Loyihalash asoslari - Arxitektura - Referatlar

Loyihalash asoslari

Yuklangan vaqt:

30.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1121.08203125 KB

Ko'chirib olish

Loyihalash asoslari Reja: 1. Loyihalash — ijodiy jarayon 2. Me’moriy yechimga ta’sir etuvchi omillar 3. O’quv loyihasini bajarish uslubi 4. Kichik me’moriy shakllar

1. Loyihalash — ijodiy jarayon Loyihalash murakkab jarayon bo’lib, bu jarayon onsonlik bilan kechmaydi. Har qanday inshootni xoh u kichik bir dam oladigan joy bo’lsin, xoh u bir kichik do’kon bo’lsin, xoh u turarjoy binosi, kinoteatr, teatr, zavod, fabrika va hokazo bo’lsin, qo’polroq qilib aytganda, uni o’ylab topish kerak bo’ladi. Me’moriy-fazoviy muhit tushunchasi mazmun va shakl, mavjud, xususiy va umumiy ijtimoiy hodisalar kabi falsafiy kategoriyalarni o’z ichiga oladi. Me’mor jamiyat taraqqiyoti qonunlariga asoslangan sun’iy me’moriy muhitni, u yoki bu tabiiy sharoitga va funksiyalarga mo’ljallangan ijtimoiy jarayonni rejalashtiradi, tashkillashtiradi va yaratadi. Tabiat va yaratilgan me’moriy muhit inson ongiga ta’sir etib, uning dunyoqarashini shakllantiradi. Bo’lajak me’moriy obyektning g’oyaviy-badiiy mazmuni va uning muayyan moddiy shaklining kompozitsion yaxlitligiga erishish yo’lida me’mor qator malakaviy masalalarni, shu bilan bir qatorda ichki va tashqi muhitning o’zaro bog’liqlik masalasini ham hal qiladi. Me’mor yaratayotgan sun’iy muhit uni noqulay tashqi muhit ta’sirlaridan (sovuqdan, shamol, yomg’ir, qor va hokazolardan) asrab, insonning qulay sharoitda faoliyat ko’rsatishini ta’minlashi kerak. Shuning uchun loyihalash jarayonida arxitektor oldida shaharsozlik, kompozitsion me’moriy-badiiy, rejaviy, funksional, qurilish materiallari va qurilmalari, mustahkamlik va tejamkorlik, interyer va eksteryerlar bilan bog’liq bo’lgan qator masalalar ko’ndalang bo’lib turadi. Eksteryer (lot. tashqi) va interyer (lot. ichki) tushunchalari faqat binoning ichki va tashqi ko’rinishlari bilangina bog’liq bo’lmasdan, ichki va tashqi muhitni tashkil etish xususiyatlarini tasavvur etishni ham o’z ichiga oladi. Inson va fazoviy muhit. Inson nimaniki yasasa, qilsa, ishlab chiqarsa, u shuni o’z tanasining yoki gavdasining o’lchamlariga, mutànosibligiga moslashtiradi. Chunki inson o’zidan boshqa narsani bilgan emas, bilsa ham shu bilgan narsasini o’ziga solishtirish orqali uning o’lchamlarini his qilgan. Undan tashqari inson,

albatta, nimaniki qilsa, u o’zining sharoitini yaxshilash, qulaylik yaratish, mehnatini onsonlashtirish uchun harakat qilgan. Inson tanasining mutanosibligi bilan rassom va me’morlar qadimgi Misrdayoq qiziqishni boshlaganlar. Buyuk me’mor-usta Le Korbyuze bizning davrimizda mutanosiblik tizimini ishlab chiqdi. Ya’ni, bu tizim oltin kesma (çîëîòîe ñe÷eíèe) prinsipiga asoslangan. Le Korbyuze «Modulor» deb nomlangan bu tizimdan imoratlarni loyihalashda foydalangan. Demak, 2-kursda talaba ilk bor mustaqil loyihalashga qadam qo’yar ekan, u albatta yuqorida aytilgan tizimdan foydalana bilishi kerak. Insonning inshootning, xonaning o’lchamlariga, shakliga ta’siri va shundan kelib chiqqan qonun- qoidalardan ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz. Insonning gavdasi, tana a’zolari tuzilishi va o’lchamlaridan kelib chiqadigan inshootlarning ba’zi unsurlari, o’lchamlariga e’tibor beraylik. Agar zinaning eni 30 sm, balandligi 15 sm qilib olinsa, odam zinadan chiqib-tushishi oson bo’ladi. Eshikning eni 60 sm dan, bo’yi 200 sm dan kam olinmaydi. Kursining (stulning) o’tiriladigan sathi 45 sm badandlikda loyihalanadi. Stolning balandligi esa aksari 75 sm qilib olinadi. Bo’lajak me’mor shu narsani hech qachon unutmasligi kerakki, har bir qurilgan imorat uning kichik unsurlarigacha inson uchundir. Shuning uchun biz insonning yashashi va ijod qilishi uchun sharoit yaratishimiz kerak. 2. Me’moriy yechimga ta’sir etuvchi omillar Me’moriy-rejaviy muhitni tashkil etish jarayoniga ta’sir etuvchi omillarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: ijtimoiy-funksional, iqtisodiy, tabiiy va ruhiy. Ijtimoiy funksional omil — bu jamiyatning iqtisodiy-siyosiy tizimiga xos xususiyatlariga, uning ma’lum taraqqiyot bosqichidagi ijtimoiy ehtiyojlari va texnik imkoniyatlariga bog’liqdir. Ishlab chiqarish bilan bog’liq munosabatlar inson hayotining asosiy lahzalarini: mulkchilik shakllari, jamiyatning ijtimoiy tarkibi, aholining mehnat va turmush tarzi, milliy boylikni o’zlashtirish

tamoyillari, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotining rivojlanish qonuniyatlarini belgilaydi. Bularning hammasi arxitekturaning, boshqacha aytganda, sun’iy ijtimoiy-funksional muhitning shakllanishiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Binodan qaysi maqsadda foydalanish ko’zda tutilganini ijtimoiy-funksional omil aniqlaydi. Bu omil inson hayoti va faoliyatining aniq jarayonlariga bog’liqdir. Funksional omil muhitni yaratuvchi jarayon sifatida muhitning shakl va o’lchamlarini belgilaydi. Jamiyatning milliy g’oyasi va mafkurasi ham me’moriy muhitni yaratishdagi muhim ijtimoiy omildir. Obyektiv borliq jamiyat ruhi, mafkurasi, ma’naviyati, maorifi, siyosiy va huquqiy bilimi, falsafiy, diniy, estetik dunyoqarashini o’zida aks ettirib, inson faoliyatiga hamda arxitektura va fazoviy muhitni shakllantirishga ta’sir ko’rsatadi. Iqtisodiy omillar ning arxitekturaga ta’siri kattadir, chunki farovon jamiyatning arxitekturasi ham iqtisodiy boylikdan kelib chiqib, go’zal, nafis, rang-barang va keng ko’lamli bo’ladi. Aks holda, arxitektura sifatsiz, nursiz va juda sodda bo’lib qoladi. Arxitektor qanchalik mahoratga boy bo’lmasin, uning g’oyalarini hayotga tadbiq etish ma’lum mablag’ talab etadi. Jamiyatning texnikqurilmaviy imkoniyatlari ham iqtisodiy omillar tarkibiga kiradi. Arxitektura har doim texnik imkoniyatlarga bog’liq bo’lgan. Ko’plab yaratilgan ilg’or loyihalar va me’moriy g’oyalar o’z davrining qurilish imkoniyatlaridan ancha oldinlab ketganligi uchun ham qog’ozda qolib ketgan. Biroq, arxitektorlar tushkunlikka tushmagan, aksincha, injenerlik tafakkuri va ilmining oldinga siljishiga sababchi bo’lganlar. Arxitektura asl maqsad, texnika esa ish maqsadini amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qilgan. Ayniqsa, hozirgi mustaqil zamonamizda arxitektura texnikaga emas, balki texnika arxitekturaga xizmat qilishi zarur. Tabiiy omil ning me’moriy muhitni yaratishga bog’liqligi uning biologik asos sifatidagi voqeligidandir. Tabiiy holatlar: muntazam namlik, sovuq havoning

harakati, jazirama issiqlik va quruqlik, joy relyefi, landshaft, tabiatning rang- barangligi — bularning hammasi arxitekturaning kompozitsiyasiga, hajmiy- rejaviy yechimlariga ta’sir ko’rsatadi. Arxitekturaning tabiiy omillarga, jumladan, iqlim va landshaftga bog’liqligini alohida ta’kidlash zarur. Ma’lumki, respublikamiz iqlimi keskin o’zgaruvchan, ya’ni kun havosining harorati tun havosidan, yozi esa qishidan farq qiladi. Yoz kunlari bino devorlari va xonalarni jazirama oftobdan saqlash, soya va salqin hosil qilish zarur bo’lsa, tunda buning aksi, xonalarni ochish va shamollatish talab qilinadi. Qishda uylarni oftobga qaratish ma’qul bo’lsa, yozda, aksincha, oftobdan saqlash ma’quldir. Shuning uchun ham xalqimizning an’anaviy uylari hovlili va uzun ayvonli, xonalari va derazalari hovliga to’g’ridanto’g’ri emas, balki ayvon yoki terraskalar orqali qaragan bo’ladi. Qishda kuchli sovuq shamol esuvchi tomonga derazalar chiqarilmaydi. Hovlidagi hovuz va undagi mo’jaz favvora ustida hosil bo’lgan salqin havo uyning issiq qismlari tomon esadi. Milliy me’morchiligimizga xos yozgi va qishki xonalar hamda ular orasidagi uzviy bog’lanishlar zamonaviy me’morchiligimizda ham o’z ifodasini topgan: uzun ayvonli, soyabonli, galereyali, ichki hovlili va favvorali binolar fikrimizning dalilidir. Joyning relyefi va manzaraviy landshaft holati ham bino kompozitsiyasi va me’moriy-rejaviy yechimiga ta’sir ko’rsatuvchi muhim tabiiy omillar qatoriga kiradi, ayrim hollarda esa aynan shu omillar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi va arxitekturaviy kompozitsiyani belgilab beradi. Ruhiy omil. Arxitektor sun’iy muhitni yaratish jarayonida muayyan ruhiy iqlimni yaratishga intilishi kerak. Buning uchun u insonning ergonomik xususiyatlarini, inshootdan foydalanadigan odamlarning ko’rish qobiliyati, jismoniy holati va ruhiyatining o’ziga xosligini oldindan bilishi shartdir. Arxitektorning ruhiy omilni e’tiborga olishi bu inson faoliyatining ma’nosi — uning dunyoqarashi, jamiyatda tutgan o’rni, ma’naviy taraqqiyot darajasi, kasbi,

yoshi, ma’lum madaniy muhitga taalluqligi va loyihalanayotgan binoga tegishli funksiyaviy jarayonlarni bilib, me’moriy muhit yarata olishidir. Talaba-arxitektor o’qish jarayonida o’rganiladigan gumanitar, texnik va mutaxassislik fanlaridan, shu jumladan, arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari fanlaridan olgan chuqur bilimlariga asoslangandagina oldiga qo’ygan me’moriy masalalarning aniq yechimini qo’lga kiritishi mumkin. 3. O’quv loyihasini bajarish uslubi Arxitekturaviy loyihalash asoslari talabalarga ma’ruza tarzida berilib borsada, aslida u amaliy fandir. Uni egallash arxitektorning kasbiy malakasini oshirishga, ijodiy uslubini badiiy vositalar bilan to’ldirishga, arxitekturaviy loyihalash bo’yicha talabalarga beriladigan muayyan o’quv topshiriqlarini bajarishga yordam beradi. Arxitekturaviy loyihalash asoslari fanidan talabalar oladigan o’quv topshiriqlarining mavzulari hayotiy bo’lishi, dolzarb me’moriy masalalarni yechishga qaratilishi kerak. O’quv loyihalash sharoitlari ham hayotdagi amaliy loyihalash jarayoniga mumkin qadar yaqin bo’lishi, loyihalashga beriladigan topshiriq obyektlarining joylashish o’rni ham aniqlanishi zarur. Biroq, o’quv me’moriy loyiha chizmalari, odatda, uni amalga oshiradigan darajada to’liq ishlanmaydi. O’quv me’moriy loyihasining asosiy vazifasi — haqiqiy loyihalash hujjatlarining shakllari va texnik usullarini egallash emas, balki arxitekturaviy kompozitsiyani yaratishning universal ijodiy tamoyillarini amaliy egallashdir. Ta’lim tizimidagi arxitekturaviy loyihalash jarayoni bir-biridan farq qiluvchi va bir-birini to’ldirib boruvchi to’rt asosiy bosqichdan iboratdir: — tayyorlanish bosqichi; — ijodiy izlanish bosqichi; — ijodiy ishlash va takomillashtirish bosqichi; — yakuniy bosqich (sxemaga q.). Tayyorlanish bosqichida talabalar o’quv loyihasi uchun olgan va tanlangan mavzuga binoan topshiriq dasturini mukammal o’rganishlari, topshiriq

obyektining muayyan joylashish o’rni, shunday obyektning amalda qurilgan eng yaxshi namunalari bilan joyida tanishishlari, mavzu bo’yicha o’qituvchi taklif etgan maxsus adabiyotlar, uslubiy qo’llanma va ko’rsatmalar, arxitektura bo’yicha jurnallar, kafedra uslubiy fondidagi ko’rgazmali o’quv loyihalari, albomlar, kataloglar va maketlarni ko’rib chiqishi, zarur hollarda ulardan namunalar olishi va grafik materiallar yig’ishi lozim. Bu bosqichda talabalar ana shu yig’ilgan materiallarni o’rganishi, bir-biriga qiyoslashi va umumlashtirishi zarur. Mavzu bo’yicha tanishilgan har qanday navbatdagi yangi material talabani yanada yangi me’moriy yechimlarga undashi shart. Kirish ma’ruzasidan olingan ma’lumotlar, talabaning mavzu bo’yicha to’plagan axborotlari, arxitekturaviy kompozitsiya fanidan olgan

Tayyorlanish bosqichi Topshiriq d asturlari, informatik ko ‘ rsatmalar, obyektning joylanish hola ti Boshlang‘ich malumotla r, me’yorlar, uslubiy materiallar bilan tanishi sh va ularni yig‘ish Saqlangan xotira hajmi, ilmiy-texnik fanlardan olingan ma’lumotlar, tipologik tushunchalarIjodiy izlanish bosqichi Klauzura Eskiz-g‘oya bkiinash va xato qilish» yo‘li bilan dastla«S eskizni ishlash Ijodiy ishlash bosqichi hianisJarayonning takrorlantni tanlashVari Eskiz bajarish Loyiha eskizini baholash Me’yorlar kompleksi bo‘yicha mantiqiy chekinuv va yaqinlashuv usuli bilan loyiha eskizini ishlash va takomillashtirish Tanlangan variantni qog‘ozga joylashtirish va ch izish Loyiha uchun grafika tanlash Loyihani grafikada bajarish Loyihani topshirish oldidan o‘qituvchilarga ko‘r satish va maslahatlashish Interyer va fragmentlarning arxitekturasi va qurilmalarini ishlash agaYakuniy bosqich: loyihani baholash, ko‘rgazm qo‘yish, yakuniy muhokama, ko‘rgazma bilan tan ishish Kundalik olinadigan tezkor axborotlar Vaqtin- chalik to‘siq Vaqtin- chalik to‘siq

bilim va ko’nikmalari, bularning barchasi talabani arxitekturaviy loyihalash jarayonining ikkinchi (ijodiy izlanish) bosqichiga o’tishiga yordam beradi. Ijodiy izlanish bosqichi talabaning tayyorlanish bosqichida to’plagan materiallariga, egallagan bilim va tushunchalariga asoslanadi. Bu bosqichning asosiy vazifasi o’quv loyihasining mavzusiga ko’ra uning me’moriy yechimini izlash va g’oyasini yaratishga qaratiladi. Bu bosqichda talabaning ijodiy iqtidori, intuitsiyasi va talanti muhim ahamiyat kasb etadi, rahbar (pedagog-arxitektor) ning talaba bilan ishlash tajribasi, talabaga «nima qilish kerak va uni qanday qilish kerak» degan savollarga nafaqat nazariy, balki amaliy yordam ko’rsatishi, «men qanday qilsam, sen ham shunday qil va mendan ham yaxshi qil» qabilida javob berishi muhim rol o’ynaydi. Xullas, o’qituvchi talabani ijod eshigiga yetaklashi, uni ijod «zali» muhitiga olib kirishi, ijod adaptatsiyasini o’tishga ko’mak berishi kerak. Ijodiy izlanish jarayoni loyihalashda ketma-ket uch fazaga bo’linadi: klauzura, eskiz-g’oya va dastlabki qoralama (musavvada) bajarish. Klauzura lotincha «clausere» so’zidan olingan bo’lib, «bekitmoq» degan ma’noni beradi, buning ma’nosi qadimgi akademik maktablarda klauzura ustida ishlayotgan talabalar o’zaro birbiriga ta’sir ko’rsatmasin deb, ajratib va bekitib qo’yilganligidan kelib chiqqan. Klauzuraning maqsadi talabalarning loyiha mavzusiga nisbatan shaxsiy tasavvurini aniqlash, talabadagi qobiliyatni me’moriy ijod va kompozitsiya yaratishga safarbar etishdir. Klauzura erkin shaklda bajarilib, unda bo’lajak obyektning xayoliy hajm-rejaviy va tektonik g’oyasini ifodalovchi istalgan grafik vositalar qo’llanilishi mumkin (47-rasm). Topshiriqning murakkabligiga qarab klauzura bir necha soatdan 2—3 kungacha vaqt ichida o’qituvchining maslahatisiz va yordamisiz bajariladi. Klauzura tugatilgach, u o’qituvchi tomonidan baholanadi. Klauzura talabaning ijodiy kompozitsiyaviy saviyasi va malakaviy imkoniyatlari qay darajada ekanligini aniqlashga yordam beradi. Pedagog talabaning klauzurada yo’l qo’ygan kamchiliklarini va ijobiy tomonlarini ko’rsatib berishi, keyingi izlanishlarda ulardan ijodiy foydalanish yo’llarini tushuntirishi zarur. Izlanish bosqichi

47-rasm. Klauzuraga misollar. (TAQI va SamDMQI talabalari ishlaridan namunalar.) da klauzura uslubi talabalarning mustaqil ijodiy ishlash malakasini egallashlariga ko’maklashadi, talabada o’z ishidan qoniqish hosil qilishga va ijodiy izlanishlarning ikkinchi asosiy fazasi — eskizg’oya yaratish imkonini tug’diradi. Eskiz-g’oyada loyihalanayotgan obyekt talabaning birinchi ijodiy farazi (taxmini) shaklida bir necha variantlarda tasvirlanib ko’rsatiladi. Klauzurada aniq sezilmagan kompozitsion masalalar eskiz-g’oyada o’z ifodasini topishi zarur (48-rasm). Eski-g’oya ustida ishlashning natijasi shuki, unda talaba o’zining me’moriy g’oyasini ma’lum bir yo’nalishga tushirib oladi. Bu davrda o’qituvchi talabaga uni cheklovchi shartlar qo’yishi mumkin. Bu shartlar obyektning muayyan qurilish joyi, tabiiy shart-sharoitlar, relyef, qurilish materiallari va obyektning qurilmalari bilan bog’liq holatlardan kelib chiqishi mumkin. Ushbu shart-sharoitlarni hisobga olish ijodiy izlanishni to’g’ri yo’naltirishga yordam beradi. Shundan so’ng loyihaning dastlabki musavvada fazasiga o’tiladi.

48-rasm. Eskiz-g’oyaga misollar. Bu fazada talabaning tanlangan eskiz-g’oyasidagi asosiy yo’nalish bir necha variantlarda qoralama shaklida taqqoslanib ko’riladi, xatolar aniqlanadi. Ijobiy tomonlar rivojlantiriladi va umumlashtiriladi. Dastlabki musavvada — bu izlangan variantlar bo’yicha g’oyaviy kompozitsiyani aniqlashtirish, ularni tahlil va talqin qilish, qiyoslash, ijodiy umumlashtirish orqali loyihani ilk fazasidan birinchi eskiz shaklidagi ko’rinishga keltirishdir (49-rasm). Shunday qilib, ijodiy izlanish bosqichida talaba klauzuradan tortib to loyiha eskizigacha bo’lgan yo’lni bosib o’tadi va mavzu bo’yicha obyektning dastlabki eskizini yaratishga muvaffaq bo’ladi. Obyektning birgina tarhi va tarzi uning hajm- fazoviy tuzilishi haqida to’liq va yaxlit tushuncha bermaydi. Shuning uchun ham izlanish bosqichida talaba o’z g’oyasini nafaqat sxematik masshtablardagi ortogonal chizmalarda, balki perspektivada ham tasvirlashi zarur. Obyektning hajm-fazoviy kompozitsiyasini aniqlashtirish uchun talaba o’z eskiz- g’oyasini plastilin yoki qog’ozdan ishlangan soddalashtirilgan ishchi maketlarda ham tekshirib ko’rishi mumkin. Kompozitsiyaning masshtabini va atrof-muhitga mosligini tekshirish uchun ishlanayotgan barcha chizmalarda odam shaklini chizma masshtabiga mos tarzda ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Tasdiqlangan eskiz bu ijodiy izlanish bosqichining yakunidir, u bundan keyingi ijodiy ishlash va eskizni takomillashtirish hamda tartibga keltirish harakatlarining asosi bo’lib xizmat qiladi.

49-rasm. Dastlabki musavvada (loyihaning birinchi eskizi). Ijodiy ishlash va takomillashtirish bosqichida dastlabki qoralama fazasida qabul qilingan eskizdagi ayrim kamchiliklar bartaraf etiladi, eskiz rivojlantirilib loyiha holiga keltiriladi, tartibga tushiriladi, barcha yechimlar zarur masshtablarga tushirilib detallashtiriladi va takomillashtiriladi. Kompozitsiya yaxlitligi va qismlari orasidagi mutanosibliklar, masshtablilik, bo’linishlar va ritmlar aniqlanadi. Qurilmaviy detallar, interyer, perspektiva yoki aksonometriya chizmalari ishlanadi. Qurilish qurilmalari va materiallari, iqtisodiy va tabiiy iqlim sharoitlari haqidagi yangi ma’lumotlar e’tiborga olinadi. Bu bosqichda talabalar muayyan masshtabda va tarkibda tayyorlangan loyiha chizmalarini qog’oz tortilgan taxtaga (planshet)ga joylashtirish va loyihani oqqa ko’chirish ustida ishlaydilar. Loyihani oqqa qalamda ko’chirib bo’lingach, barcha chizmalarga soyalar ishlanib chegaralari aniqlanadi, anturaj, staffaj, stellaj va landshaft elementlari ham loyihaga mos masshtablarda ishlab chiqiladi. Ana shunday tartibda to’liq hajmda qalamda ishlangan o’quv loyihasining grafik bajarilish usuli ham taqdim etilishi maqsadga muvofiqdir.

Tajribalar shuni ko’rsatadiki, odatda, talabalar loyihani qalamda ko’rib chiqish fazasiga tanlangan grafik ishlov uslubini kamdan- 50-rasm. Grafikada tugatilgan loyihaga misol. (TAQI da bajarilgan kurs ishi.) kam hollarda taqdim etadilar. Fikrimizcha, pedagog-o’qituvchilar aynan ana shu fazaga e’tiborni jiddiy qaratishlari lozim. Chunki bajarilgan loyihaga mos grafika uslubini tanlash muhim va ma’suliyatli jarayondir. Bu davrda pedagog-arxitektor talabaga yaqindan amaliy yordam berishi zarur. Ma’lumki, loyihani grafik bajarish talabadan katta badiiy mahorat va tajriba talab qiladi. Chunki har bir loyihada o’ylangan kompozitsiyaga xos asosiy fikr tanlangan grafika usuli orqali ifodalab beriladi. Masalan, bir loyihada mavzu g’oyasidan kelib chiqib tarz kompozitsiyasini atrof-muhit va landshaftda ko’rsatish ma’qul deb topilsa,

boshqa loyihada tarhni joy loyihasi bilan ko’rsatish ma’qul bo’ladi, uchinchisida esa qirqimni yoki aksonometriyani bo’rttirishga to’g’ri keladi va hokazo. Loyiha oqqa qalamda ko’chirilgach tarh va tarz, qirqim va chizmalar nozik tarzda chizib chiqiladi. Devorlar, odatda, qora tushda bo’yaladi, tarz xitoy tushida suvbo’yoqda ishlanishi mumkin. Loyiha tushda bo’yalishi bilan birga oq-qora yoki tonal (tusli) grafikada pero bilan ishlanishi ham mumkin. Grafika orqali nafaqat obyektga xos xususiyatlar, shakllar plastikasi, materiallar rangi va fakturasi, balki obyektning tektonikasi, atrof-muhit bilan bog’liqligi va landshaftning roli ham ko’rsatilishi mumkin. Xullas, loyihada istalgan an’anaviy va zamonaviy grafika uslublari qo’llanishi mumkin. Biroq, u yuksak badiiy did bilan ishlanishi zarur. Talabadan loyihada ranglarni, applikatsiyalarni, tipografik bo’yoqlarni haddan ziyod ko’p ishlatmaslik talab etiladi. Perspektiva, aksonometriya va ayrim detallarni ishlash erkin tartibda bajariladi. Chizmalarda qabul qilingan masshtablar, asosiy o’lchamlar va chizmalarning nomlari, yozuvlar ko’rsatilishi zarur. Yozuvlar va o’lchamlar chizma masshtabiga mos kelishi shart. Loyihalanayotgan obyektning maketini ishlash ham katta ahamiyatga ega, biroq bunda ham ishga badiiy yondashuv yaxshi baholanadi. Loyihani tugatish arafasida talabaning diqqat-e’tiborini loyihaga mujassamlashtirish, uni ko’ngildagidek tugatishga qaratish zarur. Buning uchun esa darslar jadvalida yalpi loyihalash kunlari ni tashkil qilish, loyihani tugatish arafasiga ikki-uch kun ajratish maqsadga muvofiqdir. Bu kunlarda barcha kurslar talabalari o’quv me’moriy loyihalarini tugatish ustida ishlashlari kerak. Yalpi loyihalash kunlarida talabalarning darsxonada birga ishlashlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Bu kunlarda pedagog-arxitektor talabalar bilan uzviy aloqada bo’lib, amaliy ish jarayonida ularga o’z kasbiy mahoratini egallashlariga yordam berishi va tarbiyalashi zarur.

Yakuniy bosqichda o’quv loyihasiga yakun yasaladi: tugallangan loyihalar ko’rgazmaga qo’yiladi, profess 51-rasm. Arxitekturaviy loyihalashga sor-o’qituvchilar guruhi to- misol.

monidan baholanadi va talabalar ishtirokida har bir loyiha muhokama qilinadi. Loyihalarni talabalar oldida tahlil qilish, ularga malakaviy tilda munosabat bildirish talabalarga o’z loyihalarini himoya qilishni kasb tilida baholashni o’rgatadi. Faqat shundan keyingina o’quv loyihalash jarayoni tugallangan deb hisoblanadi. Me’moriy inshootga qo’yiladigan hamma talablarga javob berish va ularni bir joyga to’plab ko’z oldiga keltirishi uchun talaba (me’mor) me’moriy kompozitsiya fanini yaxshi o’zlashtirishgan bo’lishi kerak. Me’moriy kompozitsiya (lotinchada «compositio» — birlashtirish, tuzish, bog’lanish) ma’lum bir qonunga va inson tuyg’usiga asoslangan holda inshootni ichki va tashqi elementlarini birlashtiruvchi, ya’ni, bir-birlari bilan kelishtirilgan, moslashtirilgan holda bir butun asar holatiga keltirishga aytiladi. Shunday qilib, kompozitsiya deganda, agar uni bir keng ma’noda 51-rasm. Arxitekturaviy loyihalashga sor-o’qituvchilar guruhi totushunmoqchi bo’lsak, u badiiy tizim, san’at asarining qurilmasi va oxir-oqibat inson aql idroki, iste’dodi, iqtidori, mehnati, ilmining hosilasidir. Shuning uchun ham bu jarayon me’morlarning, loyihasozlarning kasbiy tajribalariga, ilmiy yondoshuvlariga asoslangan holda me’moriy maktab va oliy o’quv muassasalarida 4 asosiy bosqichlarda bajariladi. Bular quyidagilar: 1. G’oya o’ylab topish (bo’lajak inshoot uchun). 2. Eskiz. G’oyani qog’ozda qoralama aks ettirish. 3. Klauzura bajarish. Ana shu eskizni biroz rivojlantirib, asosiyo’lchamlariga qo’yib, erkin holda (o’qituvchining aralashuvisiz), tekshiruv (kontrol) ishi sifatida bir list vatmanga erkin grafikada chiziladi. 4. Eskiz va klauzuraga asoslangan hamda ulardagi xato vakamchiliklarni hisobga olgan holda oqqa qalamda chiziladi va o’qituvchining ko’rigidan o’tgandan so’ng, u bilan maslahatlashib yo chiziqli grafikada yoki tonal (tusli) yoki rangli grafikada tugatiladi.

Loyihalash maskanlarida, loyihalash ustaxonalarida bu jarayon boshqacharoq tarzda, ya’ni quyida keltirilgan bosqichlarda kechadi: 1. G’oya-eskiz bajarish. Buyurtmachi bergan joyga, uningatrofini hisobga olgan holda, undan tashqari, uning moliyaviy ahvoli va unda bor qurilish mollarini hisobga olgan holda g’oya-eskiz qilinadi va, albatta, buyurtmachining xohish-istagini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. 2. Texnik loyiha bilan buyurtmachi, loyihaga ruxsat beruvchima’sul tashkilotlar va shaxslar ko’rib tanishishlari kerak. Keyingi bosqich oson kechishi uchun avvalgi bosqich, ya’ni texnik loyiha yaxshi me’moriy grafika usuli tanlanib chizib tugallanishi kerak. 3. Ishchi chizma asosida texnik loyihaga asoslangan holda, muhandis-konstruktorlar va oraliq muhandislar bilan hamkorlikda (geolog, elektrik, suvsoz, kanalizatsiya mutaxassislari, texnolog va boshqalar) chizmalar majmuasi (albom) tayyorlanib, ekpertizadan o’tkazilib buyurtmachiga topshiriladi. Uchala bosqich ham loyihaning tushuntirish xati bilan birga topshiriladi. Endi buyurtmachi va pudratchi o’zaro munosabati xususida so’z yuritaylik. Buyurtmachi — ma’lum bir inshootning loyihasini me’morga buyurtma beruvchi va uning haqqini to’la-to’kis to’lovchi jismoniy yoki yuridik shaxsdir. Pudratchi — o’z navbatida, buyurtmachi tomonidan berilgan buyurtma asosida inshootning to’la-to’kis loyihasini ekspertizadan o’tkazib, buyurtmachiga topshiruvchi (jismoniy yoki yuridik shaxs) me’mordir. Buyurtmachi— pudratchi orasidagi jarayon (muomala) qanday kechishi haqida qisqacha izoh beraylik. Buyurtmachi xoh u, xoh bu inshootning loyihasiga buyurtma berishdan oldin, o’zining shartlari bilan pudratchini tanishtiradi. Bu shartlar quyidagicha bo’lishi mumkin: 1) bo’lajak inshootning aniq — konkret joyi ko’rsatiladi. Uning atrofidagi imorat va inshootlarinig hisobga olinishini aytadi, ya’ni inshoot quriladigan joydagi atrof- muhitni hamda atrofdagi bino va inshootlarning axitektukturasini, kompozitsiyasini

hisobga olgan holda loyihalash kerak bo’ladi; o’zining imkoniyati darajasidagi qurilish ashyolarini hisobga olinishini aytadi; 2) o’zining moliyaviy ahvolini ham aytib o’tadi; 3) inshootning loyihasi yaratilayotganda, buyurtmachi inshootda yaratiladigan qulayliklarni albatta uning istak-xohishini hisobga olgan holda yaratilishi kerakligini aytadi. Pudratchi ham, o’z navbatida, talab qilingan loyihani buyurtmachi talab qilgan shartlarga binoan tayyorlab topshiradi va shartnomada kelishilganidek ish haqqini o’z vaqtida olishini talab qilib oladi. 4. Kichik me’moriy shakllar Kichik me’moriy shakllar deganda biz, odatda, mo’jaz ma’noda, ya’ni boshqa inshootlarga nisbatan hajman va funksiyaviy imkoniyatlari kichik bo’lgan turli xil dekorativ va utilitar funksiyalarga mo’ljallangan, hajm jihatidan uncha katta bo’lmagan kichik me’moriy obyektlarni tushunamiz. Bunday obyektlar qatoriga, odatda, tashqi muhitni obodonlashtirish elementlari va inshootlari, shuningdek, dekorativ inshootlar va shakllar ham kiradi. Ularga haykallar, dekorativ hovuzlar, devorlar, favvora va shalolalar, turli xil kioskalar, pavilyonlar, transport bekatlari, bog’-park yoki muassasalar uchun darvozalar, to’siqlar, bolalarning o’yin maydonlari, savdo rastalari, do’konlar, kichik ko’rgazma zallari, muzqaymoq va sharbat qahvaxonalari, ovchilar uyi, dala shiyponlari kabi kichik me’moriy obyektlar misol bo’la oladi. Biroq, bunday mo’jaz obyektlarga qo’yiladigan me’moriy-kompozitsiyaviy va funksiyaviy talablar hech qachon boshqa inshootlardan kam bo’lmasligi kerak. Ya’ni, har qanday me’moriy obyektning g’oyaviy yechimi, xoh u kichik bo’lsin, xoh katta, arxitektorning ijodiy mahsuli bo’lishi va kompozitsiya qonuniyatlari asosida topilishi shart. Bu ish oson emas, albatta. Amaliy ishlar shuni ko’rsatadiki, kichik me’moriy shakllarni loyihalashga kamroq vaqt ketadi va me’moriy loyihalashning boshlang’ich bosqichini uslubiy jihatdan aynan ana shunday mo’jaz shakllardan boshlash to’g’ri bo’ladi. Albatta, kichik me’moriy shakllarning shaharsozlikda o’z o’rni bor. Lekin oddiy, ya’ni mutaxassis bo’lmagan kishi buni sezmaydi yoki sezsa ham o’z-o’zidan shunaqa

bo’lishi kerak, deb o’ylaydi. Har qanday inshoot va, shu jumladan, kichik me’moriy shaklni ham berilgan joyning shart-sharoitiga, atrof-muhitga kompozitsion jihatdan uzviy bog’lash, albatta, me’morning mahoratiga, bilimiga va iqtidoriga bog’liqdir. Kichik me’moriy shakllar o’zlarining funksiyasi, joylashishi va qurilmaviy tuzilishiga qarab turli-tuman bo’ladi. Ular muayyan bir funksiyaga mo’ljallanmagan, biroq badiiy va tarbiyaviy-estetik, ya’ni dekorativ ahamiyatga ega bo’lishi, ichki muhitsiz yoki ichki muhitli, funksiyasi sodda yoki murakkabroq bo’lishi mumkin. Kichik me’moriy shakllarni loyihalashning asosiy vazifasi talabani eng sodda me’morlik inshootlarini loyihalashga o’rgatishdir. Talabalar eskizlar chizish, kompozitsiyadan ko’pdan-ko’p mashqlar qilish orqali, ijodiy yo’l bilan, bo’lajak inshootning loyihaviy modelini (shaklini) yaratishni o’zlashtiradilar. Ijodiy individuallikni (o’ziga xoslikni) rivojlantirish, estetik va badiiy jihatlarni paydo qilish, fazoviy tarzda fikr yuritishni shakllantirish, grafik jihatdan usta bo’lish, ijodiy dunyoqarashning shakllanishini ta’minlab berish va hokazolarning barchasi me’moriy loyihalash fanining asosiy maqsadi va vazifasidir. Qurilish ashyolari va konstruksiyalari to’g’risida. Yuqorida keltirilgan «kichik me’moriy shakllar» o’zlarining funksional jihatlari, konstruksion jihatlari, texnologik jihatlari, me’moriy yechimlari, tarhiy va tarzriy yechimlari, kompozitsion jihatlari va hokazolar bo’yicha turli-tuman bo’lgani kabi ularga ishlatiladigan qurilish ashyolari ham turli-tumandir. Yosh me’mor (talaba)ning asosiy vazifasi — ana shu qurilish ashyolarini inshootning o’ziga qarab tanlay bilishi va uni joy-joyiga ishlata bilishidir. Arxitekturaviy loyihalashning boshlang’ich bosqich topshiriqlarining ketma-ketlik shartini saqlab qolgan holda, kichik me’moriy shakllarni loyihalashni bir necha pog’onalarga bo’lib, aniqrog’i, uch pog’onada amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Arxitekturaviy loyihalashning boshlang’ich bosqich topshiriqlarining ketma- ketligi. Arxitekturaviy loyihalashning boshlang’ich bosqichi «Me’moriy loyihalash asoslari» fanidan 1-kurs talabalari bajaradigan o’quv loyihalari va topshiriqlari majmuasini o’z ichiga oladi. Topshiriqlarning ketma-ketligi deganda bajariladigan o’quv loyihalarining mazmuni, me’moriy va shaharsozlik mohiyati, haj

52-rasm. Kichik me’moriy shakllarga misollar.

mi, ularda qo’llaniladigan texnik-qurilmaviy vositalarning astasekinlik bilan murakkablashib, topshiriq chizmalarining biri-birini uzviy to’ldirib borishi nazarda tutiladi. Talabalar 1-kursda chizmalarni qalamda, tush va suvbo’yoqda ishlash grafikasini, kompozitsiya asoslari darslarida esa arxitekturada metr, ritm mohiyatini, hajmiy, frontal va ichkari muhitli fazoviy kompozitsiyalarni yaratish uslublarini, «Arxitektura va shaharsozlik tarixi» fanidan esa turli xil bino va inshootlarning kompozitsiyasi, funksiyasi, qurilmalari va badiiy jihatlarini, shaharsozlikdagi roli va o’rnini hamda boshqa muhim me’moriy tushunchalarni o’rganadilar. Ana shulardan so’ng, talabalar navbatdagi mashg’ulotga me’moriy loyihalashning boshlang’ich ijodiy pog’onasiga qadam qo’yadilar. Ko’p yillik tajribalar shuni ko’rsatadiki, arxitekturada talabalar boshlang’ich ijodiy jarayonni eng «kichik me’moriy shakllar»ni loyihalashdan boshlashlari maqsadga muvofiqdir (52-rasm). Birinchi pog’onada me’moriy o’quv loyihasi topshiriqlarini «dekorativ shakllar va ichki muhitsiz, eng sodda kichik me’moriy shakllarni» loyihalashdan boshlash maqsadga muvofiqdir. Topshiriqlarning mavzulariga dam olish joyi (favvora, buloq yoki hovuz atrofida), kichik ko’prik, charxpalak, bog’ va park to’siqlari, tasviriy oyna, bolalarning o’yin maydonchalari va ulardagi ayrim attraksionlar kirishi mumkin. Ikkinchi pog’ona topshiriqlari esa utilitar funksiyali va ichki muhitli soddaroq kichik me’moriy shakllarni loyihalashga qaratilishi lozim. Topshiriq mavzulari tarzida kichik savdo rastalari, do’konlar, ko’shk (kiosklar), shiyponlar, avtobus va trolleybus bekatlari, bog’ va park ko’shklari hamda darvozalari tanlanishi mumkin. Shundan so’ng, talabalar boshlang’ich me’moriy loyihalashning yuqori pog’onasi, ya’ni «ichkari muhitli, funksiyasi nisbatan murakkabroq bo’lgan kichik me’moriy shakllar»ni loyihalashga o’tishlari maqsadga muvofiqdir. Uchinchi pog’ona topshiriqlari ning mavzulariga kichik jamoat binolari — muzqaymoq va sharbat ichimliklari qahvaxonasi, kichik choyxona, istirohat bog’ining kichik ko’rgazma pavilyoni, gul do’koni, ovchilar uyi va shu kabi ichki

muhitli, nisbatan murakkabroq funksiyali va texnik-qurilmaviy vositalarga ega bo’lgan kichik me’moriy obyektlar tanlanadi. Talabalar obyektning nafaqat tashqi ko’rinishi, balki ichki fazoviy muhitini ham yechishlari, uni me’moriy tashkil etishlari zarur bo’ladi. Zarur hollarda ichki va tashqi muhitni o’zaro uyg’un bog’lash vositalarini ham qo’llash kerak bo’ladi. O’quv me’moriy loyihalarining bu bosqichidagi mavzular oldingi bosqich topshiriqlariga nisbatan hajmi va funksiyaviy, qurilmaviy jihatlardan murakkabroq masalalarni yechishni talab etadi. Yozgi va qishki xonalar, savdo zallarini tashkil qilish, yopiq, yarim yopiq va ochiq muhitlarni bir-biriga bog’lash, tashkil qilish, murakkabroq qurilmalarni qo’llash zarur bo’ladi.

O'xshashlar

Turar-joy binolarini loyihalash asoslari

Binolarni rejaviy echimlari binolarni loyihalash asoslari bino barpo etishda arxitekturaviy loyihalash

Kichik me’moriy shakllarni loyihalash

Maktabgacha ta’lim muassasalari

Sport inshootlari