ikki sathli xonadonlar ko‘zda tutiladi. Yuqori qavatdagi xonadonlarga kirish, tashqi zinapoyalar bilan ta’minlanadi.

rasm. Turar-joy binolarining asosiy turlari: a-seksiyali; b-yo‘lakli; vgalereyali; g-qo‘rgoncha uy (tomorqali); d-blokli; ye-aralash strukturali. Ko‘p funksiyali turar-uy binolari uchun boshqa maqsadli tashkilotlarni turar- uy qavatlariga qo‘shib qurish xarakterlidir. Bunday uylar qavatlari ixtiyoriy bo‘lishi mumkin (rasm).

rasm. Ko‘p funksiyali turar-joy binosi (1- va 2-qavatlarda jamoat muassasalari joylashgan). O‘zbekiston sharoitida turar-joy binolarini loyihalash uchun qo‘yiladigan asosiy talablar O‘zbekistonning iqlim sharoitida xonadonni yer sathi va ochiq havo bilan bog‘lash an’anaga aylanib qolgan. Shaharlarning tez o‘sishi va shahardagi yer maydonini iqtisod qilish natijasi o‘rta va ko‘p qavatli uylarning qurilishiga olib keldi va xonadonlarni yer bilan bog‘lash an’anasi yo‘qoldi. Buning o‘rnini almashtirish uchun xonadon tarkibiga har xil yozgi xonalarni loyihalash va past qavatli uylarga nisbatan har xil qulayliklar, ya’ni markazlashgan issiq suv, isitish elektr jihozlari va axlatni olib ketish uchun qulayliklar yaratilgan. Shu sabablar natijasida O‘zbekiston tabiati, iqlimsharoitini va urf-odatlariga javob beradigan ko‘p qavatli uylarning xillariga talablar ishlab chiqilgan.

Tabiiy iqlim sharoiti bo‘yicha O‘zbekiston hududlari mintaqaviy zonalarga bo‘linadi. Bu umumiy ko‘rsatkich albatta, O‘zbekiston tog‘li, lalmikor, sahro hududlariga bo‘linadi va havosi bir-biridan farq qiladi. Farg‘ona, Samarqand, Toshkent, Surxondaryo viloyatlari esa tez-tez esib turadigan issiq shamoli bilan boshqa viloyatlardan farq qiladi. TashZNIIEP instituti tomonidan bu yerlarning iqlimiy ko‘rsatkichlari ishlab chiqilgan bo‘lib, O‘zbekiston hududi 3 qismga bo‘lingan: mintaqaviy qismga: yozi juda issiq, qishi qisqa va yumshoqroq iqlimli viloyatlar kiradi. Bu yerda tez-tez janubiy issiq shamol esib turadi. Havoning issiqligi 45 darajagacha ko‘tariladi. Bu hududda issiq kunlar ko‘p bo‘lganligi sababli tabiiy yo‘l bilan issiqdan saqlanish qiyin hududlar hisoblanadi. mintaqaviy qismga: asosiy lalmikor va sanoat viloyatlari, ya’ni Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Samarqand viloyatlari kiradi. Bu viloyatlar yumshoqroq qishi va issiq yozi bilan ajralib turadi. Bular juda keng hududli va aholisi zich joylashgan viloyatlardir. 3-mintaqaviy qismga: sovuqroq, uzoq qishi va salqinroq yozi bilan ajralib turadi. Bunga Qoraqalpog‘iston, Xorazm va Buxoro viloyatlarining shimoliy qismi kiradi. Turar-joy binolarini loyihalash O‘zbekiston Respublikasi hududini KMK 2.01.01ga muvofiq qurilish-iqlimiy mintaqalashtirishga mos ravishda, mintaqa va mintaqa ostilar asosiy xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilishi kerak: I mintaqa – sahro iqlimi ta’sirida bo‘lgan, o‘ta noqulay yozgi sharoitli hududlar. II mintaqada ayniqsa yuqori davomli jazirama davrli IA va IB ostmintaqalar, havosi yuqori darajada changli IA, IB va IG ostmintaqalarga ajratilgan, IG ostmintaqa sovuq qishi bilan ajralib turadi. III mintaqa – tog‘oldi vohalar, tabiiy-iqlimiy va landshaft sharoitlari nisbatan yaxshi bo‘lgan vodiylar va yassitog‘li tumanlar. IV mintaqa – tog‘li hududlar – o‘rtanoqulay qishki sharoitlari bilan ajralib turadi.

Mintaqalar va ostmintaqalar tabiiy-iqlimiy sharoitlari xususiyatlarini hisobga olish bo‘yicha talab va tavsiyalar loyihalash me’yorlari matnida keltirilgan. (SHNK 2.08.01. -05” Turar-joy binolari” ilova) I qurilish-iqlimiy mintaqada turar- joy binolarining arxitekturatarixiy yechimlari istiqomatgohni yozgi jazirama, shamol va changdan himoyalashni ta’minlashi kerak. Yashash xonalarini chang-to‘zon ta’siridan himoyalangan hovli bo‘shliqlariga ochilishini ta’minlaydigan, maksimal keng korpusli turar-joy uylarning ixcham qurshalgan(o‘ralgan) komopozitsion-tarxiy yechimlarini qullash tavsiya qilinadi; ko‘pqavatli uylarda uy strukturasi ichiga joylashgan oynavand peshayvonlar, kamqavatli uylarda esa yopiq hovlilar qo‘llash maqsadga muvofiqdir. I qurilish-iqlimiy mintaqada arxitektura-tarxiy yechimlar iqlimning orombaxsh sharoitlaridan maksimal foydalanishga, shu bilan bir vaqtda istiqomatgohni ortiqcha jaziramadan himoyalashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Jaziramadan himoyalash soyabonlash, istiqomatgohni tashqi-ko‘kalamzor muhitga ochish, orombahsh salqin shamollar yo‘nalishini hisobga olgan holda shamollatish hisobiga ta’minlanadi. II qurilish-iqlimiy mintaqada arxitektura-tarxiy yechimni tanlashda yetakchi omil, bu istiqomatgohni qish davrida o‘ta noqulay iqlim ta’siridan himoyalashdir. Istiqomatgoh va peshayvonlar asosan janubiy (janubi-sharq, janubi- g‘arb) ufqqa qaratilgan, ixcham kompozitsion-tarxiy yechimlar qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Sog‘lom va estetik to‘laqonli turar-joy muhitini shakllantirishda tabiiy- iqlim sharoitlari hisobga olinishi kerak, bu sharoitlar doimo binolar arxitekturasiga, ularning fazoviy va funksional tashkiliy qismlariga, qurilish materiallari va konstruksiyalar tanloviga va ko‘pgina boshqa narsalarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Birinchi navbatda, bunday sharoitlar qatoriga quyidagilar kiradi: ushbu xudud iqlimiga mos bo‘lgan temperatura, namlik va shamol rejimi; Quyosh radiatsiyasi darajasi; ob-havodagi mavsumiy farqlar va x.k. Shu sharoitlarning xammasi insonga va turar uyga birgalikda, lekin har bir aniq xolatda turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Agarda kichik fazo mikroiqlimi haqida gap ketsa, farqlar nyuansli,

agarda juda katta hududlar iqlimi (o‘lka, viloyat, zonalar) taqqoslansa, farqlar kontrast bo‘lishi mumkin. Issiq quruq iqlim sharoitlaridagi turar-joylari uchun keng korpus, tashqi devorlar perimetrining minimalligi yaxshi samara beradi, bunda binolarning isib ketishiga qarshilik yuqoriroqdir. Bu yerda, tashqi to‘siqlar uchun termik qarshilikning zaruriy koeffitsiyentiga ega konstruksiyalar va materiallar tanlovi talab qilinadi. Tashqi muhit va turar-uy xonalari orasidagi issiqlik almashinuvi deraza teshiklari orqali faol o‘tishini unutmaslik kerak, shuning uchun deraza teshiklari maydonini ko‘paytirmaslik tavsiya qilinadi. Yuqori sanitar-gigiyenik qulaylik yaratish uchun xonalarni yaxshi shamollatishni yulga quyish katta ahamiyatga ega. Agarda bino shamol yo‘nalishiga perpendikulyar joylashgan bo‘lsa, bu samaraga ko‘proq erishiladi. Shamol esuvchi tomonda, ya’ni shamol kuchi yuqori bosimli zona hosil qiluvchi tomonda teshiklar (deraza, tuynuk, ventilyatsiya teshiklari) binoning qarama-qarshi tomonidagi tortuvchi teshiklardan kichikroq o‘lchamda bo‘lishi isbotlangan. Xonadonlardagi havo almashinuvi intensivligiga uyning joylashgan joyi va oriyentatsiyasi, fasad yuzalardagi teshiklarni taqsimlash va ularning o‘lchamlari, ichki to‘siqlar holati ta’sir ko‘rsatadi. Yoz paytlaridagi issiq havo va nisbatan yumshoq, qisqa davrli qish xonadonlarni issiq havodan saqlashni taqozo etadi. Bu esa uylardagi xonalarni quyoshga nisbatan to‘g‘ri oriyentatsiya qilish, yaxshi shamollatishni yo‘lga qo‘yish, konstruksiyalar xususiyatlaridan to‘g‘ri foydalanish, quyoshga qarshi qurilmalarni qo‘llash orqali erishiladi. Insolyatsiya uylardagi xonalarga quyosh nurini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tushishi bo‘lib, shuningdek sanitargigiyonik xolatni ushlab turadi. Insolyatsiya faqat turar uy joylardagi asosiy xonalarga zarur, lekin u yordamchi xonalar: oshxona, dahliz, hojatxonalarga kerak emas, aksincha ular bu xonalarda noqulayliklar tug‘dirishi mumkin. Shuning uchun insolyatsiyani davomiyligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri uylardagi xonalarni oriyentatsiyasiga bog‘liq. Uylarni quyoshga nisbatan maqbul darajada to‘g‘ri oriyentatsiya qilish shundaki, qish paytida xonadonlarda quyosh nuridan ko‘proq foydalanish, yozda esa

xonalarga kamroq quyosh nuri tushishini ta’minlashi zarur. Ushbu sharoitda eng yaxshi janubiy oriyentatsiya bo‘lib, yoz kunlari quyosh tikkadan o‘tganligi sababli quyoshga qarshi kichik qurilma soyabon derazalarni issiq quyosh nuridan saqlaydi. Qishda esa quyosh pastlab nur sochganligi sababli quyosh nuri to‘g‘ridan-to‘g‘ri janubga qaratilgan derazaga tushadi va xonalarda yaxshi insolyatsiya ta’minlanadi. Demak xonadonlarda ikkiyoqlama oriyentatsiya maqsadga muvofiq: asosiy xonalar janub tomonga joylashtirilsa, yordamchi xonalar shimol tomonga joylashtirilishi kerak. Janubiy sharqiy taraf va shimoliy g‘arbiy tarafga qaratish, ya’ni xonalarni ikki tarafga joylashtirish mumkin bo‘lganligi sababli qurilishda bunday taraflarga qaratishga va loyihalashga ruxsat beriladi. Eng yomon oriyentatsiya, - bu g‘arb va sharq taraflari bo‘lib, bunda uyning bir tomoni peshindan keyin qiziydi. Bunaday oriyentatsiyada uy joylarni qurishga ruxsat berilmaydi. (tipologiya) Turar-joy binolarini tarxiy yechimini joylanishi va ufqqa nisbatan o‘rni yashash xonalarini 22 mart-2 sentabr davrida uzluksiz davom etadigan insolyatsiyasi 2,5 soatdan kam bo‘lmasligini ta’minlashi kerak; kun davomida insolyatsiyaning umumiy vaqti 0,5 soatga oshganda yashash xonalarini insolyatsiyasi bir marta uzilishiga yo‘l qo‘yiladi. Bir, ikki va uch xonali xonadonlarda kamida bir xonada; to‘rt, besh, olti xonali uylarda kamida ikki xonada insolyatsiyani normalangan davomiyliligi ta’minlanishi kerak. Yotoqxonalarda qoida tarzida yashash xonalarining kamida 60%, internat-uylar esa kamida 75% insolyatsiya qilinishi kerak. Izoh: Turar-joy binolarini joylashishini, ufqqa nisbatan o‘rni, binolar oralig‘i SHNK 2.07.01 talablariga muvofiq bo‘lishi kerak. Turar-joy binolari ufqqa nisbatan noqulay joylashganda yashash xonalarini ortiqcha quyosh radiatsiyasi va jaziramadan saqlash ko‘zda tutilishi kerak. I va II mintaqalarda yashash xonalari derazalari ufqning g‘arbiy qismiga 200-290º oralig‘ida qaratilmasligi kerak. Ufqning ko‘rsatilgan qismiga: ikki xonali xonadonda – bitta xonani, uch xonalikda – ikkitagacha, yotoqxonalarda – soyabon

qurilmasi bo‘lganda yoki maxsus oynaklangan bo‘lsa, ko‘pi bilan 25% yashash xonalari qaratilishiga yo‘l qo‘yiladi. Xonada salqin havo hosil qilish uchun uyni shamollatish, yelvizak katta axamiyatga ega. Yelvizak xosil qilish yo‘li bilan kunduzgi issiq havoni kechki salqin havo bilan almashtirish mumkin. Bunga sabab O‘zbekistonning kecha- kunduz davomida tez-tez o‘zgarib turuvchi iqlim sharoitidir. Buning uchun kunduz kuni xonalardagi derazalarni yopiq holda va aksincha kechasi tashqaridagi havo salqinlashganda derazalarni ochish yo‘li bilan xonaning havosi salqinlatib turiladi. Ammo xonadagi issiq xavoni tez salqinlatish uchun, yaxshi sanitar-gigiyenik sharoitni yaratishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri, burchakli va vertikal (aeratsion shaxtlar orqali) shamollatishdan foydalaniladi. (rasm) Bu esa turar-joy binolarida tarxiy yechimni to‘g‘ri tashkil qilish, ya’ni uylardagi xonalarni ikki qarama-qarshi tarafga qaratish hisobiga tashkil etiladi. O‘zbekiston sharoitida uylarda xonalarni bir tomonga qaratish yelvizak usulini hosil qilishga yordam berolmaydi va xonadonning isib ketishga sabab bo‘ladi. Bunday tarxli turar uy-joylar O‘zbekiston iqlimi sharoitida qoniqarsiz deb hisoblanadi. Tabiiy yoritilgan xonalar, framuga, darcha (fortochka) yoki boshqa qurilmalar orqali shamollatilishi ta’minlanishi kerak. Havoni bir xonadondan boshqasiga oqib o‘tishiga yo‘l qo‘yilmasligi kerak. Bir tomonlama joylashgan bir va ikki xonali xonadonlarni, oynaklanmagan xoll maydonchalar, zinapoya bo‘lmasi yoki tashqariga ochiq xonadondan tashqari xonalar orqali shamollatishga yo‘l qo‘yiladi. Yo‘lakli turdagi yotoqxona binolarida yashash xonalarini bevosita tabiiy yoritilgan va to‘g‘ri yoki burchaklama shamollatiladigan, uzunligi 24m gacha bo‘lgan umumiy yo‘laklar orqali shamollatishga yo‘l qo‘yiladi.

Yaxshi mikroiqlimni ta’minlshda (ayniqsa quyoshga noto‘g‘ri qaratilgan uylar uchun) quyoshga qarshi qurilmalar ishlatiladi: gorizontal qurilmalar janubga qaratilgan xonalarlar uchun, vertikal qurilmalar sharq va g‘arb tomonga qaratilgan xonalar uchun hamda har xil boshqa aralash qurilmalar va uy atrofini yopib o‘sadigan o‘simliklar ishlatiladi. Quyoshga qarshi qurilmalar nafaqat havoni salqinlashtiribgina qolmay uyning chiroyli ko‘rinishiga ham yordam beradi. Ular uylarning tarzini boyitishga va shinam bo‘lishiga katta yordam beradi. Yuqorida aytib o‘tilgan vositalar O‘zbekiston sharoitidagi mikroilimni yaxshilashda tabiiy hisoblanadi. Shular bilan bir qatorda sun’iy jihozlar sovutgichlar (konditsionerlar) ham havoni salqinlatishga xizmat qiladi. Lekin ularni ishlatish faqat tabiiy havoni salqinlatish usullariga yordamchi bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun O‘zbekiston sharoitida sun’iy usullar ishlatiladimi yoki yo‘qmi uylarni loyihalashda asosan tabiiy salqinlatish usullari, qonun qoidalari qo‘llanilishi shart. расм. Шамоллатиш схемалари: а-секцияли уйда бурчакли шамоллатиш; б-секцияли уйда тўғридан-тўғри ( сквозной) шамоллатиш; шахта орқали галереяли уйда тўғридан тўғри шамоллатиш; д- ички ҳовли орқали шамоллатиш.

Hudud relyefi iqlim omillari singari, turar-joy binolari shakllanishida va qurilish usullarini tanlashda, faol ishtirok etadi. Arxitektura tarixi va zamonaviy amaliyotda bu ko‘p bora tasdiqlangan. Bu omilni chuqurroq bir muncha keyin o‘rganamiz, hozirda eng asosiylarini ta’kidlab o‘tamiz: hududning yengil qiyaligi, qoida bo‘yicha, uy arxitekturasida sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi, o‘ynamaydi va turar-joy qurilishining ixtiyoriy rejasi ko‘zda tutiladi, lekin qiyalik burchagi 10-150 gacha oshganda birinchi qavatni u yoki bu shaklda shakllantirishga to‘g‘ri keladi, 15-200dan oshiq bo‘lgan qiyaliklarda esa alohida turli binolarni qurish (masalan, terrasali) maqsadga muvofiqdir. Tog‘li va tog‘oldi hududlarida tikka qiyaliklarni o‘zlashtirish ko‘pincha nisbatan tekis maydonlarning taqchiligi sababli, juda qiyindir. Lekin, oddiy hududlarda ham shunday zaruriyat tug‘iladi. Ayniqsa, bu o‘z hududiy zahirasini ishlatib bo‘lgan, shaharlar uchun xarakterlidir, bu yerlarda turaruylar noqulay bo‘lgan joylarda qurila boshlaydi. (rasm)

rasm. Murakkab relyefda joylashgan turar uyi (arx. D.V.Maxaroblishvili). Qat’iy ifodali relyefga ega maydonlarda turar-uy binolarini qurishda hududni tayyorlash va jihozlash bo‘yicha qo‘shimcha muhandislik tadbirlarni o‘tkazish, xonadonlar insolyatsiyasi xisob-kitobida qiyalik yo‘nalishini hisobga olish, binolarning mos turlarini va ularni qurish usullarini tanlash zarur. Turar-uy qurilishi uchun shimolga qaragan qiyaliklar noqulay hisoblanadi, chunki bu holatda xonalar va hudud insolyatsiyasi qiyinlashadi. Yana ta’kidlash lozim-ki, turar-uyni loyihalashda, yuqorida sanab o‘tilgan barcha tabiiy-iqlim omillarini

kompleksli hisobkitobi talab qilinadi. Faqat shundagina, turar-uy juda qulay (komfortli) bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1. Ubaydullayev X.M., Inagamova M.M. Turar-joy va jamoat binolarini loyihalashning tipologik asoslari: Darslik. - T.: Voris-nashriyot, 2005. 2. Abdujabbarova M.T. Turar-joy binolarini loyihalash: O‘quv qo‘llanma. – T.: TAQI, 2018. 3. Qodirova S.A. Jamoat binolarini loyihalash: O‘quv qo‘llanma. – T.: TAQI, 2015. 4. Inogomov B.I. Zamonaviy bino va inshootlarni loyihalash: O‘quv qo‘llanma. - T.: TAQI, 2010. 5. Ubaydullayev X.M., Xidoyatov T.A, Abduraxmanov Y.I, Korobovsev G.I., Mansurov Y.M. Arxitekturaviy loyihalash: O‘quv qo‘llanma. - T.: TAQI, 2012. 6. Ubaydullayev X.M., Maxmudov V.M. “Metodika arxitekturnogo proyektirovaniya” Toshkent, TAQI, 2010 y., o‘quv qo‘llanma. 7. Xidoyatov T.A., Kadirova S.A., Magomedova F.X. “Arxitektura obsheobrazovatelnix shkol Uzbekistana”. Tashkent 2005 g. 8. Qodirova T.F. O‘zbekistonning istiqlol yillari me’morchiligi: O‘quv qo‘llanma., O‘AJBNT markazi, 2004 y. 9. Rojin I.YE., Urbax A.I. Arxitekturnoye proyektirovaniye obshestvennix zdaniy i soorujeniy: Uchebnik., - M.: Stroyizdat. 1990 г

O'xshashlar

Turar-joy binolarini loyihalashga ta’sir qiluvchi asosiy omillar

Liftsiz turar-joy binolari

Ko‘p qavatli turar-joy binolari

Loyihalash asoslari

Jamoat binolarining guruhlari. Jamoat binolarining tipologik yechimlari va shakllantiruvchi asosiy omillar