Muzey va ko‘rgazma binolari - Arxitektura - Referatlar

Muzey va ko‘rgazma binolari

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

378.5 KB

Ko'chirib olish

Muzey va ko‘rgazma binolari Reja: 1. Umumiy holatlar 2. Shaharsozlik yechimi 3. Muzeylar faoliyatining asosiy turlari 4. Hajmiy-rejali yechim 5. Binoning funksional bloklari va ularni loyihalashga qo‘yilgan talablar 6. Konstruktiv yechim 7. Ko‘rgazmalar

Umumiy holatlar Eksponatlarni saqlash va tashrif buyuruvchilarga xizmat ko‘rsatish muzeylar faoliyatining asosini tashkil qilib, xonalar tuzilmasi, tarkibi va maydonini belgilab beradi. Muzeylarni loyihalashda ikkita asosiy texnologik oqim – tashrif buyuruvchilar marshruti va eksponatlar hamda xodimlar harakatlanishi yo‘llarini – masimal ajratish prinsipi amalga oshirilishi lozim. Muzey faoliyati yo‘nalishini binoning murakkab hajmiy-rejali tuzilmasi belgilab berdi. Xonalarning o‘zaro bog‘liqligi tashrif buyuruvchilar va muzey xodimlari oqimlarining intensivligi va muntazamligi bilan tavsiflanadi va quyidagi asosiy variantlarda berilishi mumkin: xonalar va intensiv oqimlar o‘rtasidagi doimiy bog‘liqlik ular o‘zaro yaqin va qulay, yo‘llarning boshqa oqimlar bilan kesishishini istisno qilgan holda joylashishini talab qiladi: bu, birinchi navbatda, vestibyulekspozitsiya zallari guruhi va ekspozitsiya zallari guruhi ichidagi bog‘lanishlarga taalluqlidir; - xonalarning intensiv oqimlar bilan kam sonli bog‘liklar, bunda asosiy maqsad boshqa intensiv oqimlar bilan kesishishga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat bo‘lib, xonalarga qulay tarzda kirish-chiqish imkonyatlari ham ko‘zda tutiladi; - xonalar va kam sonli harakatlanishlar o‘rtasidagi doimiy bog‘liqlik, bunda ular qulay va yaqin joylashishini talab qilinadi; oqimlarning kesishishi muhim ahamiyatga emas; bu kabi bog‘lanish fondlar saqlanadigan xona, fotolaboratoriya va ustaxonalar, ekspozitsiya zallari, dam olish joylari, ma’muriyat xonalari o‘rtasida bo‘lishi kerak; - kam sonli va epizodik harakatlanishlar istalgan xonalar guruhlari o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin, lekin ular asosiy xonalarning o‘zaro joylashuviga ta’sir o‘tkazmaydi.

Frankfurt shahridagi Badiiy hunarmandchilik muzeyi, Germaniya, arxitektor R. Meyyer, 1979-1984 Shaharsozlik yechimi Muzey binolari uchun joylashuvning shaharsozlik vaziyatiga bog‘liq ravishda uchta asosiy turini ajratish mumkin: - park zonasida – orol ko‘rinishidagi erkin joylashuv; - qurilgan binolar rekonstruksiya qilinayotgan zonadagi joylashuv; - shaharning madaniy markazi tarkibidagi joylashuv. Muzey shahar tashqi muhitidan maksimal tarzda ajratilgan bo‘lib, yashil o‘simliklar bilan himoyalangan, havoni filtrlash va tozalash tizimi bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Muzey shahardagi imoratlar o‘rtasida joylashtirilsa, u holda uning uchastkasi aniq ajratilishi zarur. Muzey binosi orol ko‘rinishida joylashtirilganida, uning chegaralarini shartli ravishda ko‘rsatishga yo‘l qo‘yiladi.

Muzey uchastkasiga yondosh shahar yoki park hududi ham, garchi, rasman muzeyga tegishli bo‘lmasada, agar muzeyning tashqi qiyofasiga mos tushsa va uzviyyaxlitlikni tashkil etadigan bo‘lsa, muzeyga taalluqli bo‘lishi mumkin. Muzey uchastkasi kelgusida muzey kengaytirilishi uchun imkoniyat berishi lozim. Muzey uchastkasining maydoni kolleksiyalar o‘lchami va turiga bog‘liq tarzda belgilanadi. Muzey uchastkasi quyidagi funksional zonalarga bo‘linadi: kirish, ekspozitsiya, rekreatsiya, xo‘jalik. Barcha zonalar, ayniqsa, birinchi uchta zona aniq bo‘linishga ega bo‘lmasliklari mumkin. Kirish zonasi. Muzeyga kirish zonasi “qizil liniya” dan kamida 15 metr masofada joylashib, ba’zida ochiq joydagi eksponatlar o‘rnatilgan holda, psixologik tayyorgarlik zonasini tashkil qilishi lozim. Muzeyga yaqinlashishda bu zonada psixologik nuqtai nazardan vaekspozitsiya bilan tanishish uchun diqqat yo‘nalishini o‘zgartirish maqsadida tashrif buyuruvchilarga zarur bo‘lgan pauza yaratiladi. Kirish zonasini obodonlashtirishda kichik me’moriy shakllar, axborot va reklama vositalari, ayrim hollarda esa – yirik va predmetli eksponatlar ishlatiladi. Kirish zonasi yaqinida ekskursiya avtobuslari va avtomashinalar turargohi tashkil qilinadi. Kirish zonasi, bino joylashuvi va uning tevaragiga bog‘liq ravishda, hashamdor va tantanavor yoki, aksincha, oddiyroq qilib tashkil qilinishi mumkin. Muayyan shaharsozlik sharoitlarida jamoat markazi maydonining bir qismi muzeyga kirish zonasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Avtomobil turargohlari 100 ta tashrif buyuruvchi uchun 10-15 o‘rin hisobidan tashkil qilinadi. Ekspozitsiya zonasi funksional va kompozitsion nuqtai nazardan eng muhim ahamiyatga ega. Ekspozitsiya muzey uchastkasida bino yaqinida joylashishi yoki tomoshabinlarni jalb qilish maqsadida ko‘cha bilan bog‘langan bo‘lishiham mumkin. Bu zona relyefning tabiiy imkoniyatlariva obodonlashtirish elementlaridan foydalanib tashkil etilgan xushmanzarali rejaviy tuzilmasi bilan ajralib turadi. Ekspozitsiya, aksariyat hollarda, bino yaqinida, ichki hovlilar va birinchi qavatning qurilmalari bo‘lmagan qismi – galereya, o‘tish yo‘llari va shu kabilarda joylashtiriladi. Ekspozitsiya, muzeyning ta’sir zonasiga yon-atrofdagi maydonlarni kiritish maqsadida, muzey yoniga, tomoshabinlar yig‘iladigan

joylarga olib chiqilgan holda, ko‘cha yoki maydon bilan bog‘lanishi mumkin. Ochiq ekspozitsiya uchun rivojlangan sokolli qavatlar qoplamalari, maxsus podiumlar va maydonchalar ajratiladi. Ba’zida, eksponatlarni turli rakurslardan ko‘rish uchun, ekspozitsiya relyef bo‘yicha turli, jumladan chuqurlashtirilgan sathlarda ham joylashtiriladi. Eksponatlari chimli ochiq maydonchalarda, daraxtlar guruhi ichida joylashtirilgan xushmanzarali rejaviy tuzilmalar keng tarqalgan. Bunday joylashtirishda tomoshabinlar muayyan manzaraga ega yo‘nalish bo‘yicha harakatlanadilar. Muzeyning funksional-rejaviy tuzilmasi: 1 – vestibyul va garderob; 2 – axborot-ma’lumotnoma bo‘limi; 3 – ekskursovod xonasi; 4 – tibbiy punkt; 5 – chekish xonasi; 6 – hojatxona; 7 – kiosklar; 8 – dam olish xonasi; 9 – bufet; 10 – bolalar uchun o‘yin xonasi; 11 – leksiya zali; 12 – ommaviy tadbirlar zonasi; 13 – davriy ko‘rgazmalar zonasi; 14 – auditoriya; 15 – kutubxona; 16 – foyye; 17 – direksiya; 18 – majlislar zali; 19 – ilmiy xodimlar kabinetlari; 20 – xizmat vestibyuli; 21 – maishiy xonalar; 22 –

xodimlar yemakxonasi, yordamchi xonalari bilan; 23 – foto va boshqa laboratoriyalar va ustaxonlar; 24 – eksponatlarni qabul qilish, konservatsiya qilish, tayyorlash; 25 – texnik xonalar; 26 – seyf. Rekreatsiya zonasi ekspozitsiyalarni ko‘rgandan keyin dam olish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, kirish zonasi (agar u shaharda yetarlicha ajratilgan bo‘lsa) bilan birlashtirilishi, shuningdek ochiq ekspozitsiya bilan qo‘shilib ketishi mumkin. Xo‘jalik zonasi muzey uchun zarur bo‘lgan issiqlik punkti, transformator podstansiyasikabi muhandislik xizmatlarini, shuningdek omborlar va garajlarni joylashtirish uchun mo‘ljallangan. Ta’kidlash lozimki, zamonaviy tendensiyalarga ko‘ra, rivojlangan xo‘jalik zonasini rad etish kuzatilmoqda: texnik xonalar imkon qadar binoning yerto‘la va sokolli qavatlariga joylashtirilayotganini ko‘rish mumkin. Xo‘jalik zonasini muzey va ko‘rgazma eksponatlarini qabul qilish va jo‘natish uchun mo‘ljallangantomondan joylashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Muzeylar faoliyatining asosiy turlari Muzeylar faoliyatining asosiy turlari quyidagilardan iborat: kolleksiyalarni jamlash, shakllantirish va saqlash, ilmiy tadqiqot ishlari, madaniy-ma’rifiy faoliyat. Kolleksiyalarni jamlash, shakllantirish va saqlash. Muzey funksional dasturni o‘ziga xos vositalar yordamida bajaradi. Ashyoviy yodgorlik – yo‘nalishlari bo‘yicha turli bo‘lgan muzeylar faoliyatining asosi hisoblanadi. Fondlarni aniqlash, hisobga olish va jamlash muzeyning ixtisoslashuviga asoslangan holdabajariladi. Eksponatlar ahamiyatiga qarab muzey fondlari asosiy va ilmiy-yordamchi fondlarga bo‘linadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyati bir nechta izchil ketma-ketlikka ega fazalardan iborat. Birinchi bosqich – materialni aniqlash va uni toifalash, kelgusida ilmiy nuqtai nazarda ishlanishi va madaniy-ma’rifiy maqsadlarda foydalanishiimkoniyatlarini belgilash, fondlar va ekspozitsiyaga qabul qilingan materiallar va eksponatlarni

joylashtirish. Muzey to‘plamidagi material va eksponatlarning ilmiy klassifikatsiyasi kataloglar va boshqa ilmiy-yordamchi hujjatlarni tuzishda aks ettiriladi. Ekspozitsiya tashkil etilishi va ilmiy maqolalarni tayyorlanishi muzey materiallarining ilmiy ishlanishidagi yakuniy faza hisoblanadi. Ilmiy ishlarni o‘tkazish uchun muzey xodimlari va fondlarning mutaxassislari uchun fond kolleksiyalaridagi barcha materiallardan foydalanish imkoniyati ta’minlanishi zarur. Muzey faoliyati asosini doimiy ekspozitsiya tashkil etadi. Ekspozitsiya, asosan, dastlabki ilmiy ishlovdan o‘tgan asl eksponatlardan shakllanadi. Ekspozitsiyaga bo‘lgan asosiy talablar: - me’moriy rejali tuzilishi va ilmiy konsepsiyaning yagonaligini ta’minlash; - tashrif buyuruvchilar uchun qulay sharoitlar: harakatlanishning puxta o‘ylangan jadvali, eksponatlarni yakka tartibda va ekskursion guruhlar tarkibida tomosha qilish imkoniyatlari, tomoshabinlarlarning turli toifalari manfaatlarini hisobga olish; - namoyish etiladigan materialni muzeyning tuzilmasi va tematikekspozitsion rejasiga muvofiq ifodali taqdim etish shakli; - eksponatlar saqlanishini ta’minlash: yoritilishning, harorat va namlikning zarur darajasiga, kolleksiyani qo‘riqlash choralariga qat’iy rioya qilish. Muzeyning me’moriy hajmi ekspozitsiya zallari va ochiq ekspozitsiyadan tashkil topadi. Xonalar tarkibida tashrif buyuruvchilarga muzey kolleksiyalari va bino haqida axborot-ma’lumotlar taqdim etiladigan kirish zalini loyihalashtirish maqsadga muvofiq. Ko‘rgazmalarni o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyat muzeyning zamonaviy hayotda ishtirok etishining shakllaridan biri hisoblanib, ko‘rgazmalar muzeyning o‘z fondi hamda boshqa muzeylarning fondi yordamida tashkil qilinadi. Bunday tadbirlar muzeyning ekspozitsiya imkoniyatlarini oshirib, tashrif buyuruvchilarning yangi toifalarini jalb qilishga yordam beradi. Ko‘rgazma o‘tkazishning ikkita asosiy shaklidan foydalaniladi: muzey ichida va ko‘chma ko‘rgazmalar – bunda maxsus ko‘rgazma zallari va transport vositalari bo‘lishi talab etiladi. Ko‘rgazma zallariga qo‘yiladigan asosiy talablar:

- vestibyulga yaqinlik, boshqa xonalar orqali o‘tmasdan, bemalol kirish imkoniyati; - fazoviy va badiiy yechimlarning neytralligi; - oson va tez transformatsiya (o‘zgartirish) imkoniyati. Zallar qoshida ko‘rgazma uskunalarini va inventar saqlash uchun xonalarni ko‘zda tutilishi, fond saqlanadigan xonalarda ko‘chma ko‘rgazmalar uchun maxsus xonalarni (imkon qadar chiqish eshigiga yaqin joyda) loyihalashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Madaniy-ma’rifiy ishlar sirasiga ko‘rgazmalar, ekskursiyalarni tashkil etish, leksiyalar, uchrashuvlar, konferensiyalar, kechalar, suhbatlarni o‘tkazish, kinofilmlarni namoyish qilish, to‘garaklar faoliyatini yuritish kabilar kiradi. Bu, o‘z navbatida, muzey tuzilmasiga kinoleksion zal, to‘garaklar uchun xonalar, shuningdek universal maydonlar kiritilishini shartlab beradi. Madaniyatlararo muloqot tomonga umumiy burilish ro‘y berayotgan, muzey binolari esa universal san’at markazlariga aylanib borayotgan hozirgi sharoitlarda muzeylar uchuntarkibida boshqa funksional vazifalar uchun mo‘ljallangan binolarga xos bo‘lgan xonalarning bo‘lishi tabiiy holdek qabul qilinmoqda. Masalan, ba’zi muzeylarda o‘quv ustaxonalari, tomosha zallari, mediatekalar loyihalashtirilayapti. Kolleksiyalarni saqlash ekspozitsiya zallari va muzey fondlarida eksponatlarni saqlash bo‘yicha tadbirlardan iborat. Saqlash eksponatlarning turlari bo‘yicha tashkil qilinadi. Eksponatlar konservatsiyasi va restavratsiyasi ishning asosiy qismi hisoblanadi. Muzeyning kattaligi va ahamiyatiga bog‘liq tarzda bitta restavritsiya ustaxonasi yoki ustaxonalar va laboratoriya kompleksi ko‘zda tutilishi mumkin. Bir nechta muzeylarga tegishli fondlar markazlashtirilgan sharoitlar uchun fondlar saqlanadigan maxsus omborlar, ustaxonalar va laboratoriyalarning bazaviy markazini tashkil etish maqsadga muvofiqdir.

Hajmiy-rejali yechim Muzey binolari 1-3 qavatli (odatda, 2 qavatli) qilib loyihalashtirilib, bunda gorizontal funksional zonalash afzalroq hisoblanadi. Vertikal funksional zonalash qo‘llanilganida ekspozitsiya, odatda, bosqichli shaklda joylashtiriladi. Kommunikatsiyalarga, ya’ni zinapoyalar, panduslar, yo‘laklar va galereyalarga alohida e’tibor beriladi – ular ichki hajmni shakllantirishda va eksponatlarni tomosha qilishning davomi yoki dam olish joylari sifatida harakatlanish tartibini belgilashda faol qatnashishi lozim. Muzeyning yuqorida qayd etilgan faoliyat turlarini va muzey binosidagi barcha funksional jarayonlarni tashkil etishga quyidagi asosiy funksional bloklar mos keladi: - muzeyga kirish zonasidagi xonalar guruhi; - ekspozitsiya qismi; - kino va leksiya zali; - ma’muriy, ishchi va yordamchi xonalar, kutubxona; - laboratoriya va ustaxonalar; - fondlar saqlanadigan xonalar; - texnik xonalar. Ushbu funksional bloklarni vazifalari bo‘yicha asosiy, yordamchi va xizmat ko‘rsatish xonalariga ajratish. Бажарадиган вазифалари бўйича хона тури Музейнинг функционал зоналари А – ташриф буюрувчилар зонаси Б – хизмат кўрсатиш зонаси Асосий Доимий экспозиция, муваққат кўргазмалар Фондлар сақланадиган хоналар Ёрдамчи Кино ва лекция зали, тўгарак хонаси, дам олиш зонаси, ахборот-маълумотнома Ходимлар учун ишчи хоналар, лабораториялар, устахоналар, кутубхона хоналари

Хизмат кўрсатувчи Вестибюль, гардеробхона, буфет, киоск, чекиш хонаси, санитария бўлмалари Хизмат ветибюли, хўжалик омборлари, инвентарь сақланадиган хоналар, санитария блоклари, техник хоналар Xonalar tashrif buyuruvchilar yoki muzey xodimlari foydalanishiga qarab ikkita asosiy funksional zonalarga bo‘linadi: A – tashrif buyuruvchilar zonasi (ochiq); B – xizmat ko‘rsatish zonasi (yopiq). Maydonlar xonalarning asosiy guruhlari o‘rtasida muzeyning ixtisoslashuvi, uning kattaligi va ahamiyatiga bog‘liq ravishdataqsimlanadi. Xonalarning o‘zaro nisbatlari taxminan quyidagicha qabul qilinadi: - ekspozitsiya zallari – 45-55%; - fondlar saqlanadigan xonalar – 20-25% - yordamchi va xizmat ko‘rsatish xonalari – 35%. Binoning funksional bloklari va ularni loyihalashga qo‘yilgan talablar Muzeyga kirish zonasidagi xonalar guruhi Vestibyul muzeyning me’moriy tuzilmasi boshlanadigan muhim kommunikatsion uzel hisoblanib, aynan shu yerda tomosha marshrutlari boshlanadi va yakunlanadi. Tashrif buyuruvchilar mana shu yerda muzey to‘g‘risidagi birinchi taassurotlarga ega bo‘ladilar. Ta’kidlash lozimki, muzey binosi yoki kompleksining kirish guruhi bir vaqtning o‘zida ham ommaviy (rejali ekskursiyalar), ham yakka tartibdagi tashriflar uchun xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. Shu sababdan vestibyul funksional va rejaviy jihatdan o‘z tarkibida quyidagilarga ega bo‘lishi zarur: garderobxona, ekskursiya guruhlari va yakka tartibda tashrif buyuruvchilar to‘planadigan joy, axborot xizmatlari ko‘rsatiladigan xona, dam olish va nazorat xonalari, chipta sotiladigan kassalar, bufet va ktalog, kitob, esdalik sovg‘alari sotiladigan savdo shaxobchalari,

sanitariya bloklari. Vestibyulda navbatchi ekskursvodlar uchun alohida xonani nazarda tutish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Vestibyuldan ekspozitsiya zallari, ko‘rgazma va kino zallariga, ma’muriyat xonalari va to‘garak xonalariga qulay o‘tish yo‘llari tashkil etilishi lozim. Muzeylarda, odatda, tashrif buyuruvchilarga mo‘ljallangan bosh vestibyuldan tashqari xodimlar uchun ham xizmat vetibyuli loyihalashtiriladi. Vestibyul guruhining o‘lchamlari muzeyning bir vaqtning o‘zida qancha tashrif buyuruvchi sig‘dira olishiga (ularning maksimal soniga) bog‘liq qabul qilinadi. Odatda, bu ko‘rsatkich bir kundagi tashrif buyuruvchilarning 1/5 qismini tashkil qiladi. Agar vestibyul bir vaqtning o‘zida faoliyatning boshqa turlari uchun ham xizmat qilsa, undagi xonalar maydoni ham kattalashtirilishi lozim. Vestibyul va garderob maydoni quyidagicha qabul qilinadi, m2: bitta tashrif buyuruvchi uchun garderob maydoni - 0,08 bitta sumka yoki portfel saqlash uchun - 0,04 bitta tashrif buyuruvchi uchun vestibyul maydoni - 0,2-0,4. Garderob, odatda, binoga kirishning bosh eshigi sathida, vestibyul va zallar, kommunikatsiya uzellari, zinapoyalar, liftlar (ekspozitsiya ko‘p qavatli tuzilmaga ega bo‘lgan holatlarda) o‘rtasidagi bog‘liqlikni buzmaydigan tarzda joylashtiriladi. Nazorat xonasi vestibyulni ikkita: nazoratgacha va nazoratdan keyingizonalarga ajratadi. Nazoratgacha bo‘lgan zonada garderob, kassalar, axborot xizmatlari, kiosk yoki do‘konlari, chekish xonalari va sanitariya bloklari bo‘lgan taqsimlovchi garderob, nazoratdan keyingi zonada esa – muzeyning asosiy xonalari: ko‘rgazma va ekspozitsiya zallari, fondlar saqlanadigan xonalar, laboratoriyalar va ustaxonalarga kirish yo‘llari joylashtiriladi. Katta bo‘lmagan muzeylarda kassa, kiosk va nazorat birlashtirilishlari mumkin. Vestibyulda, shuningdek, qo‘riqlash postlari, jumladan o‘t o‘chirish postlari ham lohilashtiriladi. Yirik muzeylarda tibbiy punktlar ko‘zda tutiladi. Tashrif buyuruvchilar va muzey xodimlariga xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan bufet bino vestibyuli bilan eng qisqa bog‘lanishga va yuk tushirib olish uchun qulay maydonchaga ega bo‘lishi kerak. Bufet xonalari tarkibiga ovqatlanish zali (taom tarqatish peshtaxtasi bilan), yordamchi xona va idish-tovoq yuvish xonasi kirishi lozim.

Muzeylarda tashrif buyuruvchilar harakatlanishi jadvallari (A-I) (V.I.Revyakin bo‘yicha) Muzey binosining ekspozitsiya qismi Ekspozitsiya zallari – binoning me’moriy kompozitsiyasi va badiiy ko‘rinishini shakllantiruvchi muzeyning asosiy xonalar majmuasi hisoblanadi. Zallarning me’moriy-hajmiy tuzilmasi – ularning o‘lchamlari, shakli, o‘zaro va boshqa xonalar bilan bog‘langanlik tizimi – ekspozitsiya maqsadi va spetsifikasi bilan belgilanadi. Ekspozitsiya zallari uchun umumiy talablar V.I.Revyakin tomonidan quyidagicha ta’riflanadi:

- zallarning fazoviy-rejali va badiiy yechimlari ekspozitsiyalar tematik tuzilishiga mos bo‘lishi lozim; - butun muzey bo‘ylab marshrutni va tanlab turib yetakchi bo‘limlarni tomosha qilish imkoniyati; - ekspozitsiyalar to‘ldirilishi va yangilanishi munosabati bilan zallar tuzilmasiga o‘zgartishlar kiritish imkoniyati; - ochiq ekspozitsiya bilan bog‘liqlik; - ekspozitsiya zallari tuzilmasiga maxsus dam olish zonalari va ekspozitsiyalarni tayyorlash va inventar saqlash uchun xonalarini kiritish. Ekspozitsiya zallari fondlar saqlanadigan xonalar va ustaxonalar bilanfunksional va texnologik jihatdan bog‘langan bo‘lishlari zarur. Agar ular binoning turli qavatlarida joylashgan bo‘lsalar, u holda eksponatlarni ko‘chirish uchun yuk liftlari yoki yuk ko‘targichlar ko‘zda tutilishi lozim. Ekspozitsiyaning ikkinchi va uchinchi qavatlarda, markaziy kirish zali atrofida joylashtirilishi muzey binolari uchun eng ko‘p tarqalgan kompozitsiya turi hisoblanadi. Ekspozitsiyani uchinchi qavatdan yuqorida joylashtirilishi doim ham maqsadga muvofiq emas (ko‘p qavatli komplekslar qurilishida avvaldan loyihada ko‘zda tutiladigan holatlar bundan istisno). Badiiy muzeylarning zallari, tabiiy yoritilishini nazarda tutgan holda, yorug‘lik tushadigan derazalari shimol tomonga qaratib loyihalanadi; badiiy grafika eksponatlarini namoyish qilish shartlariga ko‘ra, ular uchun maxsus zallar ajratilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bitta tashrif buyuruvchi uchun ekspozitsiya maydoni 3-4 m2 ni tashkil qiladi. Katta bo‘lmagan muzeylarda (ekspozitsiya maydoni 500 m2 gacha) ekspozitsiya maydonlarida uchrashuvlar, kinofilmlar namoyishi, shuningdek muvaqqat ko‘rgazmalar o‘tkazilishini nazarda tutish lozim. Zallarni loyihalashtirishda deraza va eshik o‘rinlarini, qayta rejalashtirish va ekspozitsiyalarni tashkil qilishni murakkablashtiruvchi muqim konstruktiv tayanchlar va orayopmalar sonini imkon qadar qisqartirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu talablarga rioya qilish uchun binoning umumiy sxemasini, qavatliligini, pol va ship sathlarini, hajmlar va maydonlar plastikasini tanlash, yorug‘lik va ranglar uyg‘unligi hamda kompozitsion yechimlarga urg‘u

berish kabi me’moriy usul va vositalarning barchasidan foydalanish lozim. Qator joylashtiriladigan ekspozitsiya zallarining balandligi 4-5 metr, katta zallar balandligi 6-8 metr, ekspozitsiya qatorining balandligi esapoldan 0,8-0,9 metr masofada 1,501,70 metrqilib qabul qilinadi. Ekspozitsiya qatorining uzunligi 20-50 metrdan oshmasligi zarur. Ekspozitsiya qatoridagi maydonning eksponatlar bilan to‘ldirilishi 50-60% ga teng qilib qabul qilinadi. Tomoshabin va eksponat o‘rtasidagi masofa, odatda, eksponat balandligining ikki barobariga teng bo‘ladi. Ekspozitsion hajmni tomoshabinlar qabul oladigan yaxlitligi 24 metr bilan cheklanadi. Eksponatlarni tomosha qilish marshrutining majburiy, erkin yoki ularning birlashtirilgan varianti qo‘llanilishi mumkin. Barcha bo‘limlarga muayyan ketma- ketlikda kirish bilan bajariladigan majburiy varianti ko‘proq didaktik tusga ega ekspozitsiyalar uchun xosdir. Badiiy muzeylarda bunday variant kamdan-kam qo‘llaniladi. Eksponatlarni tomosha qilish ketmaketligini chapdan o‘ngga, ekspozitsiya ko‘p sathli qilib tuzilgan hollarda esa – yuqoridan pastga qilib tashkil qilish maqsadga muvofiq. Eksponatlarni ko‘rish marshruti va yoritish tizimi kompozitsion sxemalarni tuzishda asosiy omillar bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ekspozitsiya tashkil qilishning ilmiy, tarkibiy va funksional-texnologik masalalarini birlashtirish uchun kolleksiya turi va uning naturadagi individual mujassamligiga mos bo‘lgan muzeyning yagona badiiy konsepsiyasini ishlab chiqish talab etiladi. Ekspozitsiyani ko‘p qavatli binoning turli qavatlarida joylashtirilganida marshrutni yuqoridan pastga qarab tashkil etish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Zallar ichida ekspozitsiyani ko‘rish chapdan o‘ngga qilib tashkil qilinadi. Ekpozitsiyani ko‘rish jadvalini tuzishda markaziy joylar yetakchi eksponatlarni joylashtirish uchun ajratilishi lozim. Bunday eksponatlar yoritish, rang, fon kabi badiiy bezash vositalari yordamida boshqa eksponatlardan ajratiladi. Polni yirik eksponatlar va vitrinalar bilan yuklanishi 20-30%ni, bosh o‘tish yo‘lining kengligi – 2-3 metrni, ikkinchi darajali o‘tish yo‘linining kengligi – 1,5-2,0 metrni tashkil

qiladi. Yetakchi eksponatlar oldida 10-15 metrlik bo‘shliq qoldirish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ko‘rgazma zallari (muvaqqat ko‘rgazmalar zallari) – zamonaviy muzeyning ajralmas qismi. Ko‘rgazmada namoyish etiladigan ekspozitsiya mavzusi chegaralanib, bu ekspozitsiyalar, asosan, axborot tusiga ega bo‘ladilar. Shuning uchun ham, agar muzeylarning doimiy ekspozitsiyasi 7-10 yilda bir marta o‘zgartirilsa, ko‘rgazmalar ekspozitsiyasi har 1-2 oyda o‘zgarib turadi. Ekspozitsiyaning tez-tez o‘zgartirilishi, unga nisbatan talablarning o‘zgarib turishi ko‘rgazma zallari ekspozitsiya zallariga qaraganda moslashuvchanroq (universal) bo‘lishi talab qiladi. Ko‘rgazmalar zali turli konstruksiyalar va uskunalar o‘rnatilishi uchun moslashgan bo‘lishi lozim. Ko‘rgazma zali imkon qadar vestibyulga yaqin joylashgan yoki mustaqil kirish yo‘liga ega bo‘lishi kerak. Ko‘rgazma zallari qoshida ekspozitsiyani tashkil qilishda ishlatiladigan uskunalarni saqlash uchun maxsus xona, eksponatlarni vaqtincha saqlash va turli tayyorgarlik ishlari uchun alohida xonalar ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Muzeyning hajmiy tuzilmasi unga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘pgina omillar sababli turlicha bo‘lishi mumkin. Lekin, bu masalani hal qilishdagi eng zamonaviy va maqbul yechim – moslashuvchan rejaviy tuzilmaga va tezkor o‘zgartirish imoniyatlariga ega universal maydondan foydalanishdir. Muzey zallari tashqi muhit uchun ochiq bo‘lib, tabiat bilan ideal bog‘lanishi (galereya usuli) yoki diqqat-e’tibor faqat ekspozitsiya obyektiga qaratilishini ta’minlash maqsadida tashqi muhitdan ajratilgan bo‘lishi mumkin. Kino va leksiya zali Kino va leksiya zali tarkibidagi xonalar bloki quyidagilardan iborat: kino va leksiya zali, estrada va uning qoshidagi xona, kinoapparatlar xonasi, kinozal qoshidagi foyye (u vestibyulya bilan birlashtirilishi mumkin). Ekspozitsiyaning ish rejimidan mustaqil ravishda foydalanish maqsadida kino va leksiyalar zalini vestibyulga yaqin qilib joylashtirish lozim. Kino va leksiyalar zali tematik kinofilmlar namoyishi, seminarlar va maktab o‘quvchilari hamda katta yoshdagilar uchun konferensiyalar o‘tkazish uchun xizmat qiladi. Zalda, kinoproyeksiya

qurilmalaridan tashqari, eksponatlarni namoyish qilish uchun kichikroq sahna, doska va kartinalar, ko‘rgazmali qo‘llanmalarni osish uchun moslama, diapozitiv va videofilmlarni namoyish qilish uchun sharoitlar yaratilgan bo‘lishi zarur. Ma’muriy, ishchi, yordamchi xonalar, kutubxona Bu xonalar guruhi doimiy ekspozitsiya zonasidan alohida joylashtirilishi va alohida xizmat kirish eshigi va vestibyulga ega bo‘lishi lozim. To‘garaklar va studiya xonalari turli mashg‘ulotlarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ularda turli guruhlar ishlashi uchun tezkor o‘zgartishlarni bajarish imkoniyatlari ko‘zda tutilishi lozim. Muzey to‘garaklari va studiyalarining ishi muzey fondlari materiallari va muzey laboratoriyalari texnologiyalarini o‘rganishga asoslangan. Bu holat to‘garak xonalari aynan muzey fondlari va laboratoriyalari yonida joylashishini shartlamaydi, aksincha, bu xonalarda odamlar ko‘p yig‘ilishi, shu sababdan shovqin darajasi ortgani sababli, ularni imkon qadar alohida joylashtirish lozim. Ishchi xonalar – bu muzey ma’muriyati va xodimlar uchun ajratilgan kabinet va xonalar bo‘lib, ular, aksariyat hollarda, bosh va xizmat kirish eshiklari yonida joylashtiriladi. Ilmiy xodimlarning ishchi xonalari bir joyda jamlanishi yoki asosiy ish olib borilayotgan bo‘limlar yoniga joylashtirilishi mumkin. Muzeyning ilmiy kutubxonasida nafaqat joriy ilmiy adabiyotlar, balki kolletsiyalar tarkibiga kiruvchi nodir nashrlar ham saqlanadi. Kutubxona, asosan, muzey xodimlariga xizmat ko‘rsatadi. Ilmiy ishlarni yuritish uchun kutubxona yonida maxsus xonalar ajratiladi. Ilmiy ishlar uchun mo‘ljallangan xonalar maydoni bitta ilmiy xodim uchun 4,5 m2 va bo‘lim yoki sektor rahbari uchun 9 m2 qilib qabul qilinadi. Kutubxona o‘z fondlarini muzey spetsifikasiga muvofiq shakllantiradi, muzey xodimlari va tashrif buyuruvchilarga xizmat ko‘rsatadi. Aytish lozimki, zamonaviy muzeylardagi ilmiy kutubxonalarning funksiyalari quyidagi ikki parametr: - axborot saqlashning zamonaviy vositalari ilmiy kutubxonada kompyuter zallari bo‘lishini, jumladan Internet tarmog‘idan erkin foydalanish imkoniyatlari mavjudligi;

- ilmiy kutubxona o‘zining alohida qismlarida tashrif buyuruvchilar foydalanilishiga ham mo‘ljallanganligihisobiga sezilarli darajada kengaygan. Laboratoriya va ustaxonalar Laboratoriyalar va ustaxonalar muzeyning normal faoliyatini ta’minlash uchun mo‘ljallangan. Ularning tarkibi ekspozitsiyaning turi va tusiga bog‘liq ravishda turlicha bo‘lishi mumkin. Muzeylarda, odatda, restavratsiya ustaxonasi, model va maket ustaxonalari, taksidermika laboratoriyasi, duradgorlik va chilangarlik ustaxonalari, fotolaboratoriya mavjud bo‘lib, eng murakkab va mas’uliyatli ishlar fondlar saqlanadigan xonalar bilan qulay bog‘langan restavratsiya ishlari bo‘yicha ustaxona-laboratoriyada bajariladi. Badiiy ustaxona yorug‘ va keng bo‘lib, derezalari shimol tomonda bo‘lishi zarur. Bu ustaxona muzeyning yopiq zonasida joylashtirilib, ekspozitsiya zallari, fotolaboratoriya, va, ayniqsa, asosiy ustaxona bilan bog‘langan bo‘lishi kerak. Asosiy ustaxonada ekspozitsiyalarni va fondlar saqlanadigan xonalarni jihozlash bo‘yicha muqovalash, duradgorlik, chilangarlik, elektrtexnik, bo‘yoqchilik va shu kabi barcha joriy ishlar bajariladi. Konstruktiv yechim Yangi konstruksiyalarni rivojlanishi muzeylarning me’moriy yechimlari to‘g‘risidagi tasavvurlarni ancha kengaytirishi asnosida zamonaviy muzeylar arxitekturasida turli fazoviy tuzilmalarning murakkab shakllari, xuddi an’anaviy sodda shakllar kabi, muhim va ahamiyatli o‘ringa ega bo‘lmoqdalar. Muzey binosining konstruktiv yechimi ikki yo‘nalishda, ya’ni faqat funksional ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltirilgan va obyektning me’moriykompozitsion yechimidagi muhim element sifatidatalqin qilinishi mumkin. Birinchi holatda konstruktiv yechim kompleksning, birinchi navbatda, katta o‘lchamli bo‘shliqlar (atriumlar, ekspozitsiya va konsert zallari) qulay faoliyat yuritishini ta’minlashga, shuningdek fondlar saqlanadigan xonalar kompleksining ishonchli va maqsadga muvofiq tarzda tashkil qilinishiga qaratiladi. Inshoot interyerida erkin, bir-biri

bilan uzviy ketma-ketlikda almashinib boradigan bo‘shliqlarni tashkil qilish uchun karkasli sxemadan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu, modernizmga xos bo‘lgan yechim arxitekturani minimal xarajatlar bilan hal qilish imkoniyatini yaratish bilan birga boshqa yechimlardan (masalan, turli osma panellardan, o‘ziga xos bezaklarni qo‘llash va hk.) foydalanish uchun ham variantlarni taqdim etadi. Fermalardan foydalanish asta-sekin fazoviy qoplamalarni qo‘llash bilan almashtiriladi. Ikkita ulkan ramalar (bir qavat uchun) asosida bajarilgan orayopma qavatlararo bo‘shliqni yordamchi xonalar va omborxonalarni joylashtirish uchun xizmat qiladi. Katta oraliqli fazoviy konstruksiyalarning ishlatilishi tayanchsiz bo‘shliqlarni yopishda ish beradi, bunda ular binoga ham interyer, ham tashqi qiyofa nuqtai nazarida o‘ziga xos ifodalilik va ma’no beradilar. XX asrda fazoviy qoplamalarning barcha turlaridan foydalanilgan: bir tomonlama va ikki tomonlama egrilikka ega qobiqlar (giparlar ko‘rinishidagi), qubba va gumbazlarning barcha turlari, burma va qat-qat qoplamalar, pnevmatik va havo ko‘taruvchi qobiqlar, shuningdek murakkab yig‘ma konstruksiyalar. Bugungi kundagi amaliyotda tomosha zallari bo‘shliqlarini yopish maqsadida fazoviy shakllar ko‘p qo‘llaniladi. Ko‘rgazmalar Ko‘rgazmalar kommunikativ aloqalar, tajriba almashish uchun xizmat qiladilar. Ko‘rgazmalarning asosiy vazifasi va o‘ziga xosligi u yoki bu sohada erishilgan yangi yutuq va natijalarni aniqlash va namoyish qilishdan iboratdir. Rejalashtirish tuzilmasi bo‘yicha ko‘rgazma ekspozitsiyasi tuzilishining quyidagi turlarini ajratish mumkin: - muntazam o‘q bo‘yicha; - radial-halqasimon; - erkin-manzarali. Ko‘rgazma pavilonlarining o‘lchami, odatda, katta bo‘lmaydi, eksponatlar saqlanadigan xonalar maydoni namoyish etilayotgan material xususiyatlariga bog‘liq tarzda belgilanadi. Ko‘rgazmalar ekspozitsiyaning doimiy o‘zgarib turishi

bilan muzeylardan farqlanadi. Ko‘rgazma ekspozitsiyasini ko‘rishga bo‘lgan talablar muzeyning ekspozitsiya va ko‘rgazma zallariga qo‘yilgan talablar kabi belgilangan. Ko‘rgazmalardagi xo‘jalik xonalari bloki muzeylardagiga qaraganda ko‘proq rivojlangan, bu blok tarkibiga ekspozitsiya montajini bajarish uchun yirik ustaxonalar (masalan: duradgorlik, chilangarlik) kiradi. Fazoviy tuzilmasi bo‘yicha ko‘rgazma zallarining quyidagi turlarini ajratish mumkin: - markazlashgan binolar, ular rejaning ixchamligi va funksional jihatdan erkin universal bo‘shliqqa ega bo‘lgani bilan ajralib turadilar; - markazlashmagan binolar, ular ko‘rgazmaning mavzu bo‘yicha bo‘limlarga tabaqalovchialohida bloklardan iborat bo‘ladi. Ko‘rgazmalarning hajmiy-rejali yechimi ko‘rgazma tematikasi o‘zgarishiga qarab pavilon va ekspozitsiyalar tezkor o‘zgartirilishini, barcha pavilonlar, jumladan alohida tanlangan pavilonlar maydoni yangi yoki almashtirilayotgan eksponatlar o‘lchamiga bog‘liq ravishda o‘zgartirilishini ta’minlashi lozim. Ko‘rgazmalarda, odatda, tashrif buyuruvchilarning qarama-qarshi oqimlari to‘qnashishini istisno qiluvchi harakatlanish jadvali joriy etiladi. Pavilon balandligi belgilanmaydi, xizmat ko‘rsatuvchi xonalar balandligi – 3,3 metrgacha bo‘lishi mumkin. Ko‘rgazma biron yo‘nalishdagi yutuq va natijalarni namoyish etish vositasi sifatida turli sohaga oid yangiliklarni taqdim etadi. Pavilon ham ko‘rgazma eksponati sifatida talqin etilishi mumkin – bunda ko‘rgazmaning ichki va tashqi qiyofasi yechimini yagona me’moriy asar yaratishga o‘xshatsa bo‘ladi.

Ivata shahridagi Madaniyat markazi, Yaponiya, arxitektor K.Kurokava, 1999

Adabiyotlar: 1. Ubaydullayev X.M., Inagamova M.M. Turar-joy va jamoat binolarini loyihalashning tipologik asoslari: Darslik. - T.: Voris-nashriyot, 2005. 2. Abdujabbarova M.T. Turar-joy binolarini loyihalash: O‘quv qo‘llanma. – T.: TAQI, 2018. 3. Qodirova S.A. Jamoat binolarini loyihalash: O‘quv qo‘llanma. – T.: TAQI, 2015. 4. Inogomov B.I. Zamonaviy bino va inshootlarni loyihalash: O‘quv qo‘llanma. - T.: TAQI, 2010. 5. Ubaydullayev X.M., Xidoyatov T.A, Abduraxmanov Y.I, Korobovsev G.I., Mansurov Y.M. Arxitekturaviy loyihalash: O‘quv qo‘llanma. - T.: TAQI, 2012. 6. Ubaydullayev X.M., Maxmudov V.M. “Metodika arxitekturnogo proyektirovaniya” Toshkent, TAQI, 2010 y., o‘quv qo‘llanma. 7. Xidoyatov T.A., Kadirova S.A., Magomedova F.X. “Arxitektura obsheobrazovatelnix shkol Uzbekistana”. Tashkent 2005 g. 8. Qodirova T.F. O‘zbekistonning istiqlol yillari me’morchiligi: O‘quv qo‘llanma., O‘AJBNT markazi, 2004 y.

O'xshashlar

Bank binolari va komplekslari

Maktab binolari

Mehmonxona binolari

Umumiy ovqatlanish korxonalarining binolari

Liftsiz turar-joy binolari