Kichik me’moriy shakllarni loyihalash - Arxitektura - Referatlar

Kichik me’moriy shakllarni loyihalash

Yuklangan vaqt:

30.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4785.115234375 KB

Ko'chirib olish

Kichik me’moriy shakllarni loyihalash Reja: 1. Talabaning ilk ijodiy loyihasi 2. Sodda, ichki muhitsiz kichik me’moriy shakllarni loyihalash 3. Bajarilgan ichki muhitsiz shakl loyihalarining tahlili 4. Funksiyasi qisman murakkab, ichki muhitli kichik me’moriy shakllarni loyihalash 5. Bajarilgan ichki muhitli loyihalar tahlili 6. Kichik shakllarni loyihalashning ahamiyati 1

1. Talabaning ilk ijodiy loyihasi Loyihalash murakkab jarayon bo’lib, bu jarayon osonlik bilan kechmaydi. Har qanday inshootni xoh u kichik bir dam oladigan joy bo’lsin, xoh u bir kichik do’kon bo’lsin, xoh u turar-joy binosi, kinoteatr, teatr, zavod, fabrika va hokazo bo’lsin, qo’polroq qilib aytganda, uni o’ylab, ijod qilish orqali yaratish kerak bo’ladi. Me’moriy inshoot unga qo’yiladigan hamma, ya’ni funksyaviy-konstruktiv, badiiy-estetik talablarga javob berishi va ularni bir joyga to’plab ko’z oldiga keltirishi uchun talaba (me’mor) me’moriy kompozitsiya fanini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi kerak. Me’moriy kompozitsiya (lotinchada «compositio» — birlashtirish, tuzish, bog’lanish ma’nosini beradi) deganda ma’lum bir qonunga va inson ma’naviy tuyg’usiga asoslangan holda inshootning ichki va tashqi elementlarini birlashtirish, bino qismlarini o’zaro uyg’unlashtirilgan, moslashtirilgan holda bir butun yaxlit me’moriy asar holatiga keltirish tushuniladi. Me’moriy kompozitsiya me’moriy asarning qurilmasi va oxir-oqibat inson aql idroki, iste’dodi, iqtidori, mehnati, ilmining hosilasidir. Shuning uchun ham bu jarayon me’morlar va loyihasozlarning kasbiy tajribalariga, ilmiy-ijodiy yondoshuvlariga asoslangan holda me’moriy maktab va oliy o’quv muassasalarida 4 bosqichda bajariladi. Bular quyidagilar: 1. G’oya o’ylab topish (bo’lajak inshoot uchun). 2. Eskiz-g’oyani qog’ozda qoralamada aks ettirish. 3. Klauzura bajarish. Ana shu eskizni biroz rivojlantirib, uningasosiy o’lchamlarini qo’yib, erkin holda (o’qituvchining aralashuvisiz) tekshiruv ishi sifatida bir list vatmanga erkin grafikada chizish. 4. Eskiz va klauzuraga asoslangan hamda ulardagi xato vakamchiliklarni hisobiga olgan holda oqqa qalamda chizish va o’qituvchining ko’rigidan o’tgandan so’ng, u bilan maslahatlashib, yo chiziqli grafikada yoki tonal (tusli) yoki rangli grafikada tugatish. 2

Loyihalash maskanlarida, loyihalash ustaxonalarida bu jarayon boshqacharoq tarzda, ya’ni quyida keltirilgan bosqichlarda kechadi: 1. G’oya-eskiz bajarish; buyurtmachi bergan joyga, uningatrofini hisobga olgan holda, undan tashqari, uning moliyaviy ahvoli va unda bor qurilish mollarini hisobga olgan holda g’oyaeskiz qilinadi va, albatta, buyurtmachining xohish-istagini hisobga olgan holda amallga oshiriladi. 2. Texnik loyiha bilan buyurtmachi, loyihaga ruxsat beruvchima’sul tashkilotlar va shaxslar ko’rib tanishishlari kerak. Keyingi bosqich oson kechishi uchun avvalgi bosqich, ya’ni texnik loyiha yaxshi me’moriy grafika usuli tanlanib chizib tugallanishi kerak. 3. Ishchi chizma asosida texnik loyihaga asoslangan holda, muhandis- konstruktorlar va oraliq muhandislar bilan hamkorlikda (geolog, elektrik, suvsoz, kanalizatsiya mutaxassislari, texnolog va boshqalar) chizmalar majmuasi (albom) tayyorlanib, ekpertizadan o’tkazilib buyurtmachiga topshiriladi. Uchala bosqich ham loyihaning tushuntirish xati bilan birga topshiriladi. Buyurtmachi xoh u, xoh bu inshootning loyihasiga buyurtma berishdan oldin, o’zining shartlari bilan pudratchini tanishtiradi. Bu shartlar quyidagicha bo’lishi mumkin: 1) bo’lajak inshootning aniq — konkret joyi ko’rsatiladi. Uningatrofidagi imorat va inshootlarinig hisobga olinishini aytadi, ya’ni inshoot quriladigan joydagi atrof- muhitni hamda atrofdagi bino va inshootlarning axitektukturasini, kompozitsiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak bo’ladi; 2) o’zining imkoniyati darajasidagi qurilish ashyolarini hisobigaolinishini aytadi; 3) o’zining moliyaviy ahvolini ham aytib o’tadi; 4) inshootning loyihasi yaratilayotganda, buyurtmachi inshootda yaratiladigan qulayliklarni albatta uning istak-xohishini hisobga olgan holda yaratilishi kerakligini aytadi. 3

Pudratchi ham, o’z navbatida, talab qilingan loyihani buyurtmachi talab qilgan shartlarga binoan tayyorlab topshiradi va shartnomada kelishilganidek ish haqqini o’z vaqtida olishini talab qilib oladi. «Kichik me’moriy shakllar» o’zlarining funksional jihatlari, konstruktiv jihatlari, texnologik jihatlari, me’moriy yechimlari, tarziy va tarhiy yechimlari, kompozitsion jihatlari turli-tuman bo’lgani kabi ularga ishlatiladigan qurilish ashyolari ham turli- tumandir. Yosh me’mor (talaba)ning asosiy vazifasi ana shu qurilish ashyolarini inshootning o’ziga qarab tanlay bilish va uni joyjoyiga ishlata bilishdir. Quyida biz kichik me’moriy shakllarda ishlatish mumkin bo’lgan qurilish ashyolarini sanab o’tamiz: beton, temir-beton, temir, yog’och, g’isht, tosh, shlakoblok, tuproq, aluminiy, duraluminiy, oyna, jumladan dekorativ oyna, plastik ashyolar, sopol, turli xil suvoq mahsulotlari (chet elda va O’zbekistonda ishlab chiqadigan), tunuka, jumladan oq tunuka, shifer, sopol cherepitsa, cherepitsa shaklidagi tunuka va boshqalar. «Kichik me’moriy shakllar» o’zining funksiyasi va konstruksiyasiga qarab turli bo’lishi mumkin. Lekin kitob aynan talabalar auditoriyasiga mo’ljallanganligi uchun, ko’zga ko’proq tashlanadigan, ko’proq ishimiz tushib turadigan shakllar (inshootlar) to’g’risida so’z yuritamiz. Masalan: 1. Dam olish joylari. 2. Bolalar o’yin maydonchalaridagi ayrim shakllar. 3. Kichik suv inshootlari. 4. Kichik savdo shahobchalari. 5. Soyabonli dam olish joylari. 6. Turli bekat va shoh bekatlari. 7. Har xil muzqaymoq va salqin ichimliklar qahvaxonalari. 8. Kichik choyxonalar. 9. Shahardan tashqarida, o’rmonlarda, daryo bo’ylarida vaqtincha yashashga mo’ljallangan uylar. 10. Gul do’konlari va hokazolar shular jumlasidandir. 4

Kichik me’moriy shakllarni loyihalash pog’onalarga (etaplarga) bo’linadi. 1- kursni endi bitirgan talaba uchun birdan mustaqil ravishda loyihalash, yangi bir inshoot ustida g’oya o’ylab topish va uni loyihasini amalga oshirish qiyin. Ana shuning uchun biz, «kichik me’moriy shakllarni» shartli ravishda ikki — quyi va yuqori kurslarda loyihalashni taklif qilamiz. Shu bilan, ana shu ikki pog’onani muvaffaqiyatli bosib o’tgan talaba uchun keyingi bosqichlardagi loyiha ishlarini qiynalmasdan davom ettirishlariga zamin yaratiladi. 1-quyi pog’ona topshirig’i: «Funksiyasi juda ham sodda ichki muhitsiz kichik me’moriy shakllar». 2-yuqori pog’ona topshirig’i: «Ichki muhitga ega aniq konstruksiyali va murakkab funksiyaga ega kichik me’moriy shakllar». I quyi pog’ona topshirig’i quyidagi mavzulardan tashkil top-gan bo’lishi mumkin: dam olish joyi (favvora atrofida dam olish joyi hamda buloq va hovuz atrofida dam olish joyi), kichik ko’priklar, charhpalaklar, bolalar o’yin maydonchalari va ulardagi ayrim attraksionlar. II yuqori pog’ona topshirig’i quyidagi mavzulardan tashkil top-gan bo’lishi mumkin: muzqaymoq va salqin ichimliklar qahvaxonasi; kichik choyxona; shoh bekatlar (tumanlararo); ovchilar uyi; baliqchilar uyi; gul do’konlari. Loyihalarda bajarilishi shart bo’lgan chizmalar tarkibi va ularning masshtablari quyidagicha: 1. Bosh tarx, M 1:200, M 1:100. 2. Tarh, M 1:100, M 1:50. 3. Tarz, M 1:100, M 1:50. 4. Qirqim, M 1:100, M 1:50. 5. Umumiy ko’rinish yoki maket. Loyihalarni grafik bajarish uslublari turlicha bo’lishi mumkin: 1. Akademik bo’yash (otmivka) uslubi. 2. Akvarel bilan bo’yash uslubi. 5

3. Tush grafikasi uslubi. 4. Aerografika uslubi. 5. Yuqoridagi to’rttala uslubdan aralash foydalanish mumkin. Loyiha bitta 55–75 sm o’lchamli taxtada bajariladi. Loyihalarning asosiy o’lchovlari, qirqimda asosiy balandliklarning belgilari qo’yilishi shart. Bulardan tashqari, loyihani kerakli yozuvlar, ya’ni, tahsilgohning nomi, talabaning ismi-sharifi, guruhi va rahbarning ismi-sharifini yozish bilan tugallanadi. Quyida biz yuqorida qayd etilgan topshiriq va mavzular bilan yaqindan tanishtiramiz. Talabalar birinchi kursda juda ko’p fanlarni o’zlashtiradilar. Masalan, me’moriy loyihalash asoslari darsida akademik yuvishni (otmivka), tush grafikasini; me’moriy kompozitsiya darsida esa me’morchilikdagi metr-ritm, hajm-fazoviy uzviylik, frontal kompozitsiya, chuqur fazoviylik va boshqa ko’p tushunchalarni; me’morchilik tarixi darsidan esa imorat o’zi nimadan iboratligi, binoning konstruksiyasi va nimaga xizmat qilishi (funksiyasi), badiiy jihatlari, shaharsozlikdagi roli, uning tarixi va boshqa tushunchalarni o’rganadilar. Ana shulardan so’ng, talabalar loyihalash darsiga, ya’ni «kichik me’moriy shakllar» faniga ilk qadam qo’yadilar. Bu loyiha 1- kursdagidan farqli o’laroq, talabani birinchi bor mustaqil ishlashga undaydi. «Kichik me’moriy shakllar» bo’yicha kurs loyihasi asosan uchta topshiriqdan iborat bo’lib, 2-kursning birinchi yarmida tugatiladi. Har bir topshiriq, o’z navbatida, bir necha xil mavzulardan iborat bo’lishi mumkin. 2. Sodda, ichki muhitsiz kichik me’moriy shakllarni loyihalash 1-topshiriq mavzulari: 1. Dam olish joyi, favvora. 2. Shiypon, buloq va hovuz atrofida dam olish joyi. 3. Kichik ko’priklar va charxpalak. 4. Bolalar o’yin maydonchasi. Albatta, har qaysi professor-o’qituvchi yoki talaba bo’lsin, ularda kishi tabiatiga xos bo’lgan oddiy savol tug’iladi. Ya’ni, nega aynan shu topshiriqdan talaba mustaqil 6

loyihalashga birinchi qadamini bosishi kerak? Bu savolga biz baholi-qudrat javob berishiga harakat qilamiz. Aytaylik, jarrohlikka o’qitilayotgan talabaga yoki shu mutaxassislikni endi bitirgan shifokorning qo’liga yurak xastaligi bilan kasallangan kishini topshirish mumkin bo’lmaganidek yoki g’isht terishni bilmagan yoki endi o’rganayotgan g’isht teruvchiga butun boshlik imoratning g’ishtlarni chok-chokiga to’g’rilab terishni, ya’ni imorat devorining qulab ketish-ketmasligini ishonib topshirib bo’lmaganidek, mustaqil loyihalashga ilk bor qadam qo’yayotgan talabaga o’ta jiddiy hisoblangan yashash uylarini berish u yoqda tursin, hattoki to’rtta ustun va tomdan iborat bo’lgan kichik inshootlarni ham berib bo’lmasligi aniq. Demak, avval ularni astasekin yuqoridagi sarlavhada aytilgan juda ham sodda funksiyali va ichki muhitsiz kichik me’moriy shakllardan boshlab mustaqil loyihalashga olib kirishimiz kerak. Funksiyasi juda ham sodda degan jumlani biz faqat solishtirish yo’li bilan tushuntirishimiz mumkin. Ya’ni, misol uchun, yashash uyining ichidagi vazifalarni olsak, bu yerda inson uchun kerak bo’lgan murakkab me’moriy-tarxiy yechimlar, turli insonlar uchun kerakli bo’lgan qulayliklar yotibdiki, bu vazifalarni hal qilish uchun me’mor sifatida ancha tajriba kerak bo’ladi. Endi kichik bir hovuzni olaylik, ana shuning atrofida kishilar uchun yaxshi dam olishga sharoit yaratish kerak. Bizningcha talaba bu va shunga o’xshash vazifalarni bajarishda tajribali o’qituvchining yordami bilan qiynalmasdan maqsadga erishishi mumkin. Biz quyida o’z-tajribalarimiz bo’yicha 2-kurs talabalarining ishlaridan namuna keltirib, ularning salbiy va ijobiy tomonlarini ta’riflashga harakat qildik, lekin bu, ushbu darslikni o’qigan talabalar ana shu ishlar va fikrlardan ko’chirma olishi kerak degan so’z emas, aksincha, ulardan foydalanishlari va to’g’ri xulosa chiqarishlari kerak bo’ladi. Dam olish joyi. Dam olish joyini loyihalash uchun shahar istirohat bog’lari, mikrorayonlar orasidagi ko’kalamlashgan yerlar tavsiya etiladi. Dam olish joyini tashkil etish uchun tanlab oligan yer talaba tomonidan yaxshilab o’rganiladi. 7

Tanlangan yer qayerda bo’lishidan qat’iy nazar, dam olish joyini tashkil etishda foydalanilgan me’moriy shakllar o’sha yerning atrof-muhiti bilan kompozitsion jihatdan uzviy bog’langan bo’lishi bilan bir qatorda, konstruktiv jihatdan to’g’ri hal qilingan bo’lishi, qurilish ashyolari to’g’ri tanlangan bo’lishi va g’oya qog’ozda to’la aks ettirilishi lozimdir. Yosh me’morlarga yuqoridagi talablarga professional me’mor nuqtayi nazardan qarab, loyihalashni o’rganishdek vazifa qo’yiladi. Bundan tashqari, yuqorida misol keltirilgan joylarda favvora tashkil qilish, uning atrofida ham dam olish joyi tashkil qilish mumkin. Dam olish joyi va favvoralarning o’lchovlari quyidagicha bo’lishi mumkin. Dam olish joyi dam olish uchun qulaylik yaratuvchi biron-bir devor sifatidagi ixtiyoriy bir shakl bo’lishi mumkin. Ashyosi g’isht, tabiiy tosh va boshqa materiallar bo’lishi mumkin. Bu devor mozaika, temir panjara bilan bezatilishi, ishlov berilishi mumkin. Devor balandligi 2—3 m gacha, uzunligi esa 2—6 m gacha bo’lishi mumkin. Dam olish joyini favvora bilan birgalikda ham tashkil etiladi. Favvoraning shakllari turlicha bo’lishi mumkin. Shuning uchun ularning o’lchovlari ham mo’ljallangan yerga qarab turlicha bo’ladi. Favvora doira shaklida bo’lsa, uning diametri 1,5 m dan 8,5 m gacha bo’lishi mumkin. Dam olish joyini tashkil etishda yerga tosh, beton plitka, marmar plitkalar yotg’izish mumkin. Agar favvora to’rtburchak shaklida bo’lsa, uning eni 1 m dan 4 m gacha, uzunligi esa 4 m dan 8 yoki 10 m gacha bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, albatta, favvora butunlay boshqacha shakllarga ham ega bo’lishi mumkin (erkin shakllar). Shiypon (dam olish joyi). O’zbekistonda juda ko’plab soyasalqin, so’lim bog’lar, istirohat bog’lari, xiyobonlar mavjudligi tufayli yuqoridagi vazifani talabalarga berish o’rinlidir. Shiypon loyihasini har turdagi bog’larga hamda soya-salqin anhor bo’ylariga qurish tavsiya etiladi. Shiypon loyihasi uchun berilgan joy, atrof-muhiti bilan kompozitsion jihatdan uzviy bog’lanishi bilan birga, konstruktiv jihatdan to’g’ri hal 8

qilinishi, qurilish ashyolari to’g’ri tanlanishi va g’oyani qog’ozda to’la aks ettirilishi lozimdir. Shiypon (besedka) uncha katta bo’lmagan, konstruksiyasi biroz murakkablashgan inshootdir. U asosan soyabon bo’lib, uning ichidagi o’rindiqlar o’tirib dam olib, suhbatlashib o’tirishga mo’ljallangandir. Qurilmaning balandligi 2,5 —3 m bo’lishi mumkin. Yosh me’morlarga yuqoridagi talabalarga professional me’mor nuqtayi nazardan qarab, loyihalashni o’rganishdek vazifa qo’yiladi. Bu mavzuda atrofi ochiq ayvoncha-shiypon tasvirlanadi. Uning balandligi 2,5— 3 m, maydoni 4 m 2 dan 30 m 2 gacha bo’lishi mumkin. Buloq va hovuz atrofida dam olish joyi (so’ri bilan shiypon) yaratish maqsadga muvofiqdir. Dam olish uchun yaratilgan kichik memoriy shakllar shahar memorchiligining keng tarqalgan hamda ajralmas qismi bo’lishi kerak. Bu shakllar dam oluvchilarning yoshlariga qarab turlicha bo’lishi mumkin: — bolalar uchun dam olish joyi, kattalar uchun dam olish joyi va hokazo. Joylashgan yeriga qarab ular quyidagicha bo’lishi mumkin: — tabiiy — buloqlar atrofida; — sun’iy — hovuzlar atrofida va hokazo. Bunday inshootlar, asosan, istirohat bog’larida hamda buloq mavjud bo’lgan yerlarda mavjud bo’lishi mumkin. Shuning uchun talaba bu vazifani atrof-muhitga bog’lagan holda bajarishi zarur. Dam olish joyining asosiy o’lchamlari quyidagicha: — kichik shakl uchun ajratilgan yer sathi 1–1 dan to 15–25 m gacha; — o’rindiqning o’lchamlari: balandligi 40—50 sm: eni 50—60 sm, uzunligi 1,5 —3 metr va undan ham katta bo’lishi mumkin; — hovuzning o’lchamlari: eni 2,0—5,0 m; uzunligi 3,0—8,0 m; chuqurligi 0,8 —1,5 m bo’lishi mumkin. Kichik ko’priklar va charxpalaklar. O’zbekiston har xil anhor va daryolarga boy bo’lganligi tufayli yuqoridagi vazifalarni talabalarga berish o’rinlidir. Ko’prik va charxpalak, uncha katta bo’lmagan kichik memoriy shakl bo’lib, ularni asosan 9

mahallalardan, istirohat bog’laridan, odamlar hovlisidan va boshqa joylardan o’tgan, eni taxminan 3—12 m atrofidagi ariq yoki anhorlarda tashkil qilish mumkin. Yosh me’morlar (talabalar) oldiga qo’yiladigan vazifa, asosan, xalq me’morchiligiga professional me’mor nuqtayi nazaridan qarab loyihalashdan iboratdir. Ya’ni, inshootni atrof-muhit bilan kompozitsion jihatdan uzviy bog’lash bilan birga konstruktiv, funksiyaviy va badiiy jihatdan to’g’ri hal qilish, qurilish ashyolarini tanlay bilish va g’oyani qog’ozda yaxshi aks ettirish lozimdir. Quyida charxpalak va ko’prikning asosiy o’lchamlari keltirilgan. 1. Charxpalak: a) ariqning eni 3 yoki 6 m, chuqurligi 2 yoki 5 m bo’lganda charxpalakning diametri 1,5 yoki 4,5 m bo’ladi; b) ariqning eni 10 yoki 12 m, chuqurligi 4 yoki 6 m bo’lsa, charxpalakning diametri 3,5 yoki 5 metr bo’ladi. 2. Ko’prik: a) ariqning eni 3 yoki 6 m bo’lsa, ko’prikning uzunligi 7 yoki 10 m, eni 1—3 m bo’ladi; b) ariqning eni 10 yoki 12 m bo’lsa, ko’prikning uzunligi 14 yoki 16 m, eni 1—6 metr bo’lishi mumkin. Bolalar o’yin maydonchalari. Bolalar o’yin maydonchalari maktabgacha bolalar muassasalarida, mikrotumanlar hududida, bog’larda, hiyobonlarda va boshqa joylarda joylashishi mumkin. Bolalar o’yin maydonchalari biror-bir katta bolalar o’yingohlarining bir qisminigina tashkil etuvchi element sifatida ham bo’lishi mumkin. Bolalar o’yin maydonchalarida loyihalash uchun berilgan joyiga qarab (tanlagan joyga qarab) o’yin elementlarini belgilab olish kerak. Undan tashqari, shu o’yin maydonchasiga mo’ljallangan kichik me’moriy shakllarni ularning vazifasiga qarab hududlarga ajratib chiqish ma’quldir, hamda shu bilan bir qatorda ularni kompozitsiya jihatidan birlashtirishga erishish, fazoviy-hajmiy uzviy bog’liqligini topishni va asosiylik, ikkilamchilik uslublariga to’g’ri amal qilishni bilish kerak. 10

Bolalar o’yin maydonchasiga kiruvchi asosiy shakllar majmuasi va maydon. Bular qatoriga harakatli o’yinlar uchun jihozlar, sirpanchiqli jihozlar, arg’imchoq’lar, «bekinmachoq» uchun mo’ljallangan devorlar va labirintlar, qum bilan o’ynash uchun mo’ljallangan jihozlar, har xil hovuzlar, o’rindiqlar, so’rilar va boshqalar kiradi. Bolalar o’yin maydonchalaridagi shakllarning kattakichikligi, ko’p- kamligi uni o’rab turgan atrof-muhitga qarab har xil bo’lishi mumkin. Masalan, eng kichik maydon 50 m 2 dan to 1000—2000 m 2 gacha bo’lishi mumkin. Birinchi topshiriq bo’yicha savollar 1. Kichik me’moriy shakllar deb qanday shakllarga aytiladi? 2. Birinchi topshiriqqa qanday vazifalar kiradi? 3. Vazifani bajarish tartibi qanday? 4. Loyiha tarkibiga nimalar kiradi? 5. Loyiha qanday nisbatlarda bajariladi? 3. Bajarilgan ichki muhitsiz shakl loyihalarining tahlili Bolalar o’yin maydonchasi. Rahbar: D.A.Asqarova. Talaba: O.Roziqov. Loyiha g’oyasi asosiga qadimgi qasrlarga kirish joyini eslatuvchi darvoza asos qilib olingan. Qadimgi qasr darvozasini eslatuvchi bolalar maydonchasi xiyobonlarga, bolalar parklariga, turar-joy, mikrotumanlardagi bolalar maydonchalariga o’rnatishga mo’ljallangan. Loyiha doskaga gorizontal holatda joylashtirib, doskaning tepa qismida tarz (fasad) atrof-muhiti bilan ko’rsatilgan. Uning pastki qismida esa tarh (plan), bosh reja hamda perspektiv ko’rinish va qirqim atrof-muhiti bilan ko’rsatilgan. Loyiha grafik usulda to’g’ri hal qilingan. Tanlangan ranglar to’g’ri tanlangan. Loyiha doskaga to’g’ri komponovka qilingan. Loyihada talaba oldiga qo’yilgan barcha talablarga to’liq javob berilgan. Talabalar 1-kursdanoq dastlabki loyiha ishlarini bajarishga yordam beradigan, bir-biri bilan uzviy bog’liq fanlarni o’rganadilar. Me’moriy kompozitsiyadan, grafikadan olgan bilimlarini ushbu kurs loyihasida qo’llaydilar. 11

Talaba grafikadan olgan bilimlarini ushbu loyihada mohirona qo’llagan. Doskaga yaxshilab komponovka qilib chizilgan loyihaga anturaj chizilgan. Anturaj chizmadan ajralib, birinchi planga chiqib ketishi kerak emas, ya’ni inshoot arxitekturasini ko’rsatishga xalaqit bermasligi kerak. 12

Fasadning atrofini ifodalovchi daraxtlar inshoot nisbatlariga, shakllariga mos kelmog’i kerak. Daraxt inshoot nisbatlaridan katta yoki kichik bo’lmasligi lozim. Tanlab chizib bo’lingan daraxtlar grafik usulda tush, pero bilan chiziladi. Loyihaga tugallik berishda anturajning ahamiyati katta. Ushbu loyihada anturajdan unumli foydalanilgan. 13

Bolalar o’yin maydonchasi. Rahbar: D.A.Asqarova. Talaba: Sh. Xudoyberganov. Bolalar o’yin maydonchasi bolalar parklariga, bolalar bog’chasiga, turar- joy mikrotumanlariga qurilish uchun mo’ljallangan. Mazkur bolalar o’yin maydonchasida tovuq oyog’iga o’rnatilgan yog’ochdan ishlangan shiyponcha mavjud. Atrof devorlari baland-past yog’och devorlardan ishlangan o’yin maydonchasi doskaga gorizontal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismida tarz va qirqim atrof-muhiti bilan ifoda etilgan, uning pastki qismida tarh, bosh reja hamda perspektiv ko’rinish atrof-muhiti bilan ifoda etilgan. Loyiha grafik usulda to’g’ri hal etilgan. Loyiha talaba oldiga qo’yilgan barcha talablarga to’liq javob beradi. Talaba «Kompozitsiya asoslari», «Grafika» fanlaridan olgan bilimlarini mohirona qo’llay olgan. Loyiha doskaga to’g’ri komponovka qilingan, biroq perspektiv ko’rinishni joylashtirishda biroz mo’ljaldan yanglishgan. Inshoot atrofidagi devorning pastki qismi joylashmay qolgan. Atrofidagi devor to’liqligicha tasvirlanishi kerak edi. Loyihaga tanlangan anturaj grafik usulda yaxshi ifoda etilgan. Tanlangan daraxtlar loyiha ko’rinishiga mos keladi. Nisbatlari to’g’ri topilgan. Bosh reja grafikasi ham yaxshi bajarilgan. Rejadagi daraxtlarning grafik ifodalanishi ham to’g’ri. Bosh reja va atrof-muhitning grafikasi yaxshi ifodalangan. 14

Ko’prik. Rahbar: D.A. Asqarova. Talaba: B.Kazakov. Ko’prikcha uncha katta bo’lmagan ariqlarga, anhorlarga yoki bo’lmasa parklarda sun’iy tashkil qilingan hovuzlarga o’rnatishga mo’ljallangan. U bolalar parklaridagi uncha katta bo’lmagan suv havzalarida o’tish joyi hamda shiypon vazifasini o’taydi. Shiypon o’tish joyi xitoy uslubida bajarilgan. Loyiha doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismiga tarz atrof-muhiti bilan joylashtirilgan. Doskaning past qismida esa tarh va bosh reja qirqim, perspektiv ko’rinish bilan uyg’unlikda ko’rsatilgan. Loyiha grafik usulda to’g’ri ifoda etilgan. Tarzni hamda perspektiv ko’rinishni ifoda etish uchun tanlangan ranglar bir-biri bilan uyg’unlashtirilgan. Talaba B. Kazakov «Grafika» fanidan olgan bilimlarini to’liq qo’llagan holda, loyihani juda nozik did bilan ifoda etgan. Loyiha yaxlit bir butun ko’rinish kasb etadi, u o’tish joyining rasmini ifodalaydigan chizma ko’rinishda tasvirlangan. Loyihada plan, qirqim, bosh reja, perspektiv ko’rinishlar anturajlar bilan uyg’unlikda ifodalangan. Tanlangan daraxt, o’simliklar loyiha xarakteriga, masshtabiga mos kelishi kerak, aks holda u begona ko’rinish hosil qiladi. To’g’ri tanlangan anturaj inshoot bilan yaxlitlikni tashkil etadi. Talaba tanlagan daraxtlar loyihaga juda mos keladi. Suv, sohil, atrofmuhit juda mohirona ifodalangan. Ko’prik tarzida xitoy me’morchiligi san’atiga xos bo’lgan ajdarho tasviri ham o’rinli qo’llanilgan. Ushbu ko’prik bolalar xiyobonlariga, parklarga, hayvonot bog’lariga qurilishi mo’ljallangan.

Kuzatuv maydonchasi. Rahbar: D.R.Nosirova. Talaba: Sh.Nosirov. Loyiha g’oyasi juda ham ajoyib hal etilgan. Ushbu loyiha bolalar parklariga, bolalar o’yin maydonchalariga, ko’p qavatli turarjoy massivlaridagi bolalar maydonchalariga qurishga mo’ljallangan. Loyiha g’oyasiga ko’ra maydonchadan aylanasimon zina orqali tepaga kuzatuv maydonchasiga ko’tariladi. Tepadan esa atrofmuhitni tomosha qilish mumkin. Loyiha g’oyasi bolalar o’yinlariga xos hal etilgan. Loyiha doskaga gorizontal holatda komponovka qilingan, tepa qismida perspektiv ko’rinish hamda tarz, bosh reja uyg’unlashgan holda juda ham ajoyib hal etilgan. Pastki qismida esa qirqim, tarh joylashtirilgan. Loyihani grafik holda hal qilinishi to’g’ri bajarilgan. Loyiha grafikasida tanlangan ranglar bolalarga xos yorqin ranglardan tuzilgan. Loyiha g’oyasi, uning doskadagi komponovkasi, grafik bajarilishi talaba oldiga qo’yilgan barcha talablarga to’liq javob beradi. Talaba grafikadan olgan bilimlaridan loyihani bajarishda mohirona foydalangan. Loyiha komponovkasi noan’anaviy o’ziga xos tarzda hal etilgan. Perspektiv ko’rinish asosiy diqqatga sazovor chizma hisoblanadi, tarz, tarh, qirqim, bosh reja chizmalarining o’zaro nisbatlari to’g’ri tanlangan. Loyihani ifodalash uchun tanlangan daraxtlar, o’simliklar, mohirona ifodalangan. Tarz, o’simliklar, daraxtlar nisbatlari, ularning shakli loyihaga mos keladi. Loyihani doskaga chizib, bo’yab, tush bilan ifoda etib bo’lgach, uning yozuvlari, o’lchamlari qo’yiladi. Loyihaning shakliga, kompozitsiyasiga qarab shrift tanlanadi. Tanlangan shrift loyiha xarakteriga mos kelgan. 18

Shiypon. Rahbar: MX.Miryusupova. Talaba: N. Kovshova. Loyiha juda ham nozik did bilan hal qilingan. Loyiha g’oyasiga bog’ga mo’ljallangan shiypon asos qilib olingan. Ushbu shiypon parklarga, bog’larga, bolalar parkiga, hayvonot bog’lariga va xiyobonlarga qurishga mo’ljallangan. Ushbu shiyponni tabiiy suv bo’ylariga yoki sharsharalar oldiga ham qursa bo’ladi. Shiypon nisbatlari hamda qo’llanilgan shakllari juda ham yaxshi hal etilgan. Shiyponda qo’llanilgan panjaralar ham juda nozik did bilan tanlangan. Shiyponga olib boruvchi yo’llar sun’iy yoritgichlar bilan bezatilgan. Loyiha doskaga to’g’ri komponovka qilinib, vertikal holda joylashtirilgan, tepa qismida esa tarz atrof-muhiti bilan tasvirlangan. Doskaning pastki qismida tarz, qirqim, bosh reja va eng pastki qismida perspektiv ko’rinishi aks ettirilgan. Loyiha grafik usulda juda ham yaxshi bajarilgan. Doska foni bir xil rang bilan bo’yab olingan. Fonda tarz hamda perspektiva shu fonga yaqin qilib bo’yalib ajratilgan. Loyiha g’oyasi, doskadagi komponovkasi, grafik bajarilishi jihatlaridan talaba oldiga qo’yilgan barcha talablarga to’liq javob beradi. Talaba «Grafika» fanidan olgan bilimlarini mazkur loyihada to’la tadbiq etgan. Grafika fani talabalarga chizma, loyiha, yozuv, son, daraxt, tosh, g’isht va hokazolarni grafik usulda qanday ifoda etilishini o’rgatadi. Talaba loyihani doskaga komponovka qilib, qalamda chizib bo’lganidan keyin, doskaning hammasi bir xil rang bilan bo’yab olingan. Shundan so’ng tarzni aniqlashtirib, ya’ni bo’rttirib ko’rsatishga erishilgan. Perspektiv ko’rinishi ham xuddi tarzdagidek ko’rsatilgan. Tarh, qirqim, bosh reja chizmalari esa biroz ochroq ranglarda ifoda etilgan. Doskani bir xil rang bilan bo’yab olish ham grafik ifodaning bir imkoni, ifodasi hisoblanadi. Loyiha bajarilishi o’ziga xos tarzda ifodalangan. Loyihalashga tanlangan daraxtlar inshoot nisbatlariga, shakllariga mos ravishda tanlangan. Anturajdan o’rinli foydalanilgan.

Suvenirlar sotish uchun mo’ljallangan do’koncha. Rahbar: D.R.Nosirova. Talaba: S. Morozov. Loyiha g’oyasiga asos qilib kichkinagina suvenirlar sotishga mo’ljallangan ochiq do’koncha olingan. Do’koncha loyihasi yengil, kompozitsion jihatdan ixcham yog’ochdan ishlangan. Ushbu do’koncha savdo markazlari oldiga yoki me’moriy yodgorliklar oldiga, saylgohlarda qurishga mo’ljallangan. Loyiha doskaga gorizontal holatda joylanib, tepa qismida tarz atrof-muhiti bilan ko’rsatilgan. Doskaning o’rta qismida qirqim va bosh reja, pastki qismida esa perspektiv ko’rinish aks ettirilgan. Loyiha doskaga to’g’ri komponovka qilingan. Loyihaning grafik ifoda etilishi a’lo darajada bajarilgan. Fasad bilan perspektiv ko’rinishni ifoda etish uchun yog’ochni ifoda etuvchi ranglardan foydalanilgan. Talaba o’z oldiga qo’yilgan vazifani to’liq bajargan. Vazifa kamchiliklardan holi. Talaba «Grafika» fanidan olgan bilimlarini to’liq qo’llay olgan. Loyihani ifoda etishda asosan tarz bilan perspektiv ko’rinishga alohida e’tibor berilib, ular birinchi planda ko’zga tashlanadi. Tarh, qirqim, bosh reja chizmalari ikkinchi planda ifodalangan. Loyihada tanlangan qurilish materiali yog’ochdan iborat. Yog’ochning rangi, fakturasi o’ta mahorat bilan ifodalangan. Loyiha qadimgi rus me’morchiligidagi yog’ochli turar-uylar, cherkovlarga taqlid qilingan holda bajarilgan. Aylana shaklidagi yog’ochlar mixsiz birbiriga biriktiriladi. Loyihani ifodalashda anturajdan o’rinli foydalanilgan. Tanlangan anturaj loyiha ko’rinishiga xalaqit bermaydi, aksincha, uni to’ldiradi. Tanlangan daraxtlar osuda tabiiy ko’rinish kasb etadi. Perspektiv ko’rinishda esa do’koncha joylashgan maydon tekisligiga zina orqali tushiladi. Tekislikdan tushib, plitkalar yotqizilgan ko’chaga o’tiladi.

Bolalar o’yin maydonchasi. Rahbar: D.A. Asqarova. Talaba: S.Kasimovskiy. Bolalar o’yin maydonchasi juda qiziqarli hal etilgan. Loyiha g’oyasi to’g’ri hal qilingan. Loyiha g’oyasi asosida eski oyoq kiyimi olingan. Eski oyoq kiyim asosida bolalar o’yin maydonchasi tashkil etilgan. Loyiha doskada to’g’ri joylashtirilgan. Doska veritkal qo’yilgan holda, tepa qismiga perspektiv ko’rinishi atrofmuhiti bilan tasvirlangan. Doskaning pastki qismida loyiha tarzi, qirqimi, tarhi hamda bosh rejasi tasvirlangan. Loyiha ranglari yaxshi tanlangan. Yumshoq ranglardan foydalanilgan. Grafik qismi tush bilan ishlab chiqilgan. Yozuvlari ham loyihaga mos qilib yozilgan, umuman olganda, loyiha g’oyasi doskaga joylashuvi, texnik bajarilishi jihatidan barcha talablarga to’liq javob beradi. Parkka kirish joyi. Rahbar: M.X.Miryusupova. Talaba: Alimjonov R. Park turli xilda bo’lishi mumkin: botanika bog’i, bolalar parki va hokazo bo’lishi mumkin. Ushbu parkka kirish joyida to’rtta ustun arka bilan birlashtirilgan, ustun tagi platoformaga ega. Ustunlar atrofi metall panjaralar bilan davom ettirilgan. Loyiha juda yengil va nozik bajarilgan. Loyiha tushda grafik usulda bajarilgan. Loyiha doskada vertikal holatda joylashgan. Doskaning tepa qismida tarz atrof-muhiti bilan birga ko’rsatilgan. Pastki qismida tarh, bosh reja bilan qirqim, perspektiv ko’rinish atrof-muhiti bilan ifoda etilgan. Loyiha yozuvlari ham loyihaga mos ishlangan. Loyiha doskaga to’g’ri komponovka qilingan. Talaba oldiga qo’yilgan barcha talablar bajarilgan.

Dam olish joyi. Rahbar: V.N. Manakova. Talaba: B.Muhammadiyev. Dam olish joyi park, xiyobon, bolalar parki yoki hayvonot bog’larida qurishga mo’ljallangan. Dekorativ devor g’ishtdan terilgan, uning oldida uncha katta bo’lmagan aylana shaklidagi favvora o’rnatilgan. Favvoraning o’rtasida tabiiy toshlar terilib, ularning ustiga bittasi tikka holdagi, ikkitasi esa yotqizilgan holdagi keramik ko’zalar o’rnatilgan. Ko’zaning ichidan suv chiqib turadi, u esa sun’iy sharsharani tashkil etadi. G’ishtli devor davomida yog’ochli panjara tashkil etilgan. Favvora oldiga o’rindiq o’rnatilgan. Loyiha doskaga gorizontal holatda joylashtirilgan. Talaba grafikadan olgan bilimlarini, tajribasini loyiha ifodasiga tadbiq eta olgan. Loyihada biroz murakkab, ya’ni bir necha elementlarni bir-biriga bog’lab, bir butun kompozitsiya tuzishga erishilgan. Dekorativ devor, favvora, toshlar, keramik ko’zalar, yog’och panjara — bularning hammasi bir-biriga bog’lanib, bir butun kompozitsion ko’rinishni tashkil qilgan. Bularning barchasini grafik ifodalash talabadan mahorat, bilim talab qiladi. Talaba loyihani grafik ifodalashda ranglardan unumli foydalangan. Lekin ba’zi bir joylarda biroz bo’rttirib, me’yoridan sal ortiq o’tkazib yuborilgan. Loyihani ifodalash uchun anturajdan unumli foydalanilgan. Favvora va uning oldidagi o’rindiq grafikada to’g’ri ifoda etilgan. Doskaning tepa qismida tarz, qirqim, pastki qismida esa tarh, bosh reja hamda perspektiv ko’rinish ifoda etilgan. Loyiha doskaga to’g’ri komponovka qilingan. Loyihani grafik ifodalash uchun tanlangan ranglar mutanosibligiga erishilgan. Lekin tarzda ko’zani ko’rsatish uchun tanlangan ranglar biroz to’qlashib, qirqimda esa toshlar bilan ko’za ranglari to’qlashib ketgan. Umuman, loyiha to’liq bajarilgan, u qo’yilgan talablarga javob beradi. 27

Bolalar o’yin maydonchasi. Rahbar: X.Po’latov. Talaba: D.To’ymurodov. Bolalar o’yin maydonchasi baliq shaklida ishlangan bo’lib, undagi ikki shakl o’rtasi yarim aylana shakli bilan birlashtirilgan. Baliq og’ziga zina orqali chiqib, undan sirpanib tushish mo’ljallangan. Ikki aylana birlashgan joyda eshik o’rnatilgan. Eshikdan chiqib zina orqali ikkinchi shaklga chiqiladi. Loyiha doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismida tarz tasvirlangan. Pastki qismida tarh, bosh reja, uning pastrog’ida esa qirqimi va perspektiv ko’rinishi tasvirlangan. Loyihani grafik usulda ifodalash uchun turli ranglardan foydalanilgan. Turli ranglarning bir-biri bilan uyg’unligiga erishilgan. Umuman olganda, doskaga loyiha yaxshi komponovka qilingan. Talaba oldiga qo’yilgan barcha talablar bajarilgan. 28

Soyabon. Rahbar: D.R.Nosirova. Talaba: A. Hamroqulov. Soyabon loyihasi juda yengil konstruksiyali qilib bajarilgan. U ochiq zontikni eslatuvchi shakldan iborat. Soyabon tagida o’rindiq, markazida esa favvora tashkil etilgan. Ushbu soyabonni xiyobonlarga, parklarga, o’rnatilishi mo’ljallangan. Soyabonni grafik ifoda etish uchun tanlangan ranglar bir-biri bilan bog’langan. Loyiha doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismida fasad va qirqim, pastki qismida esa perspektiv ko’rinish, qirqim, undan pastda bosh reja va tarh joylashtirilgan. Yozuvlari ham juda nozik hal etilgan. Loyiha doskaga yaxshi komponovka qilingan. Talaba oldiga qo’yilgan barcha talablar bajarilgan. Talaba loyihalash uchun kerakli bo’lgan kompozitsiya asoslari, grafika fanlarini o’zlashtira olganini namoyish etgan. Talaba erkin fikrlay oladi. Loyiha g’oyasi, zamonaviy qurilish materiallaridan unumli foydalangan holda, erkin, nozik, zamonaviy hal etilgan. Loyihani grafik taqdim etilishi, tanlangan ranglar, chizma nisbatlari kishini o’ziga jalb etadi. Loyihani ifodalashda tarz ko’rinishiga, perspektiv ko’rinishga ko’p e’tibor berilgan. Tarzni ifodalash uchun ranglardan unumli foydalanilgan. Loyihani atrof- muhitini ifodalash uchun anturajdan to’g’ri foydalanilgan. Tanlangan daraxtlar loyiha nisbatlari, shakllariga xalaqit bermaydi, aksincha, ularni to’ldiradi. 30

Favvora. Rahbar: M.X.Miryusupova. Talaba: S. Muxtorxodjayev. Favvora loyihasi parklarga, xiyobonlarga qurishga mo’ljallangan. Favvora qurilishi yengil tabiiy qurilish materiallaridan iborat bo’lgan. Mazkur favvora loyihasi parkka qurishga mo’ljallangan. Park hududidagi ochiq maydonda sakkiz qirrali maydon tanlab olinadi. To’rt tomonida o’rindiq tashkil etilgan. Sakkiz yarim aylana shakl, uning o’rtasida esa ikkita aylana shakl tashkil etilib, uning ham o’rtasida baliq, uning atrofida esa baliqchalar o’rnatilgan. Talaba grafika, kompozitsiya, rangtasvir, rasm fanlarini yaxshi o’zlashtira olgani ko’rinib turibdi. Favvora loyihasi o’ziga xos original hal etilgan. Uning asosi sakkiz qirrali maydonga o’rnatilgan. Uning o’rtasida baliq va mayda baliqchalar o’rnatilgan favvora grafik usulda yaxshi ifodalangan. Loyihada tarz bilan perspektiv ko’rinishga urg’u berilgan. Birinchi planda tarz va perspektiv ko’rinish, ikkinchi planda esa tarh, bosh reja, qirqim ifodalangan. Loyihani ifodalash uchun ranglar, kompozitsion yechimi to’g’ri hal etilgan. Favvoraga o’rnatilgan baliq va baliqchalarning nisbatlari mutanosibligiga erishilgan. Loyiha vertikal holatda joylashgan. Doskaning tepa qismida tarz, pastki qismida tarh, qirqim pastida perspektiv ko’rinish atrofmuhiti bilan birga ifoda etilgan. Loyihani grafik usulda ifoda etish uchun tanlangan ranglar mutanosibligiga erishilgan. Talaba oldiga qo’yilgan barcha talablarga javob beradi.

Dam olish joyi. Rahbar D.A. Asqarova. Talaba: I.Ubaydullayev. Dam olish joyini tashkil qilish uchun chiga’noqni eslatuvchi shakl tanlab olingan. Chiga’noq devori rangli mozaika bilan bezatilgan. Loyiha juda nozik did bilan tasvirlangan. Loyiha doskaga gorizontal holatda joylashtirilgan. Doskaning yuqori qismida tarz, qirqim, pastki qismiga esa tarh, bosh reja hamda perspektiv ko’rinish tasvirlangan. Loyiha grafikasi to’g’ri hal etilgan. Grafik ifoda etish uchun tanlangan ranglar mutanosibligiga erishilgan. Loyiha doskaga yaxshi komponovka qilingan, ortiqcha chiziqlar, ortiqcha anturajlardan holi. Loyiha yozuvlari ham butun bir kompozitsion yaxlitlikni tashkil etgan. Umuman, loyiha talabga to’liq javob beradi. Talaba oldiga qo’yilgan vazifa «a’lo» darajada bajarilgan.

Talaba grafika, kompozitsiya, rangtasvir, rasm fanlarini yaxshi o’zlashtirayotganligini namoyish etgan. Chunki loyiha grafikasi o’ziga ishonch bilan erkin ifodalagan. Mozaikani ifodalash uchun tanlangan ranglar bir-biri bilan mutanosib tanlangan. Tanlangan ranglar tarqoq emas, balki bir butunlikni tashkil etadi. Loyihada biror-bir ortiqcha, rang, chiziq yo’q. Loyiha haqiqiy «mo’jaz» kichik me’moriy shaklni tashkil etadi. Loyihani ifoda etishda tarz, perspektiv ko’rinish birinchi planda ko’rsatilgan. Tarh, bosh reja, qirqim chizmalari esa ikkinchi planda ko’rsatilgan. 4. Funksiyasi qisman murakkab, ichki muhitli kichik me’moriy shakllarni loyihalash 2-topshiriq mavzulari: 1. Do’konchalar. 2. Muzqaymoq va salqin ichimliklar qahvaxonasi. 3. Dala hovlili uy. 4. Choyxona, mahalla choyxonasi. 5. Shox bekat. 6. Ovchilar uyi yoki baliqchilar uyi. 7. Gul do’koni va boshqalar. Bu topshiriqlarni bajarishda talaba 1-kursdagi fanlardan o’rgangan bilimlari, ya’ni: «me’moriy loyiha», «me’moriy kompozitsiya» va «me’moriy grafika» dan unumli foydalangan holda va ulardan farqli o’laroq, mustaqil loyihalashga qadam bosadi. Ana shuning uchun bu topshiriqlarda iloji boricha osonroq, to’g’rirog’i talaba fikrlashi uchun qulayroq mavzular tanlangan. Hammamizga ma’lumki, har bir soha va hunar bo’yicha o’qishdan va o’rganishdan asosiy maqsad, ana shu olgan bilimni yoki o’rgangan hunarni hayotga tadbiq qila olishdir. Demak, talabalar ham 1-kursdan boshlab hayotda, ishda uchraydigan to’siq va muammolarga o’rganib borishlari kerak. Ana shundan kelib chiqqan holda, bu vazifalarni quyidagi tartibda o’zlashtirish maqsadga muvofiq, deb topdik.

Odatda, har qanday ish yuritish quyidagi oddiy tizim orqali olib boriladi. Buyurtmachi har qanaqangi imoratning loyihasini buyurganda, u xoh katta, xoh kichik bo’lishidan qat’iy nazar, birinchi o’rinda qurilmaning aniq joyini beradi. Ikkinchidan, ana shu qurilmaga qurilish ashyolari bo’yicha qanday imkoniyati borligini aytadi. Uchinchidan, buyurtmachi, hattoki, qurilmaning taxminan qanday kattalikka va qanday ko’rinishga ega bo’lishini ham aytib o’tadi. Me’mor yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, o’z iste’dodini ishlatib, ajoyib inshoot yaratishi kerak bo’ladi. Shuning uchun bu topshiriqlarda birinchi qilinadigan ish — talaba o’qituvchi bilan birga u yoki bu qurilma uchun biron-bir aniq joy tanlaydi. Tanlangan joyga va berilgan mavzuga qarab talaba g’oya topishni boshlaydi. Keyin bo’lajak qurilmaning hajmiy-fazoviy mushtarakligini topishga kirishadi. Bulardan tashqari, quyidagi vazifalarni bajarish maqsadga muvofiq bo’ladi: bosh reja, tarh va tarzlarni parallel ravishda yoki bir vaqtning o’zida qog’ozda eskiz sifatida aks ettirish kerak. Bir vaqtning o’zida u loyihaning kompozitsion va konstruktiv jihatlarini ham hisobga olib chizishi kerak. Albatta, xuddi ana shu vazifalar bilan bir qatorda inshootning qurilish ashyolarini ham unutmasligi kerak. Va oxirgi hamda eng ustivor vazifa — bu inshoot inson uchun, unga xizmat qilishi uchun yaratilishi kerakligi bois, u eng avvalo, ana shu insonga qulaylik yaratishidan iboratdir. Yuqorida keltirilgan topshiriqlarni qaysi biri bo’lishidan qat’iy nazar, loyihalash jarayoni uch bosqichdan iborat bo’lib, birinchi bosqichda tanlangan joyga qarab g’oya o’ylash, ikkinchi bosqichda ana shu g’oyani eskizlash, ya’ni g’oyani qog’ozga qoralama uslubda tushirish va klauzura qilib topshirish, uchinchi bosqich — loyihani u yoki bu o’lchamdagi taxtada bajarish. Qalamda bajarilgan vazifa quyidagi shartlarga, ya’ni uning g’oyasiga, shakl-shamoyiliga va, nihoyat, o’lchamlariga bog’liqdir. Loyihani taxtada ko’ngildagidek joylashtirilgandan so’ng, uning vazifasiga va qanday chiqqanligiga qarab me’moriy grafika uslubini tanlash kerak bo’ladi.

Bu uslublarni eslatib o’tamiz: akademik yuvish, tush grafikasi, akvarelda bo’yash va aerografika usuli. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, loyihani taxtaga joylashtirishni ham, me’moriy grafika uslubini tanlashni ham talabaning o’zi bajaradi. Bu yerda o’qituvchining vazifasi talabaga faqat to’g’ri yo’l ko’rsata bilishdir. Ichki muhiti va konstruksiyasi mavjud, funksiyasi biroz murakkab kichik me’moriy shaklni loyihalashga o’tamiz. Birinchi topshiriqni muvaffaqiyatli topshirgan talabalarda endi sal murakkabroq topshiriq bajarishga ehtiyoj seziladi. Shuning uchun ushbu topshiriqda yuqorida keltirilgan mavzularni bajarish talab qilinadi. Ko’rib turganimizdek, talaba mustaqil loyihalash, ya’ni haqiqiy me’mor bo’lish cho’qqisiga pog’onama-pog’ona, bosqichma-bosqich uncha qiynalmasdan erishmoqda. Ushbu topshiriqqa ham talaba birinchi topshiriqdagidek qiynalmasdan qadam bosadi. Birinchi topshiriqdan farqli o’laroq, ikkinchi topshiriqda binoning funksiyasi, ya’ni vazifasi biroz murakkablashadi. Lekin talaba buni uncha sezmaydi. Bundan tashqari, bu topshiriqda biroz bo’lsada ichki makon (interyer) va yengil bo’lsada konstruksiya ham paydo bo’ladi. Bu topshiriqda yuqoridagi vazifalarni muvaffaqiyatli bajargan talaba loyihani yuqori ballga topshiradi, deb ayta olamiz. Bularning hammasi esa binoning kompozitsiyasiga, tashqi ko’rinishiga va shakl-shamoyiliga, albatta, o’z ta’sirini ko’rsatadi. Do’konchalar (rastalar ). Hammamizga ma’lumki, O’zbekiston o’zining qo’li gul hunarmandlari, kosiblari, chevarlari bilan butun dunyoga ma’lum va mashhurdir. Talabalar oldiga mana shu yuqorida esga olingan hunarmandlar uchun haqiqiy me’mor sifatida kichik-kichik do’konchalar (rastalar) loyihasini yaratib berish vazifasi qo’yiladi. Bu do’konchalar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin: pichoqchi do’koni; beshikchi do’koni; sandiqchi do’koni; taroqchi do’koni; charxchi do’koni; telpakchi do’koni; chegachi do’koni; to’nchi do’koni; do’ppichi do’koni. O’zbekiston o’zining bozorlari va bozorlaridagi rastalari, do’konchalari bilan mashhurdir. Shuning uchun yosh me’morlar

(talabalar)ning oldiga qo’yiladigan vazifa ham, asosan, ana shu yuqorida misol qilib keltirilgan do’konlarga professional me’mor nuqtayi nazaridan qarab ularni loyihalash va, iloji boricha, ularda qulay sharoit yaratib berishdir. Talaba ushbu kichik inshootni atrof-muhit bilan kompozitsion jihatdan uzviy bog’lashi kerak bo’ladi. Bundan tashqari, talaba loyihani konstruktiv jihatdan to’g’ri hal qilib, qurilish ashyolarini bilib ishlatishga o’rganishi kerak bo’ladi. Quyida do’konlar xonalarining tarkibi va maydonlari berilgan. 1. Beshikchi, sandiqchi, taroqchi do’konchalarida: a) ustaxona va mahsulot sotiladigan xona 16—20 m 2 ; b) yordamchi xona 6—8 m 2 bo’lishi kerak. 2. Temirchi, misgar, pichoqchi do’konlarida: a) ustaxona va mahsulot sotiladigan xona 20—24 m 2 ; b) yordamchi xona 8—12 m 2 bo’lishi kerak. 3. Chegachi, charxchi do’konchalari: a) ustaxona va mahsulot sotiladigan xona 16—20 m 2 ; b) yordamchi xona 6—8 m 2 bo’lishi kerak. 4. Kosib do’koni: a) ustaxona va mahsulot sotiladigan xona 16—20 m 2 ; b) yordamchi xona 6—8 m 2 bo’lishi kerak. 5. To’n, telpakchi, do’ppi, qiyiqchalar qo’shma do’koni 24 m 2 ; jurnal, gazetalar do’koni (kiosklar) 8—10 m 2 ; har xil patta sotish do’koni 6—8 m 2 bo’lishi kerak. Bulardan tashqari, talabalar yana boshqa do’konchalar turlarini taklif qilishlari ham mumkin. Muzqaymoq va salqin ichimliklar qahvaxonasi. O’zbekistonda issiq iqlim sharoitidan kelib chiqib, talabalarga ushbu vazifani berish joiz deb topildi. Muzqaymoq qahvaxonasini loyihalash uchun asosan shahar va tuman markazlari yoki bolalar bog’lari, xiyobonlarga yaqin joylar tavsiya etiladi.

Muzqaymoq qahvaxonasi loyihalanadigan yer talaba tomonidan yaxshilab o’rganiladi. Tanlangan yer xiyobonmi, istirohat bog’imi bo’lishidan qat’iy nazar, o’sha yerning atrof-muhiti bilan hajm-fazoviy kompozitsion tuzilishini uzviy bog’lay olish bilan bir qatorda, konstruktiv jihatdan to’g’ri hal qilinishi hamda qurilish ashyolarini to’g’ri tanlay bilish va g’oyani qog’ozda to’la aks ettira olish lozimdir. Muzqaymoq qahvaxonasi uncha katta bo’lmagan hamda funksiyasi sodda bo’lgan inshoot bo’lib, konstruktiv jihatdan uncha qiyin bo’lmasligi kerak. Muzqaymoq qahvaxonasini jihozlashda mozaika, vitraj, keramika, chekanka yoki yog’och, metall panjaralardan foydalaniladi. Qurilish ashyolari sifatida tabiiy tosh, g’isht, beton, metall va boshqa ko’p ashyolardan foydalanish mumkin. Xonalar tarkibi va maydonlari quyidagicha: — savdo xonasi 30—40 m 2 . — idishlar saqlash uchun xona 9—10 m 2 ; — idish yuvish xonasi 9—10 m 2 . — yozda foydalaniladigan soyabon 30—40 m 2 . Muzqaymoq qahvaxonasi joylashgan bog’ yoki xiyobon atrofi ko’kalamzorlashtirilishi va yo’laklar har xil uslublarda, ya’ni tabiiy tosh, g’isht, beton plitkalar, yana boshqa materiallar yotqizish bilan bajarilishi kerak. Loyihada bajarilishi shart bo’lgan chizmalar va ularning masshtablari: 1. Bosh tarx, M 1:200, M 1:100. 2. Tarx, M 1:100, M 1:50. 3. Tarz, M 1:100, M 1:50. 4. Qirqim, M 1:100, M 1:50. 5. Umumiy ko’rinish yoki maket. Loyiha bitta taxtada bajarilib, uning o’lchovi 55–75 sm. Loyihaning grafikasi erkin uslubda, ya’ni:

1) akademik yuvish (otmivka) uslubi; 2) akvarel uslubi; 3) tush grafikasi uslubi: 4) aerografika uslubi; 5) to’rtta uslubdan aralash foydalanib bajarilishi ham mumkin. Tarhda asosiy o’lchamlar va qirqimda asosiy balandliklarning belgilari (otmetka) qo’yilishi kerak. Bulardan tashqari, loyiha kerakli yozuvlar, tahsilgohning nomi, talabaning ismi-sharifi, guruhi va rahbarning ismi-sharifini yozish bilan tugallanadi. Dala hovli. Dala hovli bu vaqtincha yashab, dam olib ketishga mo’ljallangan uy hisoblanadi. Uni «bog’ hovli» deb atasa ham bo’ladi. Chunki bu yerga kishilar asosan yozgi ta’til vaqtlarida kelib yashashadi va dam olishadi. Bu yerda ular nafaqat dam olishadi, bu yerda ular o’zlarining «chorbog’lari» bilan shug’ullanadilar, ya’ni hovliga har xil mevali daraxtlar o’tqazadilar, har xil ziravor va osh ko’katlari ekadilar va, hatto, sabzavotlar yetishtirib, qishga konserva ham yopib oladilar. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda xonalar tarkibi va maydoni quyidagicha bo’lishi mumkin: — mehmonxona yoki umumiy xona 15—30 m 2 ; — uxlash xonasi 12—16 m 2 ; — oshxona 8—10 m 2 ; — ayvon 12—16 m 2 ; — garaj va hujra (yerto’lada). Qurilish ashyolari va konstruksiyalari. Avvalgi kichik me’moriy shakllar loyihasidan dala hovli loyihasi o’zining konstruksiyasi bilan farq qiladi, ya’ni bu yerda endi ancha yetilgan konstruksiyalardan foydalaniladi. Masalan, bu yerda devorlar paxsa, g’isht va sinchli bo’lishi mumkin yoki shiftlarga zamonaviy beton plitkalar bilan bir qatorda to’sin-toqilarni ham ishlatsa

bo’ladi. Demak, biz zamonaviy qurilish ashyolari bilan bir qatorda, mahalliy ashyolar va konstruksiyalardan ham unumli foydalanishimiz kerak. Loyihada bajarilishi shart bo’lgan chizmalar va ularning masshtablari quyidagicha: 1. Bosh tarx, M 1:200, M 1:100. 2. Tarx, M 1:100, M 1:50. 3. Tarz, M 1:50, M 1:2 4. Qirqim, M 1:100, M 1:25. 5. Tabiiy ko’rinish yoki maket. Loyiha bitta taxtada bajariladi, uning o’lchovi 55–75 sm. Loyihaning grafikasi erkin uslubda, ya’ni: 1) akademik yuvish (otmivka) uslubi; 2) akvarel uslubi; 3) tush grafikasi uslubi: 4) aerografika uslubi; 5) to’rtta uslubdan aralash foydalanib bajarilishi mumkin. Tarhda asosiy o’lchovlar va qirqimda asosiy balandliklarning belgilari (otmetka) qo’yilishi shart. Bundan tashqari, loyiha kerakli yozuvlar, ya’ni tahsilgohning nomi, talabaning ismi-sharifi, guruh va rahbarning ismi-sharifini yozish bilan tugallanadi. Ozchilikka mo’ljallangan kichik choyxona. Bunday choyxonalar berilishiga qarab mahalla markazlarida, yarmarkalarda, guzar masjidlarining yonida, kichkina bozorchalarda, istirohat bog’larida va boshqa ko’p yerlarda bo’lishi mumkin. Bu yerda talaba o’qish davomida «Me’moriy kompozitsiya asoslari» fanidan olgan bilimlarini ishlata bilishi kerak bo’ladi. Chunki loyihaning g’oyasini topishda va uni atrof-muhit bilan kompozitsion jihatdan bog’lash uchun ana shu bilimlar shubhasiz kerak bo’ladi. Bu loyihani bajarishda talabalar kompozitsion va badiiy jihatdan, milliylik va zamonaviylik jihatdan juda katta imkoniyatlarga egadirlar. Chunki choyxona

imorat sifatida tabiatan o’zining funksional hamda ichki imkoniyatlariga boydir. Qurilish ashyolari va konstruksiyalari. Bu yerda beton, temir, g’isht yog’och konstruksiyalar bilan bir qatorda mahalliy ashyolar va konstruksiyalar ishlatilishi mumkin. Masalan: paxsa, sinch va boshqalar. Bezak va suvoq ishlarida ganch, tuproq, glazurlangan sopol plitkalar va boshqalardan foydalanish mumkin. Xonalar tarkibi va maydonlari quyidagicha: — qishki xona 30–40 m 2 ; — ayvon 30–40 m 2 ; – samovarxona 10–12 m 2 (moyka bilan); – hujra 12 m 2 . Loyihada bajarilishi shart bo’lgan chizmalar va ularning masshtablari quyidagicha: 1. Bosh tarh, M 1:200, M 1:100. 2. Tarh, M 1:100, M 1:50. 3. Tarz, M 1:100, M 1:50. 4. Qirqim, M 1:100, M 1:50. 5. Tabiiy ko’rinish yoki maket. Loyiha bitta taxtada bajariladi, uning o’lchovi 55–75 sm. Loyihaning grafikasi erkin uslubda, ya’ni: 1) akademik yuvish (otmivka) uslubi; 2) akvarel uslubi; 3) tush grafikasi uslubi: 4) aerografika uslubi; 5) to’rtta uslubdan aralash foydalanib bajarilishi ham mumkin. Tarhda asosiy o’lchovlar va qirqimda asosiy balandliklarning belgilari (otmetka) qo’yilishi shart. Bulardan tashqari, loyiha kerakli yozuvlar, tahsilgohning nomi, talabaning ismi-sharifi, guruhi va rahbarning ismi- sharifini yozish bilan tugallanadi.

Ovchilar va baliqchilar uyi. O’zbekiston sharoitida ovchilar uyi asosan tog’larda, ularning yonbag’rlaridagi o’rmonlarda bo’lishi mumkin. Bunday uylarni loyihalashda, albatta, joyning sharoitiga katta e’tibor berishga to’g’ri keladi va hech qanday qulayliklar, ya’ni kommunikatsiyalar yo’q bo’lsa ham, iloji boricha, uyning ichida yaxshi qulayliklar yaratib berish kerak bo’ladi. Chunki bunday yerlarda sharoit og’ir bo’ladi va yaqin atrofda aholi yashaydigan joylar bo’lmaydi. Baliqchilar uyi esa, asosan, katta ko’l, dengiz va daryo bo’ylariga joylashadi va bu yerda ham yuqorida aytilgan sharoitlarni hisobga olib loyihalash lozim bo’ladi. Ilgarigi ikkita topshiriqdan farqli o’laroq, bu topshiriqda va aynan shu loyihada uning funksiyasi ancha murakkabroqdir. Atrof-muhit ham ancha boshqacha, ya’ni imorat asosan tabiat qo’yniga loyihalanadi. Demak, bu kichik me’moriy shakllarda talaba imoratni funksional-texnologik tomondan biroz qiynalib loyihalasa, uni o’rab turgan atrof-muhit bepayonligi, unga ijod qilishga, nihoyatda qiziq loyihalar yaratishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. Albatta, bu yerda ham talaba imoratni atrof-muhit bilan kompozitsion jihatdan hajm-fazoviy bog’liqligini topishi kerak. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, bu kichik me’moriy shakllar quyidagi xonalardan iborat bo’lishi mumkin: — umumiy va uxlash xonasi birga 20—30 m 2 ; — oshxona yoki o’choqxona 10—12 m 2 ; — ayvon 16—20 m 2 ; — hujra 10—12 m 2 ; — garaj yoki juvozxona (ot arava uchun). Yuqorida keltirilgan xonalarning bir qismini yerto’laga joylashtirish ham mumkin.

Qurilish ashyolari va konstruksiyalari. Bu yerda albatta mahalliy qurilish ashyolaridan, ya’ni yog’och va tabiiy tosh, tuproqdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ikkinchi topshiriq bo’yicha savollar 1. Kichik funksiyali, ichki makonga ega konstruksiyali kichikshakllar nimalardan iborat? 2. Ikkinchi topshiriqqa qanday vazifalar kiradi? 3. Loyihaning bajarilishi tartibini qanday vazifa va talablartashkil etadi? 4. Loyiha tarkibi qanday chizmalardan iborat? 5. Loyiha qanday nisbatlarda bajariladi? 5. Bajarilgan ichki muhitli loyihalar tahlili Baliqchi uyi. Rahbar: D.A.Asqarova. Talaba: Z. Valiyeva. Baliqchi uyi tog’li relyefli suv bo’yida joylashgan. Baliqchilar uyi suv bo’yida vaqtincha kelib baliq tutib, uni quritib, ya’ni dudlab olish uchun mo’ljallangan mo’jaz uycha hisoblanadi. Loyiha doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismiga uzoqda tarz va yon tarz atrof-muhiti bilan ifoda etilgan. Pastki qismida esa qirqim, reja, undan pastda esa perspektiv ko’rinish va bosh reja joylashtirilgan. Loyiha grafik usulda juda yaxshi bajarilgan. Tarz va perspektiv ko’rinishni ifoda etish uchun tanlangan ranglar juda uyg’un, qolgan chizmalar tushda ifoda etilgan. Yozuvlar ham yaxshi tanlangan. Loyiha doskaga yaxshi komponovka qilingan. Talaba oldiga qo’yilgan barcha talablar bajarilgan. Loyiha barcha talablarga javob beradi.

Dala hovli. Rahbar: D.A.Asqarova. Talaba: Y. Soy. Dala hovli tog’li tumanlarga qurilishga mo’ljallangan. Tog’li relyefli joyga loyihalangan dala hovli o’ziga xos zamonaviy qurilish materiallaridan foydalanilgan holda loyihalangan. Dala hovli yozda qisqa muddatda kelib dam olish uchun mo’ljallangan. Loyiha doskaga gorizontal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismida tarz, qirqim, perspektiv ko’rinish joylashtirilgan. Talaba grafika, kompozitsiya, rangtasvir, rasm fanlarini yaxshi o’zlashtirganligini ko’rsata olgan. Loyiha tog’li relyefda joylashgan. Loyiha grafikasi keskin, yorqin ranglarda ifodalangan. Odatda, perspektiv ko’rinish yoki maket yasash talab qilinadi. Ushbu loyihada aksonometrik ko’rinish aks ettirilgan. Loyiha ortiqcha anturajlardan holi. Inshoot nisbatlarida mutanosiblikka erishilgan. Loyiha yozuvlari ham inshootga mos tanlangan. Odatda, tarz bilan perspektivaga e’tibor berish kerak bo’ladi. Ularni birinchi planda ifoda etiladi, qolgan chizmalar, ya’ni tarh, qirqim, bosh reja ikkinchi planda ifodalanadi. Ushbu loyihada aynan shu yo’l tutilgan.

Doskaning pastki qismida aksonometriya, tarh va bosh reja joylashtirilgan. Loyiha biroz keskin ranglarda bo’yalgan, doskaga yaxshi komponovka qilingan. Tarh chizilganda devor qalinliklari tush bilan bo’yalishi kerak emas edi. Umuman olganda, loyiha talabga javob beradi. Talaba oldiga qo’yilgan talablar bajarilgan. Choyxona. Rahbar: D.A.Asqarova. Talaba: I.Borunov. Loyiha g’oyasi asosida kichik mahalla yoki parklarga mo’ljallangan choyxona loyihasi yotadi. Ushbu choyxona suv bo’yida, park hududida joylashgan bo’lishi mumkin. Konstruksiyasi asosan yog’ochdan ishlangan. Loyiha rejasiga ko’ra, bitta qishki zal va bir necha yozgi ochiq, suvga tushib turuvchi ayvonchalardan iborat. Loyiha doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismiga tarz joylashtirilgan. Doska markazida esa perspektiv ko’rinish tasvirlangan. Doskaning pastki qismida esa tarh, qirqim va bosh reja chizilgan. Loyiha grafikasi to’g’ri bajarilgan. Loyihani bajarishda ranglardan to’g’ri foydalanilgan. yozuvlar ham sharqona, eski arab yozuviga o’xshatib yozilgan. Umuman olganda, loyiha talabga to’liq javob beradi. Talaba kompozitsiya asoslari, grafika, rangtasvir, rasm fanlaridan olgan bilimlarini loyiha ifodasida qo’llay olgan. Loyiha doskaga o’ziga xos tarzda joylashtirilgan, ya’ni perspektiv ko’rinish doska markazida joylashgan. Sharqona choyxonalar O’zbekistonning issiq iqlimi sharoitiga moslab loyihalanadi, quriladi. Talaba tomonidan loyihalangan ushbu choyxona ham suv bo’yida joylashgan, ya’ni choyxonaning yarmi suvga tushib turadi. Ustunlar suv ustida choyxonani ko’tarib turadi. Bu esa, o’z navbatida, choyxonaga kelib dam oluvchilarga ancha qulayliklar yaratadi. Choyxonaning qurilish materiali yog’och bo’lib, uning fakturasi, rangi yaxshi topilgan. Loyihalanayotgan choyxona nisbatlari mutanosibligiga erishilgan. Loyihada asosiy urg’u perspektiv ko’rinishga qaratilgan. Loyihani ifodalashda anturajdan o’rinli foydalanilgan. Tanlangan anturaj inshootning ko’rinishiga xalaqit bermaydi.

Ovchilar uyi. Rahbar: D.R.Nosirova. Talaba: S. Morozov. Loyiha g’oyasi asosida o’rmonlarga mo’ljallangan ovchilar uyi loyihasi hal etilgan. Ovchilar uyi loyihasi talaba tomonidan o’ziga xos yengil konstruksiyali qilib loyihalangan. Loyiha doskada juda yaxshi komponovka qilingan. Doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismida tarz, tarh, sal pastroqda qirqim, pastki qismida bosh reja, loyiha nomi joylashtirilgan. Doskaning quyi qismida esa bosh plan va maket atrof-muhiti bilan berilgan. Loyihani to’liq bajarishda grafika va bo’yashdan to’g’ri foydalanilgan. Vazifa to’liq talabga javob beradi. Talaba o’zi oldiga qo’yilgan vazifani to’g’ri hal eta olgan. Talaba kompozitsiya, grafika, rangtasvir, rasm fanidan olgan bilimlarini o’zining loyihasini ifodalashda qo’llay olgan. Loyiha doskaga mujassam, ixcham joylashtirilgan. Asosiy urg’u loyihada maketga berilgan. Fasad qismi ham grafik jihatdan ajratib ko’rsatilgan. Loyiha fasadi ortiqcha anturajdan holi tasvirlangan. Inshoot nisbatlari yaxshi topilgan. Loyihani ifodalashda ranglardan o’rinli foydalanilgan. Yon ko’rinish ham rangda ko’rsatilgan, qolgan chizmalar ikkinchi planda ko’rsatilgan. Bosh reja atrof-muhiti bilan, aniq ko’chalar, yo’llar, daraxt, o’simliklari bilan birgalikda ko’rsatilgan. Loyiha yozuvlari ham loyihaga moslab yozilgan. Loyiha g’oyasi zamonaviy bino sifatida, zamonaviy qurilish materiallari yordamida qurilishiga mo’ljallangan. 49

Muzqaymoq qahvaxonasi. Rahbar: V.N.Manakova. Talaba: S.Yunusov. Muzqaymoq qahvaxonasi qishki yopiq zal va ochiq yozgi xonadan iborat. Loyiha konstruksiyasi yengil yog’och va g’ishtdan iborat. Loyiha sodda va oddiy bajarilgan. Loyihani ifoda etish uchun ranglardan foydalanilmagan. Loyiha tushda grafik usulda bajarilgan. Loyiha doskaga vertikal holatda joylashtirilgan. Doskaning tepa qismida tarz atrof-muhiti bilan ifoda etilgan, pastki qismida esa tarh, qirqim, undan keyin esa bosh reja, perspektiv ko’rinish atrof-muhiti bilan ifoda etilgan. Loyiha doskaga yaxshi komponovka qilingan. Loyiha yozuvlari ham nozik loyihani to’ldirib turuvchi bir butun kompozitsiyani tashkil etadi. Loyiha talaba oldiga qo’yilgan barcha talablarga javob beradi. Talaba kompozitsiya, grafika, rangtasvir, rasm fanlarini o’zlashtirganligini namoyish qilgan. Muzqaymoq qahvaxonasi O’zbekistonning issiq iqlim sharoitiga moslashtirilgan, ya’ni qishki va yozgi xonalaridan iborat. Muzqaymoq qahvaxonasi loyihasiga qarab, darrov uning qahvaxonaligini aniqlash qiyin. Loyiha juda sodda, ammo tashqi ko’rinishi jiddiy tasvirlangan. Biror-bir bezaklardan holi. Uni grafik ifodalashda hamma bo’yoqlardan bir-bir foydalanib, ranglar hisobiga uni biroz yengil ko’rinishga keltirish mumkin edi. Loyiha oq-qora rangda tush bilan bajarilgan. Loyiha yozuvlari ham jiddiy, loyihaga mos tanlangan. Loyiha nisbatlari, anturaj mutanosibligiga erishilgan. 51

6. Kichik shakllarni loyihalashning ahamiyati Kichik me’moriy shakllar bo’yicha kurs loyihasi talabalarga eng sodda me’moriy inshootlarni loyihalashni o’rgatadi. Talabalar eskizlar chizish, kompozitsiyadan ko’pdan-ko’p mashqlar qilish orqali, ijodiy yo’l bilan bo’lajak inshootning loyihaviy modelini (shaklini) yaratishni o’zlashtiradilar. Ijodiy o’ziga xoslikni rivojlantirish, estetik va badiiy ko’nikma paydo qilish, fazoviy tarzda fikr yuritishni shakllantirish, grafik jihatdan usta bo’lish, ijodiy dunyoqarashning shakllanishini ta’minlab berish va hokazolarning hammasi me’moriy loyihalash asoslari fanining asosiy maqsadi va vazifasidir. Bunda qurilish ashyolari va konstruksiyalari to’g’risidagi tushuncha ham paydo bo’ladi. Yuqorida keltirilgan «kichik me’moriy shakllar» o’zlarining funksional, konstruktiv va texnologik jihatlari, me’moriy tarziy va tarxiy yechimlari, kompozitsiyasi va hokazo jihatlardan turli-tuman bo’lgani uchun, ularga ishlatiladigan qurilish ashyolari ham turli-tumandir. Yosh me’morning asosiy vazifasi ana shu qurilish ashyolarini inshootning o’ziga qarab tanlay bilishi va ularni joy-joyiga ishlata olishidir. «Kichik me’moriy shakllar» haqida qisqacha tushuncha shundan iboratki, bunda «kichik» degan so’z, uning boshqa inshootlarga nisbatan kichikroq bo’lganigi uchun aytilgan so’z bo’lib, ma’no jihatdan boshqa hech qaysi inshootdan qolishmaydi. Ya’ni, har qanday inshootni xoh u kichik bo’lsin, xoh u katta bo’lsin, g’oyasini o’ylab topish kerak bo’ladi. Bu esa oson jarayon emas. Lekin tajriba shuni ko’rsatadiki, kichik me’moriy shakllar boshqa inshootlarga nisbatan ancha kichik bo’lganligi uchun, uning loyihasiga nisbatan kamroq vaqt ketadi va talaba o’zining birinchi qadamini ana shu topshiriqlardan boshlashi to’g’ri bo’ladi. Kichik me’moriy shakllarning shaharsozlikda o’z o’rni bor. Kichik me’moriy shakllarni berilgan joyning shart-sharoitiga, atrof-muhitga kompozitsion jihatdan uzviy bog’lash me’morning mahoratiga, bilimiga va iqtidoriga bog’liqdir. Kichik me’moriy shakllar ikki bosqichda bajariladi. Birinchi kursni endi bitirgan talaba uchun birdan mustaqil ravishda loyihalash, yangi bir inshoot ustida g’oya o’ylab topish va uning loyihasini amalga oshirish qiyin. Ana

shuning uchun Kichik me’moriy shakllar shartli ravishda ikki bosqichda loyihalanadi. Birinchi bosqich vazifasi — «Funksiyasi juda ham sodda ichki makonsiz kichik me’moriy shakl»ni loyihalash. Bularga dam olish joyi, buloq va hovuz atrofida dam olish joyi, kichik ko’priklar va charxpalaklar, bolalar o’yin maydonchalari kiradi. Ikkinchi bosqichda «Ichki makonga ega aniq konstruksiyaviy va murakkab funksiyaga ega bo’lgan kichik me’moriy shakllar»ni loyihalashni kiritish mumkin. Bularga do’konchalar, muzqaymoq va salqin ichimliklar qahvaxonasi, dala hovli, ozchilikka mo’ljallangan kichik choyxona, ovchilar va baliqchilar uyi kiradi. Talabalarni me’moriy loyihalashga o’rgatish jarayoni oddiy sodda shakllardan boshlanadi, keyinchalik ular o’zlarining funksional tuzilishi, o’lchamlarining kattalashishi, konstruktiv asosining murakkablashishi va loyihalanayotgan inshootning takomillashib borishi bilan xarakterlanadi. Shularni o’rgangan talaba tobora qurilish amaliyotiga, real loyihalashga ko’nikma hosil qiladi. Me’moriy loyihalash kursida talaba oldiga uncha katta bo’lmagan inshootni loyihalash va funksional uncha murakkab bo’lmagan vazifalar qo’yiladi, ya’ni inshoot konstruktiv sodda, bosh rejada erkin joylasha oladigan bo’lishi kerak. Ushbu darslikda talabalar uchun me’moriy loyiha haqida tushuncha, ko’nikma, loyihalashning nimadan boshlanishi, uning o’lchamlari, nisbatlari haqida tushunchalar, qurilish materiallari haqida tasavvurlar hamda talabalarning kurs ishlaridan namunalar keltirilib, ularning tahlili berilgan. Darsga yaxshi qatnasha olmagan talaba darslik bilan tanishib, me’moriy kurs loyihasini qanday bajarish kerakligi haqidagi barcha savollar yuzasidan to’liq ma’lumotga ega bo’lishi mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Roziqberdiyev M. Kichik arxitektura shakllari. — T., TAQI, 1995. 2. Arxitekturaviy loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma. — T., TAQI,2000. 3. O’ralov A.S., Rahimov A.Q., Saidova B.A. Arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma — Samarqand, SamDMQI, 2005. 4. Викторов А.М Природный камень в архитектуре 1983 5. Гинзбург В. П. Керамика в архитектуре — М., 1983. 6. Рабинович В.И книга об архитектуре. М 1973. 7. История и теория архитектуры 2002 г

O'xshashlar

Loyihalash asoslari

Me’moriy chizmalarning asosiy turlari

Grafik topshiriqlar

Ko‘p qavatli turar-joy binolari

Binolarni rejaviy echimlari binolarni loyihalash asoslari bino barpo etishda arxitekturaviy loyihalash