Me’moriy chizmalarning asosiy turlari - Arxitektura - Referatlar

Me’moriy chizmalarning asosiy turlari

Yuklangan vaqt:

30.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

16515.579101562 KB

Ko'chirib olish

Me’moriy chizmalarning asosiy turlari Reja: 1. Me’moriy chizma haqida 2. Ortogonal chizmalar 3. Arxitekturaviy orderlar 4. Me’moriy shakllarning o’lchov chizmalari 5. Akademik bo’yash mashqi 6. Arxitekturaviy lavha tasviri 7. Shriftli kompozitsiya 1

1. Me’moriy chizma haqida Me’moriy chizma — bu chizmachilik asboblari yordamida qog’oz tekisligida muayyan aniqlikda ifoda etilgan me’moriy obyektning grafik ko’rinishidir. Me’moriy chizma chizish ham o’z tarixiga ega bo’lib, uning rivoji qurilish texnologiyasi va o’lchov vositalarining takomillashuviga bog’liq bo’lib kelgan. Qadimda me’moriy chizmalar to’g’ridanto’g’ri qurilishga belgilangan maydon sathida chizilgan. Keyinchalik chizmaga bo’lgan talab oshgan sari, uning mazmuni va grafik bezash darajasi o’zgarib, takomillashib boradi. Chizmani chizish usullari, u chiziladigan qog’ozlar va chizmachilik asboblari tinmay mukammallashib borgan. Shu tariqa mukammal chizma va keyinchalik me’moriy loyiha ham vujudga kelgan. Misr firavni Ramzes IV maqbarasi tarhining chizmalari, Fivadagi shohona qurilishlarning rejalari, miloddan avvalgi II—I asrlarda qurilgan bino qismlarining chizmalari hozirgacha saqlanib qolgan. Chizmalarni aniq kataklar (to’rlar)ga bo’lib ishlash masshtab o’rnida xizmat qilgan bo’lsa, ajab emas. Qadimgi Rim me’mor-muhandisi Mark Vitruviy o’zining mashhur «Arxitektura haqida o’n kitob» nomli asarida binoning quyidagi chizmalari: tarhi, tarzi va umumiy ko’rinishlari mavjudligi haqida eramizdan oldingi I asrda yozib qoldirgan. Lekin bino yoki alohida olingan imoratning «tarhi-tarzi» deb atalmish bir-biriga bog’liq proyeksiyalarni bir tizim yoki turkumda tasvir etish keyinroq vujudga kelgan. O’rta Osiyo me’morlari ishlagan chizmalar kataklar to’ri va miqyos tizimiga asoslangan bo’lib, ularda qurilajak har bir binoning tarhi va tarzi aniq ifoda etilgan. Akademik M.S. Bulatov o’zining «IX—XIV asrlar O’rta Osiyo me’morchiligida geometrik uyg’unlik» monografiyasida ko’plab me’moriy obidalarning geometrik tahlilini bayon qilgan, o’rta asr me’morlarining nafaqat amaliy, balki nazariy bilimlarga ham ega bo’lganligi, qurilish chizma-loyihalar asosida yaratilganligini ilk bor isbotlab bergan. Berilgan tarh va tarz asosida binoning perspektiv ko’rinishini chizishni birinchi marotaba Albrext Dyurer ishlab chiqqan va perspektiva qurishning mashhur «arxitektorlar uslubi»ga asos solgan. XVIII asrda fransuz geometri Gaspar Monj predmetlarni ikki o’zaro perpendikular tekislikda loyihalash tizimini nazariy asoslaydi va ortogonal, to’g’ri burchakli, 2

buyumni yoki inshootni tekislikka nisbatan to’g’ri burchak ostida tushirilgan proyeksiyalari haqidagi ta’limni yaratadi. Bu fan asosini, ma’lumki, predmetlarning proyeksion, ya’ni ortogonal chizmalarini qurish tashkil etadi. Ortogonal chizma me’moriy grafikada eng ko’p tarqalgan uslub bo’lib, u inshoot haqida kerakli va yetarli ma’lumotlar beruvchi chizmadir. Ortogonal chizma quyidagi asosiy xillarga bo’linadi: tarz, tarh, qirqim, bosh reja. Ortogonal chizmalar uslubi arxitektor va muhandislarning o’z g’oyalarini bayon etishda umumjahoniy vosita bo’lib xizmat qiladi. 2. Ortogonal chizmalar Bo’lajak binoning (inshootning) kompozitsion nuqtayi nazardan asoslangan hamda aniq masshtab va o’lchovlarga ega bo’lgan o’zaro bog’liq chizmalar majmuasi «arxitekturaviy chizma» yoki « arxitekturaviy loyiha » deb ataladi. Loyiha tarkibiga o’zining mohiyati va chizilish bosqichlariga ko’ra turli ko’rinishdagi ortogonal chizmalardan tashqari aksonometrik, perspektiv tasvirlar, model yoki maketlar ham kirishi mumkin. Chizma — bu texnik tasviriy hujjatdir, shuning uchun ham u aniq va ko’rgazmali bo’lishi, quruvchiga arxitektorning g’oyasini amaliyotga tadbiq etish uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi, kerakli masshtab, o’lcham va belgilarga ega bo’lishi kerak. Tarixiy obidalarning o’lchov chizmalari ularning hozirgi holatini qayd etish va binoning dastlabki ko’rinishini qayta tiklash uchun yordam beradi. O’quv chizmalari ham mavjudki, ular o’ziga xos xususiyatlarga egadir. Shu tariqa arxitekturaviy chizmaning quyidagi asosiy turlarini belgilash mumkin. Barcha turdagi arxitekturaviy chizmalar tarkibida binoning xususiyatlarini bildiruvchi kerakli ortogonal proyeksiyalar: bosh reja, qavatlar tarhi, tarzlar, devorlar qirqimlari, ko’cha qurilishlarining yoyilmasi, fragmentlar, detallar hamda perspektiva yoki aksonometriya mavjud bo’lishi shartdir. Obyektning bosh rejasi (bosh plan) deb, qurilish uchun ajratilgan yer maydoniga loyihalanayotgan obyektni atrof-muhitga nisbatan qanday tartibda joylashtirish rejasiga aytiladi (1-rasm). Bosh rejada loyihalanayotgan obyektdan tashqari, odamlar va transportning kirib chiqish yo’llari, ko’kalamzorlashtiriladigan va 3

obodonlashtiriladigan yerlar, obyektga ajratilgan yer maydonining chegaralari, gorizont tomonlarining holati (shimol va janubni a b 1-rasm. Bosh rejaga misollar: a) Yevpatoriya shahridagi pansionat; b) Qozog’istondagi Sirimbet qo’rg’onining markazi. ko’rsatuvchi belgi) ham ko’rsatiladi. Bosh reja odatda 1:500 yoki 1:1000, 1:2000 masshtablarda chiziladi. Bosh rejada obyektni yaqqol tasvirlash uchun ko’p hollarda obyektdan yerga tushayotgan soyani ishlash maqsadga muvofiqdir. Bosh reja oq-qora grafik tasvirda ishlanadi. Tushgan soyalar pero, rapidograf yoki quruq mo’yqalam yordamida turli uslublarda shtrixlanadi yoki qora tushda yopiladi. Ayrim hollarda loyihani ishlashda guash yoki tempera ham qo’llanilishi mumkin. Bosh reja chizmasida yer maydonining gorizontallarini ham ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Tarzlar — bu binoning frontal ortogonal proyeksiyasi yoki uning turli tomondan ko’ringan tasvirlaridir (2-rasm). Bunday proyeksion tasvirlar binoning tuzilishi, umumiy ko’rinishi, vertikal va gorizontal bo’linishlari, nur va soya xarakteristikasi, devorlarning fakturasi va plastikasi, atrof-muhit bilan bo’lgan munosabati haqidagi tasavvurlarga ega bo’lish uchun xizmat qiladi. Tarzlar 1:100, 1:50, 1:25 masshtablarda chiziladi. Tarh — bu binoning aniq belgilangan balandligidan shartli tiniq tekislik bilan gorizontal kesgandagi ortogonal proyeksiyasidir (3-rasm). Bu chizma bino devorlari va ustunlarining joylashuvi, 4

2-rasm. Tarzlarga misollar. 3 rasm. Tarhlarga misollar. 521.0 12.09.5 0 1 2 3 0 1 2 312.5 9.69.8 Yotoq- xona Yotoq- xona Yotoq- xonaUmumiy xona Dahliz OshxonaYashash xonasi Texnik xona

4-rasm. Qirqimlar: a) ortogonal qirqim; b, d) perspektivali qirqim. qalinligi, eshik va derazalarning, muhandislik jihozlarining aniq o’rnini ko’rsatadi va bino haqida to’liq ma’lumotlar beradi. Tarh 1:200, 1:100, 1:50, 1:25 masshtablarda chiziladi. Qirqimlar — shartli tiniq tekislik yordamidagi vertikal kesimning ortogonal proyeksiyasidir. U binoning ichki va tashqi elementlari orasidagi bog’liqlikni ochib berishda muhim rol o’ynaydi. Qirqim chizmasi binoning uzunasiga va eniga bir necha xarakterli yo’nalishlar (eshik va derazalar, zinapoyalar, ayvonlar) bo’yicha bajariladi va harf yoki raqam orqali ifodalanadi. Masalan, «A–A», «2–2». Binoning qayeri qirqimga tushsa, shu joyi albatta qalin chiziq bilan chiziladi va qirqimga tushmagan yerlarining hammasi ingichka chiziqlar bilan ajratiladi. Qirqimlarning ortogonal va perspektivali turlari mavjud (4-rasm). Qirqimlarda o’lchamlar tarhlardan farqli o’laroq, vertikal holatda chizma yoniga alohida chiqarib qo’yiladi va «belgi» deb ataladi. Tarh va tarz kabi qirqim ham 1:200, 1:100, 1:50, 1:25 masshatblarda bajariladi. a b d

a b 5-rasm. Ko’cha yoyilmasining ortogonal chizmalari: a ) Gorkiy shahriga mo’ljallangan eksperimental turar-joy uylari majmuasi. Loyiha; b — Koreliyadagi qishloq uylarining yoyilmasi. Ko’chalar yoyilmasi shaharsozlikka xos bo’lgan chizmalardir (5-rasm). Ular yoyilmada ko’rsatilish kerak bo’lgan binolar soni va tarzlariga qarab 1:500, 1:400, 1:250, 1:200 masshtablarda chiziladi. Interyer yoyilmasi interyer elementlarining gorizonal yoki vertikal ko’rinishida chizilgan chizmasidir. Bu chizmada interyer tarhi va tarzi ishlanadi. Tarhda eshik, deraza, shkaf, ustun va hokazolarning gorizontal ko’rinishini o’lchamlari bilan ko’rsatish mumkin. Tarzda esa bu elementlar har bir xona devorlari yoyilmasida alohida-alohida vertikal ko’rinishda 1:50, 1:25 masshtablarda chiziladi. Binoning alohida olingan qismlari (detal) — bu tarz yoki interyerlarning elementlaridir. Yoritish asboblari, deraza va eshiklar, ayvon to’siqlari, guldonlar, mebel xillari, badiiy bezash detallari bunga misol bo’la oladi. Detallar 1:1, 1:2, 1:5, 1:10, 1:25 masshtablarda chiziladi.

Arxitekturaviy ortogonal chizmalar (bosh reja, tarz, tarh), bino perspektivasi va aksonometriyasini grafikada ishlashda me’moriy muhit elementlari, joy landshafti va tabiatini, shuningdek, turli xil transport vositalari, odamlar va hayvonlarni grafik tasvirlash juda muhim ahamiyatga egadir. Landshaft elementlariga daraxt va butalar, gulzorlar, maysazorlar, yo’lak va yo’llarning turli xil to’shamalari kirsa, transport vositalariga avtomobillar, paroxod va kemalar kiradi. Me’moriy loyihalar chizmalarini hayotiy ko’rinishlarga o’xshatish maqsadida chizmada ifodalanishi zarur bo’lgan turli xil daraxtbutalar va tabiiy landshaft elementlari me’moriy tilda anturaj , mo’jaz sun’iy shakllar, odamlar va hayvonlar qiyofalari, mo’jaz me’moriy shakllar, tashqi obodonlashtirish elementlari, mashinalar, transport vositalari va shunga o’xshash predmetlar staffaj deb ataladi. Har bir me’mor yoki ijodkor anturaj va staffajni tarz va tarhda ifodalash malakasiga ega bo’lishi kerak. Biroq, anturaj va staffaj elementlarini ortogonal me’moriy chizmalarda ifodalashning keng tarqalgan an’anaviy uslublari mavjud bo’lib, ularning ayrimlari 6-, 7-rasmlarda ko’rsatilgan. 3. Arxitekturaviy orderlar Antik Yunonistonda ustunli-to’sinli tosh qurilmalar asosida shakllanib, yetuk badiiy-obrazli me’moriy ifodaga ega bo’lgan va order lar deb ataluvchi qadimgi me’moriy qurilmalar turkumiga zamondoshlarimiz juda katta qiziqish bilan qarashgan. Me’morchilik tarixida bir vaqtlar ikki ustun ustiga to’sin o’rnatib imorat yopish juda katta yangilik hisoblangan. Chunki bunday usul imoratsozlikda ustunli-to’sinli qurilmalar tizimining yaratilishiga asos solgan. Eng sodda qadimiy tik ustunlar yog’och va toshdan ishlangan. Tik o’rnatilgan ustun toshlar — dolmenlar, ularning ustiga gorizontal shaklda o’rnatilgan yassi toshlar — kromlexlar vujudga kelgan (8, a -rasm). Bunday qurilmalar asta-sekin rivojlanib borib, ularga badiiy estetik tus berilgan va natijada ko’taruvchi va ko’tariluvchi qismlarga bo’linib, eng sodda ustunli-to’sinli qurilmalar hosil bo’lgan. Shunday qilib me’morchilikda o’ziga xos qurilmaviy tartib – order tizimi vujudga kelgan (8, b, d -rasm).

Bunday tartib ilk bor Qadimgi Misr arxitekturasida ibodatxonalar qurilishida keng qo’llanilgan. Misr me’morlari ustunlarni ishlashda o’simlik dunyosi va tabiatdan ko’proq namuna olganlar, ustunlarni ulkan dov-daraxtlarga, ularning boshlarini esa Misrda o’sadigan lotos va papirusning ochilgan gullariga yoki ularning g’unchalariga o’xshatganlar. Ehromlardagi katta zallar va xonalar ichi bir- biriga parallel baland tosh ustunlar qatori bilan to’lib,

- rasm. Anturaj elementlari: daraxt va butalarning tarz va tarhda chizilishi. a b d 6-rasm (davomi). Anturaj elementlari: a ) daraxt va butalarning tarzda ishlanishi; b ) ularning tarh va tarzda ishlanishi; d ) maysazorlar.

7-rasm. Staffaj elementlari. 11

a b 8-rasm. Ustunli-to’sinli qurilmalar: a) dastlabki ko’rinishlari; b, d) orderlar tizimining shakllanishi. 12 dKarniz Friz Arxitrav Kapitel

a d — Misr ustunlarining turlari. bamisoli yaxlit o’rmonzorni shakllantirgan (9-rasm). Xona devorlari va ustunlar ayrim ehromlarda rangli barelyeflar bilan bezalgan. Ayrim ehromlarda ustunlar haykalsimon ko’rinishga ega bo’lgan. To’sinlar katta balandlikdagi ustunlarning ochilib turgan gul shaklidagi boshalari ustiga joylashgan. Qadimgi Misr me’morchiligida erishilgan ustunli-to’sinli qurilmaviy tajribalar antik Yunonistonda yanada takomillashtirilib, yaxlit g’oya va garmoniya asosida umumlashgan kompozitsion tizim — ustunli-to’sinli tosh qurilmalari tektonikasi — orderlar sifatida miloddan avvalgi VI—V asrlarda tashkil topgan. «Order» lotincha «ordo» so’zidan olingan bo’lib, tartib ma’nosini anglatadi. Order bu og’irlik ko’taruvchi ustunli-to’sinli tosh qurilmalarining shunday obrazli tektonik ifodasiki, unda inshootning amaliy qurilmaviy shakllari va badiiy tafsilotlari to’liqicha ochib berilgan. Ushbu tartib orqali og’irlik tushayotgan va og’irlikni ko’tarayotgan me’moriy shakllar orasidagi handasaviy mutanosiblik binoda o’zining tugal tektonik ifodasini topgan. 139- rasm. Qadimgi Misrda qo‘llanilgan orderlar: a, b ) Karnakdagi Amon ehromi. Qirqimi va tarhi (mil. avv. XIV—XIII asrlar); b d

b 10-rasm. Qadimgi Yunonistonda qo’llanilgan orderlar (mil. avv. X asr): a) Afina akropoli majmuasi; b) Parfenon ehromi (tarhi va qirqimi); d) Niki ehromi (tarhi va tarzi); e) Erexteyon ehromi (tarzi). 14 a d e

11-rasm. Yunon orderlari: a) dor; b) ion; d ) korinf orderlari; 1 – karniz; 2 – friz; 3 – arxitrav; 4 – kapitel; 5 – fust; 6 – baza. Orderning asosiy elementlari ikkita bo’lib, ular ustun va antablement yopilmadir. Bu ikki asosiy element uchta: 1) inshootning mustahkamligini ta’minlaydigan qurilmaviy; 2) binoni yomg’ir va quyoshdan asraydigan amaliy; 3) binoga o’ziga xos obraz bag’ishlovchi badiiy vazifalarni bajaradi. Miloddan avvalgi VI—III asrlarda antik Yunonistonda toshdan yasalgan ehromlar va boshqa jamoa binolarida qo’llangan orderlar tizimi o’zining yuksak taraqqiyotiga ega bo’ldi (10-rasm). Biroq, ustunli-to’sinli order elementlari nafaqat tosh, balki bizgacha yetib kelmagan yog’och va g’isht arxitekturasida ham qadimdan qo’llanila boshlagan edi. Antik yunon arxitekturasida uch xil: dorik, ionik, korinf orderlari keng tarkib topadi (11-rasm). Qurilmaviy jihatdan uchala order ham umumiy asosiy qismlarga egadir: ustun, antablement (tugallik qismi) va stilobat (pog’onali asos). Ustunlar 151 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 6 6

antablementni ko’taruvchi tayanch bo’lib, bosha (kapitel) bilan tugaydi. Kapitelning yuqori qismi «abaka» deb atalib (tekis taxta ma’nosida), u antablementdan og’irlikni bevosita qabul qiladi. Ionik va korinf orderlarining ustunlari «baza»ga, ya’ni poyustunga ega. Ustunlar o’rta qismidan yuqoriga tomon ingichkalashib boradi. Bunday holat entazis deb atalgan. Ustunlar, odatda, vertikal va yarim aylana o’yiqlar — kannelyura lar bilan bezatilgan. Ular ustunlarga yengillik va xushqomatlilik bilan ayni paytda jimjimador soyalar bahshida etadi. Barcha orderlarda ham antablement uch tarkibiy qismdan: arxitrav, friz va karnizlardan iboratdir. Arxitrav — ustunlarni tutashtiruvchi tosh bloklari-to’sinlardan iborat bo’lib, antablementning asosiy og’irlik ko’taruvchi pastki qismidir. Friz — yopilmaning bolor va tosh taxtalari tayanadigan tekis ko’rinish devoriga ega. Oldinga chiqib turuvchi karniz tosh taxtasi — geyson esa karnizdagi asosiy tarkibiy qismni tashkil qilib, karniz tomdan yomg’ir suvlari oqib tushadigan sima bilan tugallanadi. Ustunlar orasidagi masofa, shuningdek, ustun va devor orasidagi masofa yopilmasining kattaligi tosh qurilmalarga bog’liq bo’lib, ular tabiiyki, juda katta bo’lishi mumkin emas. Chunki tosh qurilmalar faqat siqilishga ishlaydi va to’sin sifatida o’z og’irligini hamda katta yukni ko’tara olmaydi. Yunon orderlarining xilma-xilligiga e’tibor bersak, biz ularning faqat tarkibiy qismlaridagina emas, balki bu qismlarning nisbatlari, shakli-shamoyili va dekorativ bezaklarida ham farq borligini sezamiz. Bularning barchasi birgalikda har bir orderning o’ziga xos me’moriy go’zallagini belgilab beradi. Dorik orderga qurilish qonuniyatlarining qat’iyligi xosdir. Uning antablementi boshqa orderlarga nisbatan kattaroq, ustunlari esa zich joylashgan. Antablement frizi triglif deb ataluvchi, yuzasida vertikal o’yiqlarga ega bo’lgan kattakon tosh bloklaridan tuzilgan. Trigliflar arxitravga shunday qo’yilganki, ularning vertikal yuzasining old tomoni arxitravning vertikal yuzasiga mos keladi. Trigliflarga karniz tosh taxtalari qo’yilgan. Burchaklarda turuvchi trigliflarning ikkala yuzasiga ham vertikal o’yiqlar bilan ishlov berilgan. 16

Trigliflar frizda muntazam metrik tartibda, ustunlar o’qi va ustunlar orasidagi masofaning markaziy o’qi bo’yicha joylashgan. Trigliflar oralig’ida esa metopa deb ataluvchi tosh taxtalar joylashgan. Dor orderi ustunlari poyustun — baza ga ega bo’lib, baza bevosita asosning ustki zinasi — stilobat ga qo’yilgan (12-rasm). Dor order qurilmalarini Afina akropolining bosh ehromi Parfenon ibodatxonasida ko’rish mumkin. Marmartoshdan mohirona yasalgan dorik order shakllarining ulug’vorligi, oddiyligi va, shu bilan birga, ularning umumiy me’moriy nisbatlari, uyg’unligi va bunday me’morchilik tartiblarining muntazamligi, bularning barchasi Parfenon ibodatxonasida o’zining oliy ifodasini topgan. Ion orderi esa boshqacharoq xususiyatlarga egadir. Dor order kabi ionik order ham yog’och qurilmalaridan to tosh qurilmalarigacha bo’lgan bosqichlarida mukammallashgan. Ion orderining frizi triglif va metopalardan holi yaxlit devor shakliga egadir (13rasm). Bu esa ustunlar oralig’ini oshirishga, ularni erkinroq joylashtirishga imkon yaratgan. Ion orderlardagi ustunlar orasidagi masofaning o’zgarishi tektonik talablarning o’zgarishi bilan birga 17

12-rasm. Dor orderi. 18Baza Mo 1 Fust Mo 14 Kapitel Mo 1 Arxitrav Mo 1 Friz Mo 6p 1 Karniz Mo 6p 1 Antablement Pyedestal Mo 4p 512 p 1 Mo0

13-rasm. Ion orderi. kechgan. Nisbatlar biroz yengillashgan, dor orderiga ko’ra antablement balandligi ustun balandligiga nisbatan kichraygan, ustun noziklashgan, oraliqlar kengaygan, arxitrav to’sini nisbatan ingichkaroq va pastroq yuzaga ega bo’lgan. Order qismlari naqshin bezaklar va o’ymakorlik elementlari bilan boyitilgan. Bularning barchasi ionik orderga yengillik va o’ziga xos me’moriy bayramona tarovat bag’ishlagan. Stilobatga beozor joylashgan ionik order ustunining bazasi ustunga o’ziga xos qomat va plastiklik bag’ishlaydi. Afina akropolidagi Erexteyon ehromida qo’llanilgan ustunlito’sinli qurilmalar ionik orderning yuksak namunasi bo’lib xizmat qiladi. Biz Erexteyonda antablementning ikki xilini: frizli (sharqiy va shimoliy ayvonchada) va frizsiz turlarini (kariatidalar ayvonchasida) ko’ramiz.Baza Arxitrav Friz Mo 4p 1 Antablement Pyedestal Mo 6p 1 Karniz4 Mo 3/ 1 18 p 1 Mo0

Ionik orderning bayramona go’zal kompozitsiyasi ionik kapitelning valyuta, balyustra va frizida o’zining yuksak badiiy ifoda 14-rasm. Korinf orderi. sini topgan. Ushbu orderning plastik elementlari (me’moriy oblomlar) va ritmik naqshlari keyinchalik me’moriy amaliyotda keng qo’llanilgan. Antik Yunonistonda dorik va ionik orderlari shakllanganidan keyin korinf kapiteli umumiy ko’rinishda shakllana boshlagan. Unda dastlab ionik orderining barcha qismlari mujassamlashgan bo’lgan. Rim davriga kelib esa korinf orderi o’zgacha antablementga va umumiy ko’rinishga ega bo’ladi. Korinf kapitelining yuqori qismi murakkab shakldagi abak va qo’ng’iroq (kolokol)lardan tashkil topgan, pastki qismi esa o’simliksimon barg shakllari — akant hamda katta va kichik valyutalardan tuzilgan (14-rasm). Yunoncha korinf orderi Afinadagi Olimpiya Zevs ehromida o’zining yaqqol ifodasini topgan. Antik Yunonistonda shakllangan arxitekturaviy orderlar umumdunyo arxitekturasi taraqqiyotiga muhim hissa qo’shgan debBaza Arxitrav Friz Mo 9p 1 Karniz Mo 9p 1 Mo 2 18 p 1 Mo0 Pyedestal Antablement

hisoblanadi. Me’moriy ijodda qo’llaniladigan, arxitekturaga xos tektonik, obyektiv qurilmaviy-badiiy qonuniyatlar arxitekturaviy orderlarda o’z aksini topgan. Orderlarni arxitekturaning barcha xususiy tomonlarini (utilitar, texnik va badiiylikni) qamrab oluvchi arxitekturaviy kompozitsiyaning vosita va yo’llarining mushtarakligi deb tushunmoq lozim. Arxitekturaviy orderlar ham har bir ijtimoiy davrga mos ravishda rivojlanib, mukammallashib boravergan. Antik Yunonistondan keyin orderlar tizimi Rimda keng qo’llanila boshlangan. Rim orderlari. Antik davrdan bizgacha yetib kelgan arxitekturaviy orderlar nazariyasi bayon etilgan yagona manba — bu Rim arxitektori va harbiy muhandisi Mark Vitruviyning (mil. avv. I asrning 2-yarmi) asaridir. Vitruviy «Arxitektura haqida 10 kitob» deb nomlangan asarining 3, 4 va 5-kitoblarini arxitekturaviy orderlar nazariyasiga bag’ishlagan. U orderlarni ionik, dorik, toskan va korinf turlariga bo’ladi hamda ularning qurilish qonuniyatlarini asoslab beradi. Vitruviy ushbu orderlarni ishlab chiqish, ularning qismlari, o’lchamlarini aniqlash uchun shartli o’lchov birligi — ustunning pastki diametriga teng bo’lgan modulni yaratadi va qo’llaydi. Modul yordamida sodda raqamlar nisbatini qo’llagan holda orderlar qismlari shakllarining o’zaro mutanosibligini aniqlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Vitruviy ustunlar orasidagi 5 xil masofani belgiladi. Bulardan 4 tasi tosh arxitravga, bittasi yog’och arxitravga moslangan. Vitruviy qoidalari keyingi avlod arxitektura nazariyotchilariga dasturamal bo’lib xizmat qiladi va qurilishda keng qo’llaniladi. Italiyaning Uyg’onish davrida (XV—XVI asrlar) arxitekturaviy orderlar turkumini o’rganish, ularga xos garmonik proporsionalliklarni tahlil qilish davom etadi va shu davrning ko’zga ko’ringan ikki arxitektori Djakamo Barotssi Vinola (1507—1573) va Andrea Palladio (1503—1580) asarlarida o’z intihosini topadi. Ular to’rt order: toskan, dorik, ionik va korinf orderlaridagi proporsionalliklarni ishlab chiqadi va ularga beshinchi order kompozit (murakkab) orderini qo’shadilar. Vinola va Palladio o’zlarining nazariyalarini ishlab chiqishda Vitruviy asarlari va antik Rim arxitekturasi tajribalarini o’rganishga tayanishadi. Palladio va Vinola

orderlari soda (toskan, dorik) va murakkab (ionik, korinf va kompozit) orderlariga bo’lingan. Vitruviy kabi Vinola va Palladio ham orderlarning barcha o’lchamlarini modul yordamida aniqlaganlar. Vinolaning moduli ustun pastki diametrining radiusiga teng va oddiy orderlarda 12 partga (qismga), murakkab orderlarda 18 partga bo’linadi (15-rasm). Palladio toskan, ionik, korinf va kompozit orderlarida modul sifatida Vitruviy kabi ustun pastki diametrini qabul qilib, uni 60 minut (qismga) bo’lgan. Dorik orderida modulni ustunning pastki radiusiga tenglaydi va 30 qismga bo’ladi. Ustunlar keng, bemalol joylashganda order tarkibida ustun va antablement mavjud bo’ladi. Ustunlar arkalar bilan birgalikda joylashganida esa order tarkibiga pedyestal ham kiradi. Vinola antablementning umumiy balandligini ustun balandligining 1/4 qismiga teng qilib olgan. Palladioda esa sodda orderlarda antablement balandligi ustunning 1/4 qismiga, murakkab orderlarda ustun balandligining 1/5 qismiga tengdir. Vinola va Palladio orderlari balandliklarining nisbatlarini quyidagi jadvalda ko’rish mumkin: Ustun balandlig i modulda Toska n Dori k Ioni k Korin f Kompozi t Vinola bo’yicha 14 16 18 20 20 Palladio bo’yicha 7 16 9 9,5 10 Ustun oraliqlarining o’lchamlaridagi farq quyidagi jadvalda ko’rsatilgan: Ustun balandlig i Toska n Dori k Ioni k Korin f Kompozi t

modulda Vinola bo’yicha 4 2/3 5,5 4,5 4 2/3 4 2/3 Palladio bo’yicha 4 5,5 2,25 2 1,5 a b d e 2 3

15-rasm. Rim orderlari (Vinola bo’yicha): 1, a — toskan; 1, b — dorik; 1, d — ionik; 1, e — korinf; 2 — dor; 3 — ion orderlarining o’lchamlari (o’lchamlar partlarda berilgan).

Vinola va Palladio orderlarining qismlari bir necha me’moriy oblomlar (mayda elementlar)dan tarkib topib, ularning nomlari quyidagicha: to’g’ri chiziqli elementlar (tayoqcha, tasma), egri chiziqli sodda elementlar (yostiqcha, yostiq, yarim yostiq, yarim aylana, teskari yarim aylana) va egri chiziqli murakkab elementlar (g’ozcha, teskari g’ozcha, poshnacha, teskari poshnacha va skotsiya). Uyumcha va tasma oblomlar birgalikda astragal deb ataladi (16-rasm). Ustun quyidagi asosiy tarkibiy qismlarga bo’linadi: pastki qism ( baza ), asosiy o’zak qismi — dasta ( fust ) va tugal tepa qismi — bosha ( kapitel ). Ustunning o’zagi tepasida astragal, pastki qismida esa baza bilan tugallanadi. Ustun o’zagining 1/3 qismi to’g’ri bo’lib, 2/3 qismi tepaga qarab ingichkalashib boradi, ya’ni entazis holatini oladi. Toskan orderidan tashqari barcha orderlarning ustunlari kannelyuralar bilan bezatilgan. Toskan va dorik ustunlarining boshalari bir xil tarkibiy qismga: abak , exin va bo’yin ga egadir. Ionik ustun boshasi, valyutalarni hisobga olmaganda, pastki radiusining 2/3 qismiga teng bo’lib, to’rtburchak abak, valyutali, yotiqcha, balyustrada va ioniklar bilan bezatilgan exinga ega. Valyuta ko’zining tuzilishi Vinola va Palladioda qisman farq qiladi. Korinf ustunining boshasi pastki radiusining 2 1 / 3 qismiga teng bo’lib, qo’ng’iroq va abakdan tarkib topgan. Uning bezak qismi — ikki qator akant barglari , burchak va o’rtada joylashgan valyuta va guldan iborat. Boshaning chizmasi asosan tarhda to’rt diagonal va o’rta o’qlar yordamida amalga oshiriladi. Antik an’anaga ko’ra, dorik order frizi triglif va metopa lardan iborat. Karniz esa barcha tugallovchi qismlarni o’z ichiga oladi. Karniz taxtasi pastdan yuqoriga qaraganda soffit deb ataluvchi badiiy bezak elementlariga ega. Vinola va Palladio ravoqlar nisbatini quyidagi tartibda ishlab chiqishgan: Vinola barcha orderlarda ravoq kengligining balandligiga nisbatini 1:1,2 deb qabul qilgan. Palladio bu nisbatni toskan orderida 3:5, kompozit orderida 2:5 ko’rinishida hisoblagan. 25

16-rasm. Me’moriy oblomlar: 1 — tayoqcha; 2 — tasma; 3 — yostiqcha; 4 — yostiq; 5 — yarim yostiq; 6 — yarim aylana; 7 — teskari yarim aylana; 8 — astragal; 9 — g’ozcha; 10 — teskari g’ozcha; 11 — poshnacha; 12 — teskari poshnacha; 13 — skotsiya. Rim arxitekturasida, keyinchalik boshqa Yevropa mamlakatlari va sobiq ittifoq respublikalari arxitekturasida ham devorlarni orderlar yordamida vertikal bo’laklarga bo’lish va orderlarni dekorativ bezak tarzida qo’llash keng tarqaladi. Bunda ustun devor sathidan o’z diametrining yarmigacha bo’rtib chiqib turgan yoki pilyastrga aylangan. Shunday qilib, arxitekturaviy orderlar ustunlito’sinli qurilmaviy turkumning keng tarqalgan, lekin yagona bo’lmagan tizimi sifatida shakllandi. Jahon xalqlari arxitekturasida shu chog’gacha ustunli-to’sinli qurilmalarning turli shakllari keng ishlatilgan. O’rta Osiyoda, masalan, bunday qurilmalarda qurilish materiali sifatida asosan yog’och qo’llanilgan. O’rta Osiyo orderlari. Orderli qurilmalar nafaqat yunon-rim arxitekturasiga, balki O’rta Osiyo an’anaviy me’morchiligiga ham xos bo’lib, ular bu o’lkada qadimdan keng qo’llanilib kelingan. Buning isboti shuki, bunday qurilmalar O’rta Osiyo mintaqasining bugungi kun me’moriy amaliyotida ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan, aksincha, respublikamiz zamonaviy arxitekturasida ular o’zgacha yo’nalish olib, yangicha tarovat va go’zallik kasb etmoqda. Toshkentdagi Oliy Majlis binosi, Temuriylar tarixi davlat muzeyi va Toshkent shahar hokimiyatining yangi binosida qo’llanilgan ustunli-to’sinli qurilmalar fikrimizning dalilidir. Biroq, afsuski, O’rta Osiyo arxitekturasiga xos 261 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

ustunli-to’sinli qurilmalarni o’rganish nafaqat respublikamizda, balki butun Markaziy Osiyo mintaqasida ham shu chog’gacha yaxshi yo’lga qo’yilmagan. a b 17-rasm. O’rta Osiyo orderlarining amaliyotda qo’llanilishi: a) Samarqanddagi Imom al-Buxoriy majmuasi, 1998-y.; b) Toshkentdagi Temuriylar tarixi davlat muzeyi, 1996-y. Amaliyotda esa bunday an’anaviy qurilmalarni qo’llash tajribalari me’morlar va binokor ustalar orasida avloddan-alodga meros tarzida o’tib kelgan. Bunday merosiy qadriyatlarimiz va boy milliy tajribalar arxitekturaviy ta’lim jarayoniga ham joriy qilinmagan va pedagog-olimlarimiz tomonidan o’rganilmagan. Toshkent arxitektura- 27

qurilish institutining pedagoglari boshlagan ish bu sohada shodadan bir shingildir, xolos. To’g’ri, respublikamiz viloyatlaridagi an’anaviy me’morchilik maktablari orttirgan qurilish qurilmalari tajribalarini o’rganishga qaratilgan ayrim ilmiy tadqiqotlar mavjud va ularning natijalari maqolalar yoki kitoblarga kirgan ayrim juz’iy boblar tarzida bayon qilingan. Masalan, V.L.Voronina «Êîíñòðóêöèÿ è õóäîæeñòâeííûé îáðàç â àðõèòeêòóðe Âîñòîêà» (Moskva, 1977) kitobining maxsus bobini O’rta Osiyo orderlariga bag’ishlagan. D.A.Nozilov esa o’zining O’zbekiston tog’li tumanlari arxitekturasi xususidagi tadqiqotlarida faqat ustunlar arxitekturasiga to’xtalgan. Tan olish kerakki, ustunli- to’sinli qurilmalar arxitekturasi O’rta Osiyo me’morshunoslik fanida orderlar tizimi tarzida shu chog’gacha kompleks tarzda o’rganilmagan. Shuning uchun ham bunday qurilmalar arxitekturasi respublikamiz arxitekturaqurilish institutlari o’quv rejasiga kirgan fanlarning darslik va qo’llanmalarida keng yoritilmagan. Natijada bo’lajak me’morlar o’quv jarayonida ana shunday milliy qurilmalar (orderlar)ni chizish va o’rganish imkoniyatiga ega emaslar. Ular hozircha yunonrim orderlarini chizish va o’rganish bilan chegaralanmoqdalar. Chunki bu masalada me’moriy ta’lim tizimida yetarlicha tajribalar orttirilgan. Afsuski, O’rta Osiyoning orderli qurilmalari kabi boy milliy madaniyatimiz qirralarini o’rganish bo’yicha ana shunday tajribalarga ega emasmiz. Shuning uchun ham O’rta Osiyoning ustunli-to’sinli qurilmalar arxitekturasini o’rganishni quyidagi keng miqyosli yo’nalishlarda olib borishni taklif etmoqchimiz: 1. Ustunli-to’sinli qurilmalarning O’rta Osiyo an’anaviyme’morchiligida shakllanishi va rivojlanish bosqichlari. 2. Ustunli-to’sinli qurilmalarning O’zbekiston zamonaviyarxitekturasidagi roli va o’rni. 3. O’rta Osiyo ustunli-to’sinli qurilmaviy shakllarining tarkibiva arxitekturaviy tasnif tizimi. 28

4. Ustunli-to’sinli qurilmaviy shakllarning me’moriy-badiiybezaklari. 5. Ustunli-to’sinli qurilmaviy shakllarning tektonik tizimi vahandasaviy uyg’unlik masalalari. 6. O’zbekiston me’morchiligida ustunli-to’sinli qurilmalarkompozitsiyasining istiqbollari. 7. O’zbekiston arxitekturasidagi ustunli-to’sinli qurilmalarkompozitsiyasini o’rganishni o’quv jarayoniga tadbiq qilishning grafik uslublari. Agar biz O’rta Osiyoning ustunli-to’sinli qurilmaviy shakllari (orderlari)ni o’rganishni ana shunday kompleks tarzda amalga oshira olsak, o’ylaymizki, ularni nafaqat arxitekturaviy ta’lim jarayonida, balki bunyodkor xalqimiz e’tiborida ham ommalashtirgan bo’lar edik. O’rta Osiyo orderlarining qisqacha tahlili. O’rta Osiyoning ustunli-to’sinli qurilmalari yunon-rim orderlari kabi nafaqat konstruktiv, balki badiiy go’zallik vazifasini ham bajargan. Ustunlito’sinli qurilmalarning qismlari (poydevor, ustun, tana, kalla, bosha, to’sin, xari, vassalar) yordamida ayvon va shift kompozitsiyasining mahobatliligi ta’minlangan. Bunday qurilmalar yordamida sahni keng xonalar va ayvonlar tomi yopilgan, ularning tantanavorligiga erishilgan (18-rasm). Ustunlar xona tomini ikki, to’rt yoki undan ko’p qismlarga bo’lib, to’sinlar kesishgan joylarda o’rnatilgan. Agar xona yoki zal o’rtasida joylashgan yakka ustun ustiga xoch shaklida qo’yilgan xarilar bilan yopilsa, bunday xona «chorxari» deb atalgan. Chorxarilar ko’proq hammomlarning yechinish zallarida uchraydi. Saroy va diniy obidalarda ustunlar 29

a b 18-rasm. O’rta Osiyo orderlarining arxitekturasi: a) Qadimgi Panjikent. Shahar uyining qabul zali (rekonstruksiya); b) O’ra-Tepa tumani. Qal’ali Qaxqaha 1 shahristoni saroyining taxtxonasi. VII—VIII asrlar (rekonstruksiya). 30

19-rasm. O’rta Osiyo orderlarining tarkibiy qismlari: 1 — dandana; 2 — manglay; 3 — piromon taxta; 4 — qalamcha; 5 — to’sin; 5  — bosha; 6 — toqya; 7 — kalla; 8 — ustun; 9 — madoxil; 10 — ko’zagi; 11 — tumorcha; 12 — marginak; 13 — ustun toshining boshi; 14 — bo’yin; 15 — emchak; 16 — ustun toshi; 17 — ko’krak; 18 — lali (D.A.Nozilov bo’yicha). soni to’rt va undan ziyod bo’lgan. Turar-joy xonalariga ko’pincha bir yoki ikkita, ayrim hollarda to’rtta ustun qo’yilgan. O’rta Osiyo orderlari qadimdan yog’ochdan ishlangan. Me’morchilikda ishlatiladigan ustunbop yog’ochlardan biri «sanobar» deb nomlangan. Bunga sabab ana shunday yog’och olinadigan adil qomat daraxtning nomi ham «sanobar»dir. Pishiq ustunlar yana sada, qayrag’och (g’ujum), chinor, archa, tut va o’rik daraxtlaridan ham tayyorlangan. 31

Yog’och ustunni namdan asrash uchun u toshdan ishlangan poykursiga o’rnatilgan . O’rta Osiyo orderi, asosan, poykursi, ustun ko’zagi, ustun tanasi, kalla, bosha, qosh, xari (to’sin), piramon taxta, manglay va dandana kabi qismlardan tashkil topgan (19-rasm). O’rta Osiyoning ustunli-to’sinli qurilmaviy shakllarini yunon- rim orderlari bilan taqqoslab o’rganish payti ham keldi, deb o’ylaymiz. Bu bilan biz bunday mahalliy qurilmalarning kelib 20-rasm. Qo’chqor shoxiga o’xshash bosha. Qadimgi Panjikent ustunining bo shasi. VII—VIII a.a. 32

chiqishini yunon-rim orderlari bilan bog’lamoqchi emasmiz. Biroq, bu qurilmalar orasidagi o’xshashlik, umumiylik va farqlar mavjudligini aniqlash hamda ana shu nuqtayi nazardan ilmiy xulosalar chiqarish juda muhimdir. Yunon ionik orderidagi ionika qo’chqor yoki yovvoyi echkining gajak shoxiga juda o’xshab ketadi. Qo’chqor shoxiga o’xshash boshalar esa O’rta Osiyo me’morchiligida ham mavjuddir. Bunday shakllar qadimiy Panjikent yog’och o’ymakorligida, Varaxsha yodgorliklarida hamda O’rta Osiyo tog’ me’morchiligida qo’llanilgan ustunli-to’sinli qurilmalarda ko’proq uchraydi (20-rasm). Saroylar va turar-joy uylaridagi ustun boshasining yovvoyi echki, qo’chqor shoxiga o’xshashligi zaminida qadim zamonlardan saqlanib qolgan ishonch yotganki, u kishini jasurlikka, mardlikka, pokizalikka da’vat etuvchi ramz tarzida anglashilgan. Ustunning ko’zak qismi esa xalqimizda hosildorlik, nasllilik ramzini ifodalagan. Shuning uchun ham uning tuzilishi suv, yog’ saqlaydigan idishni yoki gultuvakni eslatadi. O’rta Osiyo orderlari yunon-rim orderlaridan farq qilib, to’sin kallaga (kapitelga) to’g’ridan-to’g’ri emas, balki bosha orqali qo’yilgan. Bu esa to’sinning ustun kallagi bilan mustahkam birikishini ta’minlagan. An’anaviy turar-joy me’morchiligida to’sinlar 33

21-rasm. O’rta Osiyo ustunlarining Qashqadaryo viloyatidagi turlari. D.Nozilov bo’yicha. 34 0 50 sm

ustunga kallaksiz, ya’ni faqat bosha orqali ham qo’yilgan. Boshaning ikki uchi gajakdor shaklda ishlanib, ular qosh deb atalgan. Agar yunon-rim orderlarining ustunlarini «kannelyura»lar bezagan bo’lsalar, O’rta Osiyo ustunlari turli qalinlikdagi o’yma islimiy naqshli halqalar bilan bezatilgan (20-, 21rasmlar). Bu naqshli halqalar gohida faqat ustun ko’zagini bezagan bo’lsa, gohida butun ustun tanasini ham bezagan. O’rta Osiyo ustunlari orasida yunon orderlarining ustunlariga o’xshash ko’p qirrali yoki gofrali ustunlar ham mavjud. Ma’lumki, yunon-rim orderlarida 22-rasm. Xibchabel ayol shaklidagi yog’och ustun. Qadimgi Panjikent. VII—VIII a.a. yozuvli bezaklar uchramaydi. O’rta Osiyoning ustunli-to’sinli qurilmaviy shakllarida esa yozuvli bezaklar ham keng qo’llanilgan. Masalan, Xivadagi Juma masjidining qadimiy ustunlarida yozuvli bezaklar ko’p uchradi. Bu bezaklar yozuv halqasini tashkil qilib, ustun tanasining pastroq qismida joylashgan. Biroq, ayrim hollarda bunday yozuvli halqalar ustunning yuqori qismida ham ishlangan. O’rta Osiyoning ustunli- to’sinli qurilmalarini bezashda ranglar kompozitsiyasining ham o’rni mavjud. 35

Rimliklar o’zlari ishlab chiqqan orderlarini binolar tarzlarini bo’laklarga bo’lish va bezash uchun ham qo’llaganlar. Bunda ular orderni devorga yopishgan yarim ustun, ya’ni pilyastr ko’rinishida ishlaganlar. Devorga yopishgan bunday pilyastrlar bizda nimustun deb atalgan. Ma’lumki, Qadimgi Yunon me’morchiligidan to bizning davrimizgacha inson qiyofasidagi haykal ustunlar — kariatidalar saqlanib qolingan. O’rta Osiyo binolarida ham yog’och haykal ustunlar bo’lganligi ma’lum. Jumladan, Panjikent xarobalaridan xibchabel ayol shaklidagi yog’och ustunlarning qoldiqlari topilgan (22-rasm). 36

23-rasm. Karnay ustunlar. Umuman klassik arxitekturada ustunlar go’zalligini inson qiyofasi va uning tanasiga xos mutanosibliklar bilan qiyoslash odati mavjud. Jumladan, doriy orderlar ustunlari matonatli erkaklar qiyofasiga qiyoslansa, ionik ustunni sarviqomat ayol go’zalligiga qiyoslashgan. Zarafshon vohasida ishlangan aksari ustunlar ham inson tanasiga xos uyg’unlikka o’xshab ketgan, hatto ustun elementlari va bezaklariga ham insonga xos nomlar berilgan: tana (ustun tanasi), kalla (ustun kapiteli), bosha (kalla ustiga va to’sinlar ostiga qo’yiladigan qismi), qosh (boshaning uchidagi bezaklar), qamar (ustun halqasimon bezagi), kursi (ustun qo’yiladigan asos), poshna (kursining eng pastki qismi) va hokazo. Ma’lumki, yunon-rim orderlarining ustunlari pastdan yuqoriga tomon torayib boradi. O’rta Osiyoning qadimgi an’anaviy me’morchiligida pastdan yuqoriga torayib boruvchi ustunlardan

tashqari, buning aksi, ya’ni yuqoriga kengayib boruvchi ustunlar ham ishlangan. Kallagi alohida shakldagi bunday ustunlar karnay ustunlar deb atalgan (23-rasm). Xivadagi Juma masjidida ana shunday qadimiy ustunlardan bir nechtasi saqlanib qolgan. Kalla (yoki kallak) ustunning tepa, bezatilgan qismi hisoblanib, ko’pincha yog’ochdan, ba’zan sopoldan, toshdan ham yasalgan. Kallakning O’rta Osiyoda keng tarqalgan turlaridan biri bu muqarnas kallak dir (23- a rasm). Muqarnas kallak ko’proq Farg’ona va Samarqand viloyatlarining an’anaviy me’morchiligiga xosdir. Orderning karnizi ma’nosida bizda bo’g’ot, qosh va piromon so’zlari ishlatiladi. To’sinlar orasiga o’rnatilgan taxtachalar ham piromon deyiladi. Xona o’rtasiga tepadan ko’ndalang qo’yiladigan asosiy to’sin zabarrov dir. Ustunli-to’sinli qurilmalar guruhiga O’rta Osiyo an’anaviy me’morchiligida asrlar davomida qo’llanilib kelingan ustunli shift qurilmalar ini ham kiritish zarur (23- b rasm). Bunday qurilmalar ayrim uy, saroy va mahalla masjidlarida hozirgacha saqlanib qolgan. O’rta asrlarda ular xona sathining katta-kichikligiga qarab, 4, 9, 12, 15 va undan ko’p takrorlanuvchi qismlarga bo’lingan. Shift yuzini tashkil qiluvchi bu qismlar oddiy va murakkab kompozitsiyalarda ishlangan. Oddiy kompozitsiyalar kvadrat va to’g’ri to’rtburchak shaklida, murakkablari esa shift to’sinlarining turlicha yo’nalishlari, joylashishi orqali shakllantirilib, har xil kattalikdagi romb, uchburchak, oltiburchak kabi ko’rinishlarga ega bo’lgan. Shuningdek, saroy, masjid, xonadon shiftining markaziy bo’linmasida bezak sifatida ichkariga bo’rtib kirgan qubba yoki gumbazchalar — havzaklar ishlangan. Buxorodagi Bolo-hovuz masjidi shiftida ana shunday havzaklar atrofi bir necha qator yig’ma muqarnas sharafalar bilan bezatilgan. Sharafalar qatori yuqori tomonga qarab kichrayib borgan. Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, O’rta Osiyoning ustunli-to’sinli qurilmalari tizimi va ularning arxitekturasi Qadimgi Yunon va Rim orderlari kabi boy tarixga va o’rganishga arzigulik me’moriy tamoyillarga egaki, ular ham jahon

me’morlari orasida e’tibor qozonishga va kelajakda o’z istiqboliga ega bo’lishga haqlidir. a b 23-rasm: a) muqarnas kallakli ustunlar; b) ustunli-to’sinli shift qurilmalari. 25-rasm. Muqarnas kallaklarning tarhlari. 4. Me’moriy shakllarning o’lchov chizmalari Arxitekturaviy loyihalash asoslari fanidan talabalar bajaradigan o’quv ishlari (topshiriqlari)ning dastlabkilaridan biri — kichik me’moriy shakllarni o’lchash hisoblanib, u arxitekturaviy ta’lim jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Topshiriqdan maqsad talabalarni arxitekturaviy chizmalarning turlari: tarz, qirqim, tarh, bosh reja hamda lavhalarni chizishga o’rgatishdir. Topshiriqni bajarish jarayonida

talaba o’lchash uchun tanlab olingan inshootning yoki binoning qay tartibda joylashganligini ifoda etish usullari, qanday qurilish ashyolaridan foydalanilgani, bino qurilmalari, uning funksiyasi nimadan iborat ekanligi haqidagi tushunchalarga ega bo’ladi. Shu bilan birga, bajarilayotgan chizmalarni tartib bilan qog’ozga tushirish, masshtab va grafik jihatlarini har tomonlama ko’rsata bilish, vazifaga ijodiy yondoshish, uning me’moriy qirralarini ochib berish talaba uchun muhim hisoblanadi. Topshiriq vazifasi hajm jihatidan uncha katta bo’lmagan bino: bekat, favvora, dam olish joyi, do’kon kabi me’moriy inshootni ortogonal chizmalar vositasida ifoda etishdir. Akademik guruhdagi talabalar 3 yoki 4 kishilik o’lchov guruhlariga bo’linib, rahbar o’qituvchi yordamida topshiriqni bajaradilar. Vazifa 55–75 sm o’lchamdagi vatman qog’oz tortilgan taxtada bajariladi. Topshiriq masshtabda, avval qalamda, so’ngra ustidan tush yurgizilib chizilgan bo’lishi lozim. Barcha o’lchamlar santimetrlarda ko’rsatiladi, kerakli yozuvlar bajariladi. Me’moriy shakllarni o’lchashda asosiy e’tibor o’lchamlarni to’g’ri olib, to’g’ri ko’rsata bilishga qaratiladi. Topshiriqni bajarishda quyidagi asboblardan foydalaniladi: taxlama metr, o’lchash tasmasi (ruletka), shovun (otves), chizg’ich, kanop ip (shnur), reyka, rezina shlanga, qog’oz (vatman), qalam, tush, 55–75 sm o’lchamdagi planshet (taxtacha), reysfeder, rapidograf va boshqa chizma asboblari. 5. Akademik bo’yash mashqi Arxitekturaviy chizmalarni grafik bezashning turli usullari mavjud: grafika, shtrixli grafika, nuqtali grafika, guashda bo’yash (rangli grafika), suvbo’yoqda bo’yash va boshqalar. Suvbo’yoqda bo’yash grafikasi nur va soya xususiyatlarini juda nafis ko’rinishlarda ishlab chiqish imkoniyatlarini beradi. Suvbo’yoqda bo’yash grafikasining vazifalari. Suvbo’yoqda bo’yash me’moriy chizmani ishlab chiqishning asosiy va o’ziga xos uslubi bo’lib, uni egallash malakaviy texnik tajribani talab qiladi. Bu texnikani faqat nur va soya modeli tarzida emas, balki me’moriy chizmani har xil tonda ishlab chiqish imkoniyatlari tarzida tushunmoq kerak.

Suvbo’yoqning asosini suv tashkil etib, chizmani bo’yash uchun tush, akvarel bo’yog’i va yumshoq mo’yqalam (kist) qo’llaniladi. Me’moriy chizmaning deyarli hamma turida qo’llaniladigan suvbo’yoq bo’yicha ko’rsatmalar mutloq emas, chunki obyektning yoritilish sharoiti, me’moriy shakl xarakteri va qo’yilgan grafik vazifa favqulotda xilma-xil bo’lishi mumkin. Suvbo’yoq grafikasini qo’llash doirasi juda kengdir, chunki u bino elementlari (reja, tarh, tarz, derazalar, kichik soyalar va hokazolarni) kulrang va qora bo’yoqda bo’yashdan tortib, to keng osmon va yer tekisligi, tarh va bosh rejalarning katta soyalarini bo’yashni ham o’z ichiga qamrab oladi. Chizmaning ta’sirchanligi suvbo’yoqning xarakteriga bog’liqdir. Bir tekis bajarilgan yengil suvli bo’yash chizmani kuchsiz nimrang qilib ko’rsatsa, qoraroq tushda ishlangan quyuqroq suvli bo’yash qog’oz chegaralarining oppoqligini bo’rttirib ko’rsatadi. Agar ta’sirchan bo’lmagan «ko’rimsiz» chizmaga qora «dog’lar» (odamlar, yozuv, daraxt va butalar) ishlatilsa, chizma butunlay boshqa sifatga ega bo’ladi. Me’moriy chizmalar suvbo’yoqda chiziqlarning ko’rinishi va qalamlar musaffoligini hamisha saqlagan holda, yorug’likdan qorong’ilikka nozik o’tishni ta’minlaydigan akvarel va xitoy tushida bajariladi. Suvbo’yoqda bo’yash usullari. Chizmani tekis bo’yab chiqish uchun, eng avvalo, suvbo’yoqni muvofiq tonda tanlash kerak. Agar xitoy tushi ishlatilsa, u avval nam idishda ishqalanib, so’ngra qaynatib sovitilgan suvga qo’shiladi. Hosil bo’lgan suyuq bo’yoq paxta yoki bir necha qavat dokadan bir-ikki marta o’tkazilib filtrlanadi. Suyuq qora tush yo akvarel bo’yog’i ishlatiladigan bo’lsa, unga kerakligicha suv aralashtirilib keyin filtrlanadi. Bo’yoq hajmi chizmaning hajmiga moslanib tayyorlanadi. Amalda uni ko’proq tayyorlash kerak, chunki har qanday tajribali kishi ham bir marta bo’yashda istalgan natijaga erisha olmaydi. Bo’yashni bir necha marotaba takrorlashga to’g’ri keladi. Bo’yashdan oldin taxtaga chekkalari yaxshilab yelimlab tortilgan qog’ozni yana bir marta namlash kerak, chunki quruq qog’oz

a 26-rasm. Suvbo’yoqda ishlash: a ) taxtaga qog’oz tortish; b) bo’yashda qog’oz va mo’yqalamning holati. tekisligida tush bir tekisda bo’yalmaydi. Bo’yalayotgan chizma 20—30° qiyalikda bo’lishi kerak. 18—20 sonli yumshoq mo’yqalam yordamida qog’ozning tepa qismidan suvli bo’yash boshlanadi. Qo’lning ritmik harakati bilan bo’yoqli suvni mo’yqalamda qog’ozning pastki qismigacha olib boriladi. Suv to’plamchalari bir xilda gorizontal ravishda bo’lishi kerak va zinxor uning oqib ketishiga yo’l qo’ymaslik zarur (26-rasm). Qog’ozning past qismi bo’yalib bo’lganidan keyin quruq mo’yqalam yordamida suv to’plamchalarini olib tashlash mumkin bo’ladi. Suvbo’yoqning bir necha usullari mavjud. 1-usul. Agar qog’oz yuzasini bir tekisda bo’yash talab qilinmasa, oqdan to’qlashib boradigan tekislik qalamda bir necha teng bo’laklarga bo’lib chiqiladi. Nimrang bo’yoq tayyorlanib olinadi va u bilan butun tekislik bir xilda bo’yab chiqiladi. Qog’oz qurigandan keyin birinchi qismi qoldirilib, ikkinchi qismdan boshlab shu bo’yoqda «yuviladi», so’ngra uchinchi qismdan boshlab «yuviladi» va hokazo (27- a rasm). 2-usul. Bir xil tushdan bir necha tonda suvli bo’yoq tayyorlanadi. Tekislikni toza suv bilan yuvib boshlab, unga tayyorlangan bo’yoqning eng och tonini qo’shib, pastga tushgan sayin qoraroq tonlar qo’sha borilib, rangda kerakli nozik qorayishlarga erishiladi (27- b rasm). 3-usul. Bu usulda qog’oz suv bilan oldindan namlanib olinadi. Bo’yoqning qoraroq tonini qog’ozning nam b

a b 27-rasm. Suvbo’yoq grafikasining usullari: a) yuzani bir xil tonli bo’yoqda bo’laklarga bo’lib bo’yash; b) yuzani har xil tonli bo’yoqda yaxlit bo’yash. sathiga shunday qo’yish kerakki, oqdan qoraga darrov yengil o’tish hosil bo’lsin. Bu usulning qiyinchiligi shundaki, qog’ozning namlanish darajasini aniq bilish kerak. Aks holda tush oq fonda chegara (kontur) hosil qilishi mumkin. Yuqorida aytib o’tilgan usullar o’zining ijobiy samarasini quyidagi shartlar bajarilgandagina ko’rsatishi mumkin: — aniqlik, chizmani to’g’ri tushunish, ozodalik, ishni oxirigacha yetkazish uslublarining yaxshi o’rganilganligi; — me’moriy chiziqlarda chegara (kontur) saqlash, undan chiqmaslik va, hatto, bo’rttirib ko’rsatishga e’tibor berish. Bu shartlarning bajarilishi qog’oz yuzasini bir tekisda bo’yashni ta’minlaydi. Me’moriy inshoot va uning qismlarini oqdan qoraga tomon suvli bo’yash uslubida bajarish nur va soya munosabatini chiqarishda nisbatan qiyin va mas’ul vazifani yuklaydi (28-rasm). Suvbo’yoqda nur va soyalarni chiqarish. Eskiz ishlash jarayonida me’moriy shakl plastikasiga ta’sir etuvchi yorug’lik manbalari: oftob, osmon, refleks, yorug’lik kuchidek omillarni aniqlab olish lozim. Yorug’likning shakl sathiga tushish burchagi shartli

a b 28-rasm. Suvbo’yoq grafikasida 29-rasm. Suvbo’yoqda bajarilgan me’moriy detallar: soyalarni ishlash. a) birinchi usul; b) ikkinchi usul. tarzda 45° deb qabul qilingan. Ish umumiy shakldan, yorug’lik to’g’ri tushayotgan joylardan, yarim ton, soya, refleksdan boshlanib, detallar fakturasini ko’rsatish bilan tugallanadi. Agar refleks yorug’lik kuchiga ko’ra osmon yorug’ligidan kuchliroq bo’lsa, shaklning refleks beruvchi tekislikka qaratilgan hamma joyida yarim tonni saqlash kerak. Har qanday suvli bo’yash sharoitida ham nur va soya orasidagi keng munosabatni saqlashning va yengil yarim tonning umumiy yorug’lik toniga va, aksincha, qorong’u yarim soya va refleksning umumiy tonga bo’lgan munosabatini yodimizdan chiqarmasligimiz lozim. Me’moriy shakldan tushayotgan soyalar chegarasini bo’rttirib ko’rsatish chizmaga alohida plastik ko’rinish va aniqlik beradi (29-rasm). Kenglikda har xil uzoqlikda turgan me’moriy shakllarni suvbo’yoqda bo’yashda fazoviy qisqarish (perspektiva), nur va soya munosabati qonuniyatlariga rioya qilish zarur: shakl tomoshabinga qanchalik yaqin bo’lsa, nur va soya munosabati shunchalik kontrast, detallar va faktura shunchalik aniq ko’rinib, shakl qancha uzoq bo’lsa, nur va soya kontrastligi yo’qolib, faktura va detallar shunchalik umumiy ko’rsatiladi. Talaba shuni yaxshilab o’rganib olishi kerakki, detal yoki obyektni yoritish quyidagilarga bog’liqdir: — nurning yorug’lik kuchiga; — nur tushayotgan burchakning kattaligiga;

— yorug’lik manbayining yoritilayotgan yuzagacha bo’lgan masofasiga; — bo’yalayotgan yuzaning faktura, tekstura va xarakteriga. Shaklga yorug’lik bevosita yorug’lik manbayidan yoki qaytgan nurdan, ya’ni aks etgan nurdan tushishi mumkin. Nurning aks etishiga sabab, yana o’sha yuzaning fakturasidir. Tushayotgan nur shu fakturaga urilib tarqaladi. Tarqalgan nur uchun yorug’lik manbayi bo’lib atmosfera xizmat qiladi. Yuzani uchala yorug’lik (tushgan, aks etgan va tarqalgan nur) to’lqinlarining majmuyi yoritadi. Yuzaga 90° burchak ostida tushayotgan nur yuzada yorqin nuqtani («blik»ni) hosil qiladi. Soya ikki xil: «tushayotgan soya» va «o’z soyasi» kabi xillarga bo’linib, ular ton jihatidan bir-biridan farq qiladi. Yoritilgan jismdan tushayotgan soya nariroqda turgan jismga borib yetguncha (atmosfera ta’siri ostida) kuchsizlanadi va, shuning uchun ham, jismning o’z soyasi tushayotgan soyaga nisbatan kuchsizdir. Aks etgan, ya’ni qaytgan nur jismning soya qismiga tushib ma’lum ma’noda yorug’likni tashkil etadi. Bu refleks deb ataladi. Quyidagi qoidalarga rioya qilish suvli bo’yoq grafikasi muvaffaqiyatining shartlaridir: 1. Tushayotgan soya hamisha jismning o’z soyasidan kuchliroqdir. 2. Tushuvchi soya jism qirrasida kuchli bo’lib, soya chegarasigaqarab kuchsizlanib boradi. 3. Egri tekisliklarda 90° burchak ostida tushayotgan nurdanhosil bo’lgan soyalar kuchli bo’lib, aksincha, aks etgan nurdan tushgan soyalar kuchsizdir. 4. Chuqur soyalar ko’p bo’lgan yuzalarda yuzaning ko’zgayaqin qismidagi soyalar kuchsizroq, ko’zdan uzoq qismidagi soyalar kuchliroq bo’ladi. 5. Fazoviy uzoqlikda joylashgan yopiq soyalar qolgan soyalarga nisbatan qoraroqdir.

30- rasm. Talabalarning suvbo’yoqda bajargan ishlaridan namunalar. 6. Aks etgan nur obyektning soya qismida teskari soyalarnipastdan tepaga va chapdan o’ngga qarab hosil qiladi. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelinadiki, suvli bo’yoq bu nur va soya haqidagi keng bilim va tajriba mahsulidir. Talaba yuksak did, malaka va chuqur bilimga erishish maqsadida suvbo’yoq grafikasi sirlarini egallashi mumkin. 30-rasmda talabalarning suvbo’yoqda bajargan ishlaridan namunalar keltirilgan. Hozirgi zamon me’moriy chizmalarida suvli bo’yash texnikasi har qanday ko’rinishdagi boshqa grafika turlari, chiziqli va shtrixli grafika, rang purkash texnikasi, applikatsiya, maketlar yasash va kompyuter grafikasi bilan birgalikda olib boriladi. 6. Arxitekturaviy lavha tasviri Dunyoning ko’pgina arxitektura oliy o’quv yurtlarida yunonrim orderlari takomillashgan ustunli-to’sinli qurilmaviy arxitektonik tizim tarzida o’rganilmoqda. Orderlar talabalar bajaradigan topshiriqlarda ikki qismda: birinchisi massalardagi orderlar, ya’ni to’rttala orderni umumlashgan massalarda va ulardan istalgan ikkitasini barcha detallari bilan qalamda, ikkinchisi — istalgan bironta yunon-rim orderini arxitekturaviy lavha (fragment) tarzida suvbo’yoq grafikasida bajaradilar. Ikkinchi topshiriqda order fragmentiga yunon ibodatxonalaridan birining tarzi fon bo’lib xizmat qilishi va ushbu tartibda kompozitsiya ishlanishi mumkin. Arxitekturaviy lavha (fragment) misolida esa, odatda,

order ustunining yuqori qismi, kapiteli va antablementi olinadi. Iqtidorli talabalarga arxitekturaviy lavha o’rniga suvbo’yoqda ishlash uchun yunon ibodatxonalaridan birining, masalan, Parfenonning bosh tarzi ham topshiriq sifatida berilishi mumkin (31- rasm). Topshiriqlar 60–42 sm yog’och taxtachaga vatman qog’ozi tortib chiziladi. Topshiriqni bajarish uchun avval berilgan chizmalar tarkibi yaxshilab o’rganiladi. So’ngra chizmalar masshtabga solinib qalamda chiziladi, ya’ni topshiriqning musavvadasi (eskizi) bajariladi. Eskiz tasdiqlangach, u oqqa ko’chiriladi va qalam ustidan tushlanib chiqiladi. Arxitekturaviy lavha yoki tarz chizilganda barcha soyalar qalamda ishlab chiqiladi va shundan so’ng topshiriqlar suvbo’yoqda bajariladi. O’rta Osiyo xalq me’morchiligida muqarnasli ustunlar keng ishlatilgan. Avvalroq ta’kidlaganimizdek, yunon-rim orderlarini o’rganish hozirgi me’moriy ta’lim tizimida yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, ularning chizmalarini (ortogonal proyeksiyalari, soyalari, perspektivasini) ishlash uslublari darsliklarda keng yoritilgan. Ammo yaxshi o’rganilmaganligi, chizma materiallarning kamchiligi, chizish uslublarining yoritilmaganligi tufayli me’moriy o’quv jarayonida mahalliy orderlarining kallak (bosha)larini chizish deyarli qo’llanilmay kelingan. Talabalarga topshiriq tarzida O’rta Osiyoning muqarnasli ustun kallagini chizish ilk bor Toshkent arxitektura-qurilish institutida dotsent X. Po’latov rahbarligida amalga oshirilgan. Biz ham ana shu tajribaga asoslanamiz. Muqarnasli ustun kallaklarining asosini ustun o’zagining tepasi tashkil qilib, odatda 6, 8, 12, 16 ta teng ko’pburchaklardan tuzilgan. Muqarnasning qirralari ham asosidagi ko’pburchaklarga mos ravishda ishlangan. Muqarnas ustun o’zagini qurilmaviy va

a b 31-rasm. Suvbo’yoq grafikasida ishlangan orderlar: a) arxitekturaviy lavha (order fragmenti); b) Afinadagi Parfenon ehromining bosh tarzi. SamDMQIda bajarilgan kurs ishlaridan namunalar. badiiy jihatlardan kompozitsion davom ettiradi va rivojlantiradi (32, 33-rasm). Muqarnasli ustun kallagi dorik, ionik, korinf va kompozit orderlaridan kallak bilan o’zak oralig’idagi bo’yin (sheyka)ning yo’qligi bilan farqlanadi. Bu yerda kallak va o’zak orasida uzilish bo’lmay, ular bir-biriga uzviy qo’shilib ketadi. Muqarnasli kallakning chizmasini bajarishda asosan quyidagilarga e’tibor beriladi:

32-rasm. Bolo-hovuz masjidi ayvonidagi 33-rasm. Muqarnasli ustun muqarnasli ustunlar. kallagining akvarelda bo’yalgan ko’rinishi. 1. Chizmada tik yo’nalish bo’yicha kallakning alohida o’lchangan balandliklari qo’yiladi. Agar chizma naturadan bajarilayotgan bo’lsa o’lchamlar shovun, to’g’ri uchburchakli chizg’ich yordamida koordinata usulida olinadi. Tekshirish uchun umumiy balandlik o’lchanadi, bunda xususiy balandliklarning yig’indisi umumiy balandlikka teng bo’lishi kerak. 2. Ufqiy (gorizontal) yo’nalish bo’yicha ustun o’zagining ko’ptomonli muqarnas asosidagi ko’pburchaklarning tomonlari hamda muqarnas tarhida hosil bo’ladigan yulduzlarning tomonlari qo’yiladi. Muqarnas ravoqlarining shakldor qirralari (profillari) xitoy qog’oziga (kalkaga) ko’chiriladi. Ko’pburchaklar, yulduzlarning tomoni va qirralari sanaladi. Ushbu o’lchamlar va amallar muqarnasli ustun kallagini chizish uchun yetarli asos bo’lib xizmat qiladi. Biroq, ustun ushlab turgan to’sin, uning tagidagi «qosh» va ustun o’zagi tepa qismining o’lchovlari ham umumiy qoidalarga binoan qo’yiladi. Bu o’lchamlarsiz chizma to’liq bo’lmaydi. Ustun o’zagini o’lchashda uning pastga qarab kengayib borishini aks ettirish lozimligi nazarda tutiladi.

Chizish «umumiylikdan xususiylikka» uslubi bilan olib boriladi. Chizma jarayonini uch asosiy bosqichga ajratsa bo’ladi. 1-bosqichda umumiy ishlar bajariladi. Avval tarzning simmetriya o’qi va tarhning markazi belgilanadi. O’qda ustun kallagining balandliklari yordamchi chiziqlar bilan ko’rsatiladi. Kallak tepasidagi to’sin, qosh va pastdagi ustun o’zagining tepa bo’lagi ham ko’rsatiladi; tarh qirqimi ustun o’zagining ustki sathidan olingani maqsadga muvofiqdir. Bu bosqichda chizmalar hajmlar yordamida umumlashtirilgan holda, ya’ni chizilayotgan kallak yaxlit butunli kesik konus shaklida ifodalanadi. Bosqich oxirida kallak tarzda trapetsiya, tarhda esa markazli aylanalardan iborat bo’ladi. 2-bosqichda muqarnas qirralari oldin tarhda, keyin (tarhdan foydalanib) tarzdagi qirralar ajratiladi. Dastlab tarhda ichki ko’pburchak (o’zakning ustki sathi) chiziladi. Buning uchun ichki aylanadan foydalaniladi. Aylanada 36° mavjudligini nazarda tutib, ko’pburchakning soniga muvofiq, o’zaro teng burchaklarni ifodalovchi yoylar ajratiladi. Masalan, o’nolti burchakni chizish uchun aylana 22,5° dan (360° : 16 = 22,5°) bo’lishi kerak. Ushbu belgilardan foydalanib dastlabki ko’pburchaklar chiziladi. Aylana belgilaridan o’tkazilgan radiuslar boshqa ko’pburchaklarni chizishda yordam beradi. Bu jarayonda shu narsaga e’tibor berish kerakki, ko’pburchaklar tomonlarining uzunliklari o’lchovga to’g’ri kelishi kerak. Zarur hollarda tuzatishlar kiritiladi. Shulardan so’ng tarhdagi nuqtalarni tarzga olish jarayoni boshlanadi. Dastlab o’zakning ustki qismi kesik ko’pqirrali piramida sifatida chiziladi. Keyin kallakning o’zini chizishga o’tiladi. Kallakni pastdan tepaga qarab bo’g’inma- bo’g’in chiqariladi. Har bir bog’in (ostki va ustki nuqtalar) tarhdan chiqarilib tik chiziqlar ko’rsatiladi. 3-bosqichda shakldor qirralar chiziladi. Ishni chizilishi osonroq bo’lgan qosh (toqya)dan boshlash

ma’qul. Ortogonal ko’ri

nishdagi qosh qirrasi katak chiziqlariga olinadi va chizmada ko’rsatiladi. Ikki tarafdagi qoshlar bir-biriga qaragan, ya’ni simmetriya holida bo’lgani uchun qosh chizmasining o’ng va teskari (orqa) tomonlaridagi ko’rinishlaridan foydalaniladi. Muqarnas kosalarining shakldor qirralarini chizish nisbatan murakkabroq. Qirraning shakli teng tomonli katakka olinib o’qiga nisbatan turli qiyalik holatlarda (rakurslarda) aks ettirilib chiziladi. Buning uchun tarzda kataklarning tik chiziqdagi balandliklari (masalan, 1-6 nuqtalar) va tarzda kataklarning ufqiy chiziqdagi nuqtalari (masalan, «a», «b», «c», «d» nuqtalar) belgilanadi. Ular yordamida turli holatlardagi kataklar chizib olinadi. Kataklar yordamida hamma shakllar qirralarining chiziqlari chiqariladi. Yuqorida aytilgandek, shakldor qirralar ham bo’g’inma-bog’in chizib chiqiladi. Kallak qirralarining sirtlaridagi naqshlarni ham turli qiyalik holatlarida ko’rsatishda kataklarga olish usuli qo’l keladi. Muqarnasli ustun kallagi qalamda chizilgandan so’ng tegishli qoida va uslublarga ko’ra suvbo’yoqda bo’yash bosqichi bajariladi. Muqarnasli kallakning soyalarini chizish murakkabligi va hozirga qadar ishlab chiqilmaganligi uchun talabalarga chizmani soyalarsiz bajarish tavsiya etiladi. 7. Shriftli kompozitsiya Biz yashab turgan hozirgi zamon ijtimoiy va siyosiy hayotidagi harakatchanlik va jo’shqinlik me’morlar tayyorlash ta’lim jarayoniga ham, albatta, o’zining faol ta’sirini ko’rsatmoqda. Respublikamizda yosh avlodning ilm o’rganishi va savodxonligi lotin alifbosi asosida olib borilmoqda. Shunday ekan, me’morchilik sohasida chuqur o’rganiladigan «Shriftlar» mavzusini bugungi kunda lotin alifbosi asosida tashkil etish dolzarb masala qilib qo’yilgan. Ma’lumki, me’mor bo’lajak bino yoki inshootning tarhi, tarzi va turli ko’rinishlarini chizib bera olishdan tashqari, chiroyli yoza olish xususiyatiga ham ega bo’lishi kerak. Loyihadagi har bir so’z ritmik tuzilish va harflar kompozitsiyasi uyg’unligi bilan ma’lum bir obrazni tashkil etishi zarur. Bunga esa faqatgina turli shriftlarni mukammal o’rganish natijasidagina erishish mumkin. 53

TAQI va SamDMQI ning kafedralarida uzoq vaqt davomida talabalarga asosan antik yozuvga asoslangan «Me’morlar shrifti» o’rgatilib kelindi. Bu shrift o’zining sodda tuzilishi va bejirimligi bilan ajralib turadi va, bevosita, faqat pargar va chizg’ich yordamida qurish uslubiyatiga egadir. Shriftlar evolutsiyasi. Qisqacha tarixiy obzor. Yozuv ham nutq kabi kishilar orasidagi o’zaro munosabat, fikr almashish, fikrni zamon muhri bilan abadiylashtirishdek muhim vazifani bajargan va bajarib kelmoqda. Umumjahon yozuvi tarkibida 4 xil yozuv mavjud: 1. Piktografik (rasm solish) yozuv — qadimgi dunyo odamining toshlarga rasm solish shaklidagi yozuvi. 2. Ideografik yozuv — ilk davlatlar va savdo paydo bo’lgan zamonlar yozuvi. Ilk bor Misr va Xitoyda shakllangan bu yozuv grafik belgilarga asoslangan edi. 3. Bo’g’inli (bir belgi-bo’g’inli) yozuv — Hindiston xalqlarining yozuvi. Yaponiyadagi bo’g’inli yozuv Xitoy ideografik yozuvi bilan birgalikda olib borilgan. 4. Harf - ovozli (fonematik) yozuv . Bu hozirgi zamon yozuvi bo’lib, unda fonematik tarkib fonografik tarkibdan son jihatidan farq qiladi. Bizning yozuvimizdagi harflar ovozimizdagi barcha tovushlarni ifodalay olmaydi, lekin so’zlarni farqlash imkoniyatini beradi. Masalan, lotin alifbosida 23 harf, rus alifbosida 33 harf va 39 ovoz, italyan tilida — 21 harf, chex tilida — 38 harf, arman tilida 39 harf mavjud va hokazo. Alifbodagi harflar bir-biridan farq qiladi. Agar buni biz grafematik tarkib deb ataydigan bo’lsak, grafematika (grek, lotin, slavyan-rus alfaviti va boshqalar) ko’p asrlar davomida u yoki bu tilning o’qilishi va yozilishidagi qulaylik talablariga muvofiq tarzda rivojlanib kelgan. Hozirgi zamon harf-ovozli alifbosi 2 xildagi grafematik qiyofaga egadir: birinchi xildagi eng qadimiy mayuskul (lot. majusculu s — biroz kattaroq) — bosh harflar ko’rinishida, ikkinchi xildagisi — keyinroq ishlangan miniskul (lot. minusculus — juda kichik) husnixat tarzida shakllangan. 54

Lotin alifbosining avlodlarini yunon alifbosi tashkil etadi. Qadimgi yunon yozuvining kapital ( capitalis — boshlovchi) — 55

bosh harflari miloddan avvalgi VIII asrda paydo bo’lib, faqat miloddan avvalgi IV asrda nisbiy mukammallikka ega bo’lgan. Har bir yozuv rivojlanishining muhim sharti uning alifbosidagi evolutsiyadir. Lotin alifbosi ham yunon yozuvining rim yozuviga qadar kechgan rivojlanishining mahsulidir. Lotinliklar (Rim va uning atrofida yashovchi aholi, lotin alifbosining nomi shundan olingan) yunon alifbosi asosidagi etrus alifbosini qabul qilishgan. Lotin alifbosi o’zining hozirgi ko’rinishini faqat miloddan avvalgi I asrda qabul qilgan. U 21 harfdan iborat edi. Milodning I— V asrlariga kelib harflar grafikasida muhim evolutsiya ro’y berdi. Harfning tuzulishi o’zgarmasa ham chizilish turlari tubdan o’zgaradi. Harfning tuzilishini, chizilishini, yozilishini va o’qilishini osonlashtirishga, soddalashtirishga qaratilgan harakatlar natijasida shu taraqqiyotga erishildi. Rim yozuvining taraqqiyoti haqida bir nechta nazariya mavjuddir. Birinchi nazariyaga ko’ra, rim yozuvi monumental asosda rivojlangan. Kitob yozish rivojlanganidan so’ng kvadrat ko’rinishidagi rim monumental yozuvi uzunchoqroq (rustika) shakliga ega bo’lgan. Keyinroq yozuvda aylana elementlar ishlatila boshlagan. Har uchala ko’rinish ham mayuskul, ya’ni bosh harflardan iborat bo’lgan. XIX asrning 50-yillarida J. Mallon shriftlar evolutsiyasi haqidagi yangi nazariyani oldinga suradi. Bu nazariyaning ma’nosi shundan iboratki, yozuv taraqqiyoti, asosan, o’qimishli odamlarning oddiy yozuvi doirasida yuz beradi. Aynan shu yozuvda harflar shaklining muhim o’zgarishlari hosil bo’ladi. Masalan, u rim kapital yozuvi taraqqayotining ikki bosqichini ko’rsatadi: I—II va III—IV asrlar. I—II asrlarda Rimda 2 xil asosiy yozuv mavjud bo’lgan. Birinchisi: klassik (ya’ni mumtoz) oddiy yozuv va ikkinchisi — uning kalligrafik varianti. III asrda eng birinchi miniskul (kichik harfda) va ularning kalligrafiya varianti dunyoga keladi. Shriftlar evolutsiyasi tarixida shu narsa isbotlanganki, rim kapital shriftining ikki varianti mavjud bo’lgan: kvadrat kapital yozuv ( kapitalis guadrata ) yoki chiroyli ( elegans ), rustik kapital yozuv ( kapitalis rustica ) yoki oddiy «qishloqcha» yozuv. 56

Me’morchilikning rivojlanishi harflar tuzilishiga ham o’z ta’sirini ko’rsatib borgan. Masalan, XIII asrda gotika davriga mos gotik yozuv paydo bo’lgan. XV asrda esa gotik yozuvdan voz 35-rasm. «Antikva» yozuvi. 36-rasm. Kirill alifbosi asosidagi me’moriy yozuv. kechilgan. Italiya gumanisti Franchesko Petrar yangi yozuvni ishlab chiqqan va u keyinchalik rivojlanib «antikva» yozuviga aylangan (35-rasm). Bu yozuvni antik davr yozuvi deb hisoblagan noto’g’ri talqinlar uning «antikva» deb nomlanishiga olib kelgan. Bu yozuv pirovardida hozirgi zamon «kirill» yozuvining asosini tashkil etgan va «me’moriy yozuv» deb nom olgan (36-rasm). Harflarni chizish texnologiyasi. Shriftlarning lotincha varianti me’morlar yozuvi an’analari asosida ishlab chiqilib, u hozirgi davrda o’zbek alifbosidagi harflarning barchasini o’z ichiga olgan. Alifboning barcha harflari uchta oddiy geometrik shakllar: doira, uchburchak va kvadrat yoki oval, uchburchak va to’g’ri to’rtburchak asosida chiziladi (37- a rasm). Biroq, harflarning bu ikki xil alohida qurilmalarini bitta shriftlar qatorida aralashtirib yuborish mumkin emas (37- b rasm). Masalan, agar O harfi doira asosida chiziladigan bo’lsa, unga shaklan yaqin bo’lgan boshqa harflar: C, Þ, Ý, O’, G, Q lar ham doira ichida chizilishi shart. Ko’pchilik harflarning eni bir-biridan farq qiladi. Shuning uchun ham ularni shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin: o’rta (asosiy) harflar (Í, Ï, È, N, U va boshqalar), tor harflar (E, B, 57

b 37-rasm. Harflarning chizilish qoidalari. Ã, I, J, V) va keng harflar (Ø, M, Þ, Ô). O’rtasidan tik bo’lingan harflar (A, Á, Â, E, Í va sh. o’.) ham bo’linish chizig’i bo’yicha guruhlarga ajratilishi kerak, biroq ular qatorda turli xil balandliklarda chizilishi mumkin. Harflarni balandligi bo’yicha teng ikkiga bo’lib chizish maqsadga muvofiq emas. Harflarning balandligi bir xil chizilishi shart. Biroq, asosi doira va uchburchakda joylashgan harflar boshqalaridan biroz balandroq chiziladi. Shriftlarni chizishdagi muhim talablardan biri — bu ular orasidagi oraliqlarning bir xilligidir. Biroq, harflarning eni, shakli va egallagan yuzasiga qarab ular orasidagi masofalar turlicha bo’ladi. Eni va shakli bir-biriga yaqin bo’lgan harflar (masalan, Ï, Í, È va sh.o’.) oralig’i bir xil olinishi, biroq aylana shaklli harflar bilan istalgan boshqa harflar orasi kichikroq, bir-biriga ochiq tomonlari bilan qaragan, masalan, Ã va A harflarining oralig’i esa yanada kichikroq olinishi kerak. 58 a

5938- a rasm. Bosh harflarni chizish texnologiyasi.

38-b rasm. Kichik harflarni chizish texnologiyasi. Kvadratga asoslangan harflarni chizish qulay bo’lishligi uchun ularning balandligi va eni 9 soniga bo’linadigan bo’lishi kerak. Masalan 54; 63 mm o’lchamlarga ega bo’lgan harflar oson chiziladi. Chunki bu holatda kvadrat tomonining 1/9 qismi harf qalinligini hosil qiladi. 38- a rasmda ana shu qoidaga asoslangan me’morlar shriftining bosma bosh harflarini chizish texnologiyasi, 38- b rasmda esa kichik bosma harflarning chizilish tartibi ko’rsatilgan. Yuqorida qo’yilgan talablar sonlarni chizishga ham birday taalluqlidir. Biroq sonlarning shakli va chizilish tartibi chizmadagi yozuvlar uchun tanlangan shriftlar shakl-shamoyiliga mos kelishi shartdir. Yozuvlar uchun esa shunday shriftlar tanlanishi kerakki, ularning stili va kompozitsiyasi chizmada tasvir etilayotgan obyekt kompozitsiyasi va mazmuniga hamohang bo’lsin. Agar shrift yaxshi did bilan tanlanmasa, u asosiy chizma sifatini pasaytirib yuborishi mumkin. Yozuvlarni chizmaga to’g’ri va chiroyli joylashtirish ham muhim ahamiyatga egadir. Unda asosiy yozuvlar, bayonnomalar va sonlar uchun turli xil harflarning qalinligi va qiyaligini o’zgartirib ham chizmada yaxshi natijalarga erishish mumkin.

39-rasm. Shriftli kompozitsiya. (Rahbar: M.Roziqberdiyev. Talaba: N.Jo’raboyeva). Me’moriy ta’lim tizimida harflar yoki harflar va sonlar aralashmasidan turli xil kompozitsiyalar tuzish odat tusiga kirgan. 39-rasmda talabalarning shriftlarni chizish va ulardan kompozitsiyalar tuzish bo’yicha bajargan o’quv ishlaridan namuna keltirilgan. Ularga qo’yilgan asosiy talab kompozitsion yaxlitlikni, o’zaro masshtablikni, shriftlar uyg’unligini, bo’ysunuvchi markazni topish va shu asosida shriftlar estetikasi va jozibadorligini yaratishdir. 8. Inshoot umumiy ko’rinishining tasviri Yuqorida ko’rdikki, ortogonal proyeksiyalar o’ta shartli tasvirlardir. Inshoot to’g’risidagi ko’z bilan ko’rib yaxlit idrok etish mumkin bo’lgan to’laroq umumiy tasvirni perspektiva yoki aksonometriya beradi (40-rasm). Arxitektura tajribasida perspektiva handasaviy qurish yo’llari bilan bog’liq bo’lgan masalalardan tashqari, ko’plab badiiy masalalarni ham yechadi. Bu masalalar atrof- muhit va yoritilish sharoitlari belgilangan kartina-obyektning tasvirida o’z yechimini topadi.

a b 40-rasm. Binolarning umumiy ko’rinishlaridagi tasvirlari: a — perspektiva; b — aksonometriya. Perspektivani qurish uchun istalgan me’moriy obidani tanlash mumkin. Boshlang’ich material sifatida Qadimgi Yunoniston, Rim, Italiya uyg’onish davri va Rus klassitsizmi, Markaziy Osiyo X—XVII asrlar me’morchiligi namunalarining o’lchov chizmalaridan foydalanish mumkin. Ba’zi paytda hozirgi zamon milliy va xorijiy arxitektura namunalaridan ham foydalanilsa bo’ladi. Perspektivada tasvir predmeti tarzida binoning ichki yoki tashqi ko’rinishlaridan biri olinishi mumkin. Topshiriqni bajarish jarayonida quyidagi muayyan masalalar yechiladi: 1. Arxitekturaviy obyekt , inshootning perspektivasini har xil ufq chizig’i balandligida, turli nuqtalardan umumiy hajm ko’rinishida yaqqolroq ifodalash mahoratini o’rganish.

2. Badiiy masala — arxitektura obyektining xarakterini to’la ochib beruvchi va tasvirning ko’rgazmaliligini ta’minlovchi ko’rish nuqtasini tanlash. 3. Kompozitsion masala — tasvirning kattaligiga nisbatan obyekt o’lchamlarini aniqlash, tasvirning qog’ozdagi o’rni, landshaft va predmetli muhit elementlarini tasvirga qo’shish, nur va soyalarni aniqlash. 4. Geometrik masala — har bir alohida vaziyat uchun qulay bo’lgan perspektiva qurish usulini tanlash. 5. Grafik masala — nafis va chiroyli chiza olish, suvbo’yoq uslublarini qo’llay bilish. Topshiriqni bajarish tartibi. Perspektivani bajarishda boshlang’ich material bo’lib inshootning ortogonal proyeksiyalaridagi chizmalari: tarh, tarz va detallardan foydalaniladi. Ulardan asosiysi — tarh grafik jihatdan juda aniq chizilgan bo’lishi kerak. Perspektiva qurish uchun har xil balandlikdan olingan bir necha tarh kerak bo’ladi. Obyektning tarzi tarh bajarilgan masshtabda chizilishi shartdir. Tarh va tarz 24-format qog’ozning bir chekkasiga chizilgandan so’ng, ko’rish nuqtasi tanlanadi va kartina tekisligi o’tkaziladi. Ko’rish nuqtasi. Inshoot arxitekturasining xususiyatini perspektivada to’laligicha ochib berish ko’rish nuqtasini to’g’ri tanlab olishga bevosita bog’liqdir. Ko’rish nuqtasining obyektdan uzoqligi shunday olinishi kerakki, obyektni ko’ra olish konusi 30– 40° ni tashkil etsin. Ochiq maydonda joylashgan bino uchun ko’rish nuqtasini tanlash, ko’chadagi boshqa qurilishlar orasida joylashgan binoga nisbatan kengroq imkoniyatlarga egadir. Tasvirning jozibaliligi ko’rish nuqtasining masofasiga, asosiy nurning joyiga, kartinaning joylashuviga bevosita bog’liqdir. Asosiy nur kartina tekisligiga perpendikular qilib olinadi. Ko’rish konusi 30—40° bo’lishi uchun odam ko’rish nuqtasining obyektgacha bo’lgan masofasi ufq chizig’idan binoning eng baland nuqtasigacha bo’lgan masofadan 2,5—2 marotaba katta bo’lishi kerak. Perspektiv ko’rinishning chizmada yaxshi chiqishi uchun asosiy nur obyektning burchagiga to’g’ri kelmasligi kerak, chunki bunda fokuslar bir masofaga ega bo’lib

qoladi, bu esa chizmada ko’rimsiz kompozitsiyaga olib keladi. Asosiy nur bino burchagining bissektrisasi bo’ylab o’tmasligi kerak. Ko’rish nuqtasini juda uzoq olganda ko’rish konusi 30° dan kamaysa, perspektiva juda «tinch» bo’lib qoladi. Bu vaqtda fokuslar kartinadan chiqib ketadi va perspektiva qurish qiyinlashadi. Ufq chizig’ini tanlash. Ufq (gorizont) chizig’i inshootning kompozitsion xususiyatlarini aniq ko’rsata olish shartiga, atrofmuhitga bog’liqligi va uning hajmiy- fazoviy tuzilishiga bog’liq ravishda tanlanadi. Murakkab rejaviy yechimlarga ega bo’lgan katta ansambllar va shaharsozlik hududlarining perspektivasini qurishda ufq chizig’i «qush parvozi» balandligida, umumiy hollarda esa ufq chizig’i odam bo’yi balandligida (1,7 m) olinadi. Agarda bino ko’rish nuqtasidan balandlikda joylashgan bo’lsa, ufq chizig’i odam bo’yidan pastroqda olinadi. Interyer perspektivasini qurishda ufq chizig’i o’tirgan odamning ko’zi balandligida olinsa, shift yopilmasi (potolok) yetarli darajada aniq ko’rsatiladi hamda muhitning kengligi va chuqurligi ochiladi. Lekin, ba’zi hollarda, ufq chizig’ini baland nuqtadan o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Masalan, teatrlarda tepa qismdagi ayvonlar balandligida olingan ufq chizig’i chiroyli interyerlarni yaratadi. Ufq chizig’i aniqlangandan so’ng, ko’rish nuqtasidan kartina tekisligigacha bo’lgan masofani aniqlash kerak. Bu masofa ufq chizig’idan binoning eng baland nuqtasigacha bo’lgan masofaning 2—2,5 ko’paytmasiga teng. Oddiyroq qilib aytganda, kuzatuvchi bino balandligidan 2—2,5 marta uzoqroq masofada tursa, biz istagan jozibali perspektiva hosil bo’lishi mumkin. Perspektivani qurishda kompozitsion masalalar. Perspektivani qurish jarayonida to istalgan tasvir topilguncha 3—4 ko’rinishda for-eskiz ishlanadi. Bular orasidan eng chiroyli ko’rinish tanlab olinadi. Tasvirning chizmadagi o’rni yaxshilab aniqanganligi bir necha eskizdan keyin ma’lum bo’ladi. Tasvirni kartina (qog’oz)ga joylashtirishda quyidagi holatlarni inobatga olish kerak:

a b ed1. Qog’ozda bino perspektivasi simmetrik joylashsa, kompozitsion yechim noto’g’ri hisoblanadi (41- a rasm). 2. Tasvirning chap tomonidan kam bo’sh joy qoldirish ma’qullanmaydi. 3. Osmon va yer nisbatito’g’ri olinishi kerak. 4. Ufq chizig’i kartina tekisligini teng ikki bo’lakka bo’lgan (41- b rasm). Kompozitsiya ma’qul emas. Ufq chizig’i kartinaning pastki qismiga yaqin joylashgan holat keng qo’llaniladi. For-eskiz va keyinchalik eskiz bosqichlarida quyidagi masalalarni yechish ko’zda tutiladi: — obyektni qog’ozga to’g’ri joylashtirish, anturaj, landshaft va atrof-muhit elementlarini qo’shish; — anturaj bino xarakterini ochishga xizmat qilishi va hech qachon asosiy tasvirga xalaqit bermasligi kerak (42rasm); — anturaj elementlari bino o’lchamlari va masshtabini aniqlashga yordam berishi kerak. To’g’ri 41-rasm. Perspektiv tasvirni qog’ozga joylashtirish: a) obyektning gorizontal yo’nalishda siljishi; b) ufq chizig’ining siljishi. Noto’g’ri To’g’ri .

42-rasm. Anturajni obyektga moslashtirish: a) masshtablikni ko’rsatish; b, d) anturaj elementlarining binoga nisbatan joylashishi; e) anturajni obyektning tashqi shakliga moslashtirisha b Noto‘g‘ri Noto‘g‘ri

Perspektivani qurish. Me’moriy inshoot perspektivasini qurish jarayonida grafik tasvirlarning aniqligiga juda katta e’tibor berish kerak. Bu bosqichdagi eng kichik noaniqlik ham tasvir sifatini pasaytirishi mumkin. Aniqlikni oshirish uchun bo’laklarni berilgan nisbatda taqsimlash, balandlikni aniq masshtabga qo’yish, bo’linuvchi masshtabni qo’llash kerak. Perspektiva qurish jarayonida tasdiqlangan eskizdan ma’lum farq vujudga kelsada, oxirgi bosqichda perspektiv tasvir hamisha muallifning asosiy g’oyasini aks ettirishi kerak. Perspektiva qurish, odatda, ikki bosqichda amalga oshiriladi: birinchisi — binoning yaxlit hajmi, ya’ni massadagi ko’rinishini qurish; ikkinchisi — tasvirning detallarini ishlash. Ortogonal proyeksiyalar — tarh va tarz bo’yicha tasvirning umumiy ko’rinishi hosil bo’ladi. Bino qismlarini ishlash qulay usullarni qo’llagan holda amalga oshiriladi, bu holda fokuslar o’rni (bino gorizontal chiziqlarining uchrashish nuqtalari) asosiy rol o’ynaydi. Perspektiva qurishning bir necha usulllari mavjud (masalan, arxitektorlar usuli, panoramali yoki keng burchakli perspektiva, to’r usuli). Biroq, me’morlarning loyihalash amaliyotida bajarilishi eng sodda va qulay bo’lgan «arxitektorlar usuli» ko’proq qo’llaniladi. Perspektivani berilgan obyektlarning tarhi va tarzidan, ulardagi parallel chiziqlarning uchrashuv nuqtalaridan foydalanib qurish arxitektorlar usuli deb ataladi. Bu usul quyidagicha amalga oshiriladi (43-rasm). Eng avvalo, berilgan binoning tarhi va tarzi qog’ozning bir chekkasiga bir xil masshtabda ustma-ust chizilib olinadi. Keyin ko’rish nuqtasi S tanlanib, ufq chizig’i h o’tkaziladi (ko’rish nuqtasini tanlash va ufq chizig’ini o’tkazishda yuqorida keltirilgan talablarga rioya qilinadi). So’ngra kartina tekisligi K ni bino tarhining bizga yaqin turgan burchagi I dan o’tkazamiz, toki binoning ushbu qirrasini perspektivada o’z kattaligi va masshtabida tasvirlash mumkin bo’lsin. Ko’rish nuqtasidan bino yon tomonlariga parallel qilib chiziqlar o’tkazamiz. Ular kartina tekisligini F 1 va F 2 nuqtalarida kesadi. Bu nuqtalar perspektivaning fokus

nuqtalari deb ataladi. Shundan so’ng, tarhda binoning yon qirralari (II, III) va boshqa xarakterli nuqtalarini S nuqta bilan tutashtirib, ularning kartina tekisligidagi izlarini hosil qilamiz. Bu izlarni va fokus nuqtalarini sirkul yoki qog’oz parchasi yordamida kartina asosi H ga o’tkazamiz. Kartinani chizmaning istalgan qulay bo’sh joyiga joylashtirish mumkin. Lekin uni bino tarzi asosining davomiga o’lchab qo’yilsa perspektivani qurish oson bo’ladi. So’ngra kartina asosidagi ushbu izlardan perpendikular o’tkazib, kartina tekisligiga tushgan perpendikular 1 ga tarzdan olib o’z balandligini qo’yamiz. Shunda fokus nurlari binoni chegaralovchi yon qirralarining kartina asosidagi izlaridan o’tkazilgan perpendikular 2 va 3 bilan kesishib, kartinada bino umumiy massasining perspektivasini hosil qiladi. Bino elementlari: derazalar, balkonlar va eshiklarning perspektivasini ishlash uchun ularning haqiqiy balandliklarini tarzdan 1 - qirraga o’lchab qo’yib, fokus nuqtalari bilan tutashtiramiz. Fokus nurlari ushbu elementlarning kartina asosidagi izlaridan o’tkazilgan perpendikular bilan kesishib, bino massasida ularning o’rni va perspektivasini tasvirlaydi. Odatda, perspektiva ortogonal proyeksiyalar (tarh va tarz) o’lchamlariga nisbatan 2 yoki 3, 4 marotaba kattaroq o’lchamlarda quriladi. Bu- 43- rasm. Perspektiva qurishning «arxitek- torlar» usuli (burchakli perspektiva): a) binoning tarhi va tarzi; b) binoning berilgan o‘lchamlaridan ikki marta kattalashtirib chizilgan perspektivasi; S — kuzatuvchi;  – ko‘rish burchagi; K – kartina tekisligi.a b

ning uchun oldin perspektiva qurib olinib, keyin uni istalgan marta kattalashtirish yoki ortogonal chizmalar o’lchamlarini kartinaga kattalashtirib qo’yish usullaridan foydalaniladi. Biz yuqorida perspektivani ikki fokus nuqtasi va bino tomonlariga nisbatan burchakli joylashgan kartina tekisligi yordamida qurishni bayon etdik. Shu nuqtayi nazardan bu uslubni adabiyotlarda burchakli perspektiva deb ham atashadi. Biroq, me’moriy loyihalash amaliyotida perspektivani bir yoki uch fokusdan foydalanib qurish usullari ham mavjuddir. Agar kartina tekisligi obyekt asosiy sirtlarining biriga parallel joylashtirilsa, frontal perspektiva hosil bo’ladi. Uni qurish ikki fokusli burchakli perspektivaga ko’ra soddaroqdir, chunki u bir fokus orqali quriladi (44-rasm). Frontal perspektiva, odatda, interyerlarni, ichki hovlilar, ko’chalar perspektivasini hamda ichki muhitli ochiq fazoviy kompozitsiyalarni qurishda keng qo’llaniladi. Bino yoki interyerlarning frontal perspektivasini qurishda gorizontal qarash burchagi 30—60° chegarasida bo’lishi kerak. Kartina tekisligining frontal holatida obyektga qarash nuqtasi obyekt tarhining simmetrik o’qida joylashishi tabiiy holdek bo’lib tuyulsada, biroq qarash nuqtasining bunday joylashuvida obyekt perspektivasining tasviri chiroyli chiqmaydi. Shuning uchun ham qarash nuqtasining joyini tanlashda uni obyekt simmetrik o’qiga nisbatan o’ng yoki chap tomonga, obyekt kengligining uchdan bir qismigacha siljitish tavsiya etiladi. Biroq, kartina tekisligining holati o’z holicha qoladi. Uch fokusli perspektiva, odatda, baland, ko’p qavatli binolarni tasvirlashda qo’llaniladi. Chunki bunday binolarda nafaqat gorizontal chiziqlar, balki vertikal parallel chiziqlar (qirralar) perspektivasi ham sezilarli darajada bo’ladi. Darhaqiqat, biz ko’chada yurib baland binolarga qarar ekanmiz, ularning yuqoriga qarab torayib boruvchi persektivasini ko’ramiz. Shu boisdan, bunday binolar perspektivasini qurishda uchinchi fokus nuqtasidan ham foydalanish tavsiya etiladi. Ushbu usul adabiyotlarda qiya kartinali perspektiva deb ataladi.

44-rasm. Frontal perspektiva qurish. Murakkab shaklli va katta hududli shaharsozlik obyektlarining perspektivasini ishlashda esa 45-rasmda ko’rsatilgan to’r usuli qo’llaniladi. Bu usulda, yuqorida ta’kidlaganimizdek, ufq chizig’i «qush parvozi» balandligida olinadi. Bu holatda ham avval qarash burchagi tanlab olinib, rejada kartina tekisligining holati aniqlanadi. So’ngra, rejada kartina tekisligiga parallel chiziqli kvadrat yacheykalardan tuzilgan to’r chizib olinadi. Xuddi shunday to’r perspektiv ko’rinishda ham quriladi. Bunda kvadrat diagonalidan foydalaniladi. Perspektivasi chizilayotgan shaharsozlik obyektining masshtabi va xususiyatlaridan kelib chiqib kvadrat to’r tomonlarini 2, 5, 10, 15 metrga teng qilib olish tavsiya etiladi. To’r chiziqlari turli tomonlar bo’yicha harflar va sonlar bilan belgilanadi. Ortogonal

a b 45-rasm. Perspektiva qurishning to’r usuli: a) obyektning rejasi va balandliklar; b) obyektning o’lchamlaridan ikki marta kattalashtirib qurilgan perspektivasi. rejadagi nuqtalar, binolarning barcha qirralari perspektiv to’rda o’z joyiga ko’chiriladi. Balandliklar kartina tekisligiga tutashgan haqiqiy o’lchamlardan olinib, perspektivadagi o’zlariga mos keluvchi obyektlarga qo’yib chiqiladi (chizmada 0 va 5; 0 va 11; 0 va 16 hamda 0 va 32 balandliklarining qo’yilishiga qarang). Chizmani grafik bezash. Chizmaning ilk bosqichi eskiz bo’lib, unda asosiy kompozitsion yechimdan tashqari, chizmani grafik bezash yo’llari ham o’ylab ko’riladi. Perspektivani chizish qalamda aniq ketma-ketlikda olib boriladi. Umumiy hajmlar qurilgandan keyin me’moriy detal va qismlarni chizishga o’tiladi. Chizma qalamda nozik, lekin aniq chiziqlarda bajariladi. Keyingi bosqich — soyalarni qurishdir. Bu bosqich chizma geometriya kursidan olingan bilimlar orqali amalga oshiriladi. Soyalar chegarasini qalam bilan qattiq bosib chizish yaramaydi. Chizmada nur va soya masalalari tasvirlash usuli orqali hal etiladi.

46-rasm. Buxorodagi Somoniylar maqbarasining perspektiv tasviri. (Rahbar: B. Saidova. Talaba: F.Ismoilov.) Binoning kompozitsion tomonlarini tasvirlashdan tashqari, perspektivada me’moriy obidaning atrof-muhit bilan munosabatini ko’rsata olish; yer, peyzaj, osmon va umumiy fon orasidagi tonal nisbatlarni topa bilish, tabiatning ertalabki, kechqurungi holatini, faslni aniq ko’rsatish, umuman, tabiat xususiyatlarining grafik bezash usullari topilishi kerak. Eskizidagi ba’zi noaniqliklar va umumlashtirishlar oqqa ko’chirilgan chizmada o’zining tugallangan yechimini topishi lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Roziqberdiyev M. Kichik arxitektura shakllari. — T., TAQI, 1995. 2. Arxitekturaviy loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma. — T., TAQI,2000. 3. O’ralov A.S., Rahimov A.Q., Saidova B.A. Arxitekturaviy kompozitsiya va loyihalash asoslari. O’quv qo’llanma — Samarqand, SamDMQI, 2005. 4. Викторов А.М Природный камень в архитектуре 1983 5. Гинзбург В. П. Керамика в архитектуре — М., 1983. 6. Рабинович В.И книга об архитектуре. М 1973. 7. История и теория архитектуры 2002 г

O'xshashlar

Kichik me’moriy shakllarni loyihalash

Grafik topshiriqlar

Loyihalash asoslari

Muzey va ko‘rgazma binolari

Arxitektura to’g’risida umumiy ma’lumot