Tomoshalar ko`rsatishga mo`ljallangan binolar - Arxitektura - Referatlar

Tomoshalar ko`rsatishga mo`ljallangan binolar

Yuklangan vaqt:

05.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1470 KB

Ko'chirib olish

Tomoshalar ko`rsatishga mo`ljallangan binolar Reja: 1. Kinoteatr binolari 2. Teatr binolari 3. Sirk binolari 4. Klub binolari

Ma`lumki, san`at va madaniyatning jamiyat hayotidagi roli beqiyos va aynan shu jihat me`moriy loyihalarni yaratishda madaniy hordiq chiqarish va ommaviy tomoshalarni namoyish etish uchun mo`ljallangan binolar, muassasalar va majmualar doimo alohida o`ringa ega bo`lganini shartlab beradi. Turli davrlarda inshootlarning turli shakllari va ko`rinishlari – qadimgi ibodatxonalar va imperatorlarning saroylari, ijodiy ustaxonalar va akademiyalar, xususiy kolleksiyalar va turfa yo`nalishli ko`rgazmalar, teatr, konsert zallari, ochiq arenalar va, nihoyat, shahar yoki qishloq muhiti va tabiiy landshaftining oddiy elementlari – san`at markazlari vazifasini bajarib kelganlar. San`atning kundalik faoliyatini ta`minlash bilan bir qatorda, san`atda yangi yo`llar, uslublar va yo`nalishlarni izlash, ularni targ`ib qilish va sintetik umumlashtirish asosida o`zaro boyitish imkoniyatlari san`at markazlari rivojlanishining eng muhim jihatlaridan biri sifatida e`tirof etiladi. Bugungi kunda, ya`ni madaniy hayot serqirra va ko`p yo`nalishlarga ega bo`lgan hamda o`zining doimiy izlanishlari va nobarqarorlik holati bilan ajralib turuvchi davrda san`at markazlarining barcha turlari, shu jumladan kompleksli shakl va ko`rinishlarining mavjud bo`lishi o`ta dolzarb hisoblanadi. Ularni yaratish va kelgusida rivojlantirishga faqat o`tmish va hozirgi davr tajribasini o`rganish, anglab yetish va tizimlashtirish yo`li orqali erishish mumkin. Tomosha ko`rsatuvchi inshootlar qatoriga kinoteatrlar, konsert zallari, klublar teatrlar, sirk, muzey va ko`rgazmalar kiradi. Tomosha ko`rsatishga mo`ljallangan binolarning turli me`moriy-rejali yechimlari bo`lsada, ularni yagona kompozitsion asos – bino yadrosida bosh zalning mavjudligi – birlashtiradi. Bu turdagi binolarning ahamiyati va mavqei me`moriy obrazni nafaqat tasavvurning muayyan shakli, balki shaharsozlik masalalarini yechimini topish uchun zarur bo`lgan obyektning noyobligini belgilashdek o`ta muhim jihatga uzviy bog`liq ekanligini shartlab beradi. Tomosha ko`rsatishga mo`ljallangan binolar uchun yer uchastkasini tanlashda xonalarda zarur akustik sharoitlarni ta`minlashni murakkablashtiruvchi shovqinli va vibratsion fonlarimavjud hududlarni istisno qilish lozim. Tomosha ko`rsatishga

mo`ljallangan binolar uchun yer uchastkalarining maydonlari tasdiqlangan me`yorlarga muvofiq belgilanadi: kinoteatrlar uchun – zaldagi bitta o`rin uchun 5 m2, konsert zallari va sirklar uchun – sig`imiga bog`liq holda 0,7-1,5 gektar, teatr binolari uchun – 1,2-1,7 gektar. Tomosha binosining bosh kirish eshigi oldida maydonning, shuningdek yuk tushirish maydonchalari va xo`jalik hovlisining mavjudligi yer uchastkasining rejaviy tashkil etilishidagi o`ziga xos xususiyat hisoblanadi. Yuqorida sanab o`tilgan tomoshalar ko`rsatishga mo`ljallangan binolarning har bir turini loyihalashtirishda hajmiy-rejali, funksional yechimlarni, va shu bilan birga, badiiylikni ta`minlashga qaratilgan asosiy vazifa hisoblanuvchi tomoshabinlar kompleksi va qolgan xonalarning oqilona va eng maqbul mujassamligining tanlashdan iboratdir. Masalan, kinoteatr xonalari uchta guruhga bo`linadi: - tomoshabinlar kompleksi; - kinoapparatlar xonasi; - xizmat-xo`jalik xonalari. Teatrlarning xonalari tomoshabinlar va sahna qismlaridan, sirklarniki – tomoshabinlar va ishlab chiqarish xonalaridan, klublardagi xonalar esa – tomoshabinlar va klub faoliyatini yuritish bilan bog`liq xonalar guruhidan iborat. Tomosha ko`rsatishga mo`ljallangan binolarning har bir turi uchun xos bo`lgan xususiyatlar haqida qisqacha to`xtalib o`tamiz.

Д.Солопов, 2000-2002 Москвадаги (Россия) Халқаро мусиқа уйи, архитекторлар Ю.Гнедовский, В.Красильникова, М.Гаврилова, С.Гнедовский,

Kinoteatr binolari Kinoteatrlar yil bo`yi faoliyat ko`rsatuvchi (bitta zalli, ko`p zalli) va mavsumiy (yozgi ochiq va yozgi yopiq) bo`lishi mumkin. Kinoteatrning asosiy xonasi – tomoshabinlarga film ko`rish uchun qulay sharoitlarni ta`minlab beruvchi tomosha zalidir. Zalning shakli – to`g`ri to`rtburchakli, trapetsiyasimon yoki yarim aylana. Kinoteatrlar tarkibida kafe va klub faoliyatini yuritish hamda bolalar bilan ishlash uchun mo`ljallangan universal zallar mavjud bo`lgan kompleks shaklida ham loyihalashtirilishi mumkin. Bugungi kunda, ya`ni kinoga bo`lgan qiziqishning yangicha ko`rinishi qayd etilayotgan davrda, kinoteatr binolari xuddi boshqa jamoat binolari kabi, birinchi navbatda, yuqori darajada texnologik jihozlanganlik va universallik kabi xususiyatlarga ega bo`lishi lozim. Tomosha zalining bosh fasadga nisbatan joylashuvi – kinoteatrlarni kompozitsiyasi bo`yicha tasniflashning umumiy alomatidir. Chuqur, ya`ni tomosha zali binoning chuqur ichkarisida joylashgan kompozitsion yechimda zalning bo`ylama o`qi fasad tekisligiga perpendikulyar, frontal kompozitsion yechimda esa – parallel bo`ladi. Bu kompozitsion yechimlar tomosha zalining birinchi yoki ikkinchi qavatda joylashishiga qarab gorizontal va vertikal yechimlarga ajratiladi. Ta`kidlash zarurki, bunday klassifikatsiya umumlashtirilgan bo`lib, turlicha ifodalangan kompozitsion yechimlarni tuzish uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Tomosha zali va kinoekran parametrlariga bo`lgan talablar Kinoplyonka parametrlariga bog`liq ravishda proyeksiyalashning to`rtta turi mavjud bo`lib, kinoekran proporsiyalari (balandlikning uzunlikka nisbati) aynan proyeksiyalash turlariga qarab belgilanadi: - oddiy ekran (0) 1 : 1,37; - keng ekranli (k) 1 : 2,35; - keng formatli (f) 1 : 2,2; Kinofilmlarni namoyish qilishda tomosha zallaridagi tomoshabinlar uchun o`rinlarni quyidagi rasmda keltirilgan zona chegarasida loyihalashtirish tavsiya etiladi, bunda:

D – kinoekrandan so`nggi qatordagi kreslo suyanchig`igacha masofa (tomosha zalining o`qi bo`yicha); G – kinoekrandan birinchi qatordagi kreslo suyanchig`igacha masofa (tomosha zalining o`qi bo`yicha), 0,36 D ga teng; K – kinoekran (xorda bo`yicha egri chiziqli)ishchi maydonining kengligi; B – ekran ishchi maydoning balandligi. Ekran ishchi maydonining kengligini (SH) quyidagicha qabul qilish tavsiya etiladi: - К ф = 0,6 Д; - К к = 0,43 Д; - К каш = 0,34 Д; - К о = 0,25 Д; Ekrandan birinchi qatordagi kreslo suyanchiqlarigacha bo`lgan masofa (G) ekran kengligiga (K) bog`liq ravishda quyidagicha qabul qilish tavsiya etiladi: - Г ф – 0,6 К ф dan kam emas; - Г к – 0,84 К к dan kam emas; - Г о – 1,44 К о dan kam emas. Kino proyeksiya uskunalarini o`rnatishda tomosha zalining parametrlari rasmda ko`rsatilgan, bu yerda: - P – proyeksion masofa, 0,85D dan kam emas; - φ – kinoproyektor optik o`qining kinoekran markazidagi normaldan og`ish burchagi; - φ г – 7 0 dan katta emas (klub va teatrlarda 90 dan kam bo`lmasliliga yo`l qo`yiladi); - φ в – 80 dan katta emas; - φ н – 30 dan katta emas. K – proyeksion nurning yuqori qismidan shipning eng yaqin yuzalarigacha bo`lgan masofa – 0,6 metrdan kam bo`lmasligi lozim; L – proyeksion nurning pastki qismidan tomoshabinlar o`rni zonasidagi polgacha bo`lgan masofa – 1,9 metrdan kam bo`lmasligi lozim;

T – ekran orti bo`shliqning chuqurligi: keng ekran bo`lganida – 0,9 metr, keng formatli ekran bo`lganida – 1,5 metr; R – ekran chekkasidan devorgacha masofa: yassi ekran uchun – 0,985 metrdan, egri chiziqli ekran uchun – 0,1K dan kam bo`lmasligi kerak. Kinoproyektorlar zonasi Tomosha zali va kinoekran parametrlari Hisoblangan kuzatuv nuqtasi uchun ko`rinishni yaratishda ushbu nuqtaga yo`naltirilgan ko`rish nurini oldinda o`tirgan tomoshabin ko`zlari sathidan balandroq bo`lishini 0,14 metr (rekonstruksiya qilinganida – 0,12 m) qilib qabul

qilish tavsiya etiladi. O`tirgan tomoshabin ko`zi sathining poldan balandligi 1,2 metr qilib qabul qilinadi. Kinoteatrdagi tomoshabinlar kompleksi xonalarining maydoni zaldagi bitta o`rin uchun quyidagi jadval bo`yicha qabul qilinadi. Xonaning nomlanishi Maydoni, m2 Tomosha zali (shu jumladan estrada va balkon) 0,9 Kassa vestibyuli 0,07 Foyye va bufet 0,55 Sanitariya bloklari 0,05 Sanitariya bloklaridagi asboblar soni quyidagicha qabul qilinadi: - 150 ta erkak uchun 1 ta unitaz va 2 ta pissuar; - 50 ta ayol uchun 1 ta unitaz; - 4 ta unitazga 1 ta qo`l yuvgich, lekin bittadan kam emas. Erkaklar va ayollar soni barcha tomoshabinlar sonining 50% ga teng qilib qabul qilinadi. Yong`in xavfsizligi talabalariga ko`ra kinoteatr tomosha zalidan tomoshabinlar evakuatsiyasi bir maromda joylashtirilgan mustaqil chiqish eshiklari orqali ikki daqiqa ichida amalga oshirilishi lozim. Bunda evakuatsiya yo`llarining (eshiklar, yo`laklar va zinapoyalar) umumiy kengligi quyidagicha qabul qilish lozim:

Olovbardoshlik darajasi II bo`lgan binolarda – 100 kishi uchun kamida 0,6 metr; Olovbardoshlik darajasi III-IV bo`lgan binolarda – 100 kishi uchun kamida 1,0 metr; Olovbardoshlik darajasi V bo`lgan binolarda – 100 kishi uchun kamida 2,0 metr. Кресло суянчиқлари орасидаги масофа, м Қаторда узлуксиз ўрнатилган ўринлар сони Қаторлараро ўтиш йўлининг кенглиги, м Бир томонлама эвакуация Икки томонлама эвакуация 0,85 12 25 0,4 0,9 20 40 0,45 0,9 25 50 0,5 1,0 30 60 0,55 Kinoapparatlar o`rnatilgan xonalar rejasi: A – keng formatli kinoteatr uchun; B – keng ekranli kinteatr uchun; V – mavsumiy kinoteatr uchun; 1 – kinomexanik xonasi; 2 – apparatlar xonasi; 3 – kinoproyektor xonasi; 4 – plyonkani qayta o`rash xonasi; 5 – ustaxona; 6 – yo`lak. Kinoapparatlar kompleksi Kinoapparat xonalari tarkibiga quyidagilar kiradi: - kinoproyektor xonasi (odatda, uchta kinoproyektor joylashtiriladi) va yordamchi xonalar; - kinoproyektorlarni sovutish agregati joylashgan xona; - kinomexanik xonasi.

Kinoapparat xonalari majmuasida bevosita ko`chaga olib chiquvchi alohida evakuatsiya yo`li ko`zda tutilishi lozim. Teatr binolari Teatr binosi, yuqorida qayd etilganidek, o`z strukturasi bo`yicha sahna va tomoshabinlar uchun mo`ljallangan qismlarga bo`linadi. Birinchi qism tarkibiga sahnaga xizmat ko`rsatuvchi barcha xona va inshootlar, ikkinchi qism tarkibiga esa – tomosha zali, foyye, kuluarlar (teatr zalining yon tomonidagi yordamchi xonalari va yo`laklari), tomoshabinlarni taqsimlovchi va kassa vestibyullari hamda tomoshabinlarga xizmat ko`rsatuvchi xonalar majmuasi kiradi. Teatr binosining sahna qismi teatr binosi umumiy hajmining taxminan 60-70% ni, tomoshabinlarga xizmat ko`rsatuvchi qismi esa – 4030% ni tashkil qiladi. Bu kabi bo`linish teatr binosining mohiyati haqida umumiy tasavvurga ega bo`lish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham teatr binosini uning strukturasini quyidagi sxema bo`yicha tabaqalashtirgan (differensiyalashtirgan) holdako`rib chiqish maqsadga muvofiqroq bo`ladi: - tomoshabinlar uchun mo`ljallangan kompleks xonalari; - tomoshalarni namoyish etish kompleksi xonalari (tomosha zali, sahna; sahnani texnologik ta`minlash xonalari); - sahnaga xizmat ko`ratish xonalari (ijodiy va texnik xodimlar uchun; omborxonalar): - ma`muriy-xo`jalik xonalar; - ishlab chiqarish xonalari. Tomoshalarni namoyish etish kompleksi xonalari Teatr binosining funksional-rejali yechimining asosiy maqsadi – tomoshabinlar spektaklni tomosha qilishi va o`zlashtirishi hamda ijodiy jamoa spektaklni tayyorlashi va namoyish etishi uchun qulayliklar kompleksini yaratishdan iboratdir. Tomosha zalining sig`imini, teatr turi va vazifalariga bog`liq holda, quyidagicha qabul qilish tavsiya etiladi: dramatik teatr – 500-800 o`rinli; musiqa-

dramatik teatr – 500-1000o`rinli; musiqali komediya teatri – 800-1200 o`rinli; opera va balet teatri – 1200-1500 o`rinli. Teatrlarning boshqa sig`imlari loyihalash topshirig`i bilan belgilanadi. Tomosha zalining maydoni bir o`rin uchun 0,7 m2 hisobidan qabul qilinadi. Tomosha zalining maydoni (balkon, loja va yaruslarni ham qo`shib hisoblaganda) sahna, sahna oldi yoki orkestr o`rasining to`suvchi konstruksiyalari chegarasi bilan belgilanadi. Teatr tarixida teatr tomoshalarini tashkil etishning ikkita tizimi shakllangan: ochiq va chuqur. Antik davrlarda shakllangan birinchi tizimda tomoshabinlar va sahnadagi voqealarni yagona zalda birlashtiriladi. Bunda tomoshabinlar sahnaning uch tomonida joylashadilar. Renessans va barokko davrlarida shakllangan ikkinchi tizimda sahnadagi voqealar tomosha zalidan portal ramasi bilan ajratiladi. Bugungi kunda sahnadagi voqealarni namoyish etishning yangi shakllarini yaratishga qaratilgan izlanishlar natijasida tezkor transformatsiyalarni bajarish texnikasiga asoslangan ko`plab uslublar qo`llanilmoqda. Portal yoki chuqur sahna Chuqur sahnada namoyish etilayotgan spektakl tomoshabin tomonidan aynan tomosha sifatida qabul qilinadi, sahnadagi voqealar boshqa muhitda, tomosha zalidan ajratilgan “boshqa dunyoda” kechadi. Portal sahna va tomosha zali o`lchamlari va shaklini belgilovchi parametr sifatida o`yin maydonchasining o`lchamlari xizmat qiladi. Amaliyot shuni ko`rsatdiki, dramatik spektakllarning faol ko`rinishlari kengligi 8 metrdan 14 metrgacha, chuqurligi 5 metrdan 10 metrgacha bo`lgan maydonchada ro`y beradi. Balet ishtirokidagi musiqali teatrlarda o`yin maydonchasining o`lchamlari 12x12 metrdan kam bo`lmasligi zarur. Dramatik teatrdagi portal kengligi 10-14 metrga, opera va balet teatrda esa – 14-16 metrga teng bo`ladi.

Tomoshabinlar kompleksidagi xonalar o`zaro bog`lanishining umumiy funksional-rejali sxemasi: 1 – kassa vestibyuli; 2 – kirish vestibyuli; 3, 4 – kassa va navbatchi ma`mur kabinalari;5 – taqsimlovchi vestibyul; 6 – kiyim almashtirish xonasi; 7 – garderobxona; 8 – garderobchilar xonasi; 9 – bosh ma`mur xonasi va afishalar saqlanadigan xona; 10 – bilet tarqatuvchilar xonasi; 11 – bolalar xonasi; 12 – foyye, kuluarlar; 13 – foyye qoshidagi kichik ombor; 14 – bufet; 15 – idishtovoq yuvish xonasi, taom tayyorlash xonasi; 16 – ombor, tara saqlanadigan xona; 17 – muzey ekspozitsiyalari saqlanadigan xona; 18 – fondlar saqlanadigan xona; 19 – xodimlar xonasi; 20 – sanitariya bloklari; 21 – tamaki chekish xonasi; 22 – tomosha zali; 23 – klub xonalari; I – bog`lanishlar; II – bog`lanishlarning variantlari; III – bloklar; IV – kirish; V – ehtimoliy kirish; VI – ehtimoliy xona (bog`lanishlar).

Tomoshabinlar kompleksi tuzilishining namunalari: a – kuluarlarsiz foyye; b – kuluarlari bor va ulardan zalga kirish tashkil qilingan foyye; 1 – tomosha zali; 2 – foyye; 3 – kuluarlar . Kolosnikli chuqur sahna turlarining sxemalari: a – yon sahna maydonchalari bilan; b – old sahnasi kattalashtirilgan; v – tomosha zali yoki sahnada devorlaridagi o`yin derezalari bilan; g – zaldagi o`yin balkonlari va galereyalari bilan; d, ye – markaziy sahnaga transformatsiyalanadigan kolosnikli chuqur sahna.

Ikkita cho`ntakli va aryersahnasi bo`lgan kolosnikli chuqur sahna tuzilishining sxemalari Kolosnikli chuqur sahna, cho`ntaklar va aryersahna tuzilishining asosiy sxemalari (mexanik uskunalash variantlari shartli ravishda ko`rsatilgan): a-g – bitta cho`ntakli aryersahnasiz; j-i – ikkita cho`ntakli; k-l – aryersahnali cho`ntaksiz; m – cho`ntaksiz va aryersahnasiz

Sahna kengligi aktyorlar o`ynaydigan maydon yoki portalhamda kulisalarning yon tomonlarini bezaklashda qo`llaniladigan maxsus qurilmalar, hajmli dekoratsiyalar, aktyorlar turadigan, chiroq jihozlari o`rnatiladigan joylar kengligidan tashkil topadi. Odatda, sahna kengligi portal teshigi kengligidan kamida 2 baravarga kattaroq bo`lishi lozim. Sahna chuqurligi, odatda, portal kengligidan 1,5 martaga kattaroq bo`ladi. Sahna ostidagi planshetda rejadagi o`lchamlari sahna o`lchamlariga teng bo`lgan tryum ko`zda tutiladi. Tryumning turtib chiqqan konstruksiyalarning pastki qismlarigacha bo`lgan balandligi kamida 2,2 metr qilib olinadi. Qoplama planshet uskunalari, o`yib o`rnatiladigan aylanuvchi doira, halqali doira qo`llanilganida, shuningdek bu kabi uskunalar bo`lmaganida tryum bir qavatli qilib loyihalashtiriladi. Barabanli aylana, ko`taruvchi-tushuruvchi maydonchalar va shunga o`xshash sahna uskunalarini loyihalashtirishda tryum qavatlarining soni loyihada belgilanadi. Sahna oldi zalga bo`rtib chiqqan qilib, to`g`ri chiziqli yoki tomoshabinlar o`rindiqlari zonasiga aylanib tutashadigan tarzda loyihalashtiriladi. Sahna oldining yon qanotlari (kaliperlari) tomosha zalining ko`ndalang o`tish yo`llari bilan kesishguncha davom ettirilishi mumkin. Sahna oldining uzunligi qurilish portali kengligidan kam bo`lmagan qilib loyihalashtiriladi. Yon qanotlar bo`lmagan hollarda sahna oldidan tomoshabinlar o`tiradigan birinchi qatorgacha zaldagi o`tish yo`llariga olib boruvchi kamida ikkita zina yoki pandus loyihlashtiriladi. Shuningdek, sahna oldi perimetri bo`yicha yaxlit zina ko`zda tutilishi ham mumkin. Sahna pardasi tushirilgan holatlarda ham sahna oldiga chiqish uchun imkoniyat yaratilishini ta`minlash tavsiya etiladi. Pol sathidan turtib chiqqan konstruksiyalarning pastki qismlarigacha balandlik 2,1-2,4 metr qilib qabul qilinadi. Orkestrning bitta artisti uchun maydon – kamida 1,3 m2. Loyihalashtirishda orkestr o`rasi o`rnini yopish va o`ra to`sig`i hamda polini o`zgartirish imkoniyatlarini ko`zda tutish tavsiya etiladi. Sahna oldining orkestr o`rasi ustiga osilib turishi dramatik va musiqalidramatik teatrlarda o`ra kengligining 1/3 qismini, musiqali komediya hamda opera va balet teatrlarida ¼ qismini tashkil etadi. Orkestr o`rasi o`rnining yon tomonlarida (tomosha zali

devorlaridan hisoblaganda) eni kamida 1,2 metrni tashkil qiluvchi sahna oldi uchastkalari qoldiriladi. Sahna oldi orkestr o`rasi ustidan osilib turganida orkestr o`rasida sahna tomonga pasayib ketuvchi zinapoyasimon pol loyihalashtirilishi mumkin. Tomosha zalining tuzilishi sahna bilan uzviy bog`liqdir. Misol uchun, sahnada ro`y berayotgan voqealarni portal kengligi bilan chegaralangan o`rinlar zonasida bemalol ko`rish, eshitish va anglash mumkin. Dramatik teatrda tomoshabin aktyor mimikasini sahna “qizil liniyasi”dan 25 metr uzoqlikdan tushuna oladi. Opera teatrida bu masofa 32 metrni tashkil qiladi. Undan tashqari, yaxshi ko`rish va eshitishning eng qulay gorizontal va vertikal burchaklari ham me`yorlanadi. Tomosha zalining ikkita asosiy turi mavjud – yarusli va amfiteatr. Tomosha zalining hajmi dramatik teatrda bitta tomoshabin o`rni uchun 4-6 m3, opera teatrida – 6-8 m3 qilib hisoblanadi. Zaldagi tomoshabinlarning o`rinlari bitta tomoshabin uchun 0,7-0,8 m2 hisobidan loyihalanadi. Bitta zalda janri va sahnaviy yechimlari turlicha bo`lgan spektakllar, jamoat tadbirlari, kinofilmlar, konsertlar va shu kabi tomoshalarni namoyish qilishda zarur bo`lgan shart-sharoitlarni ta`minlash uchun sahna va tomosha zalining transformatsiyasi qo`llaniladi. Teatrlarda rejali va fazoviy transformatsiyalar, shuningdek ularning turlicha kombinatsiyalari qo`llanilishi mumkin. Sahna va zalda me`moriy-rejali yechimlarning turli variantlarini rejali transformatsiya yordamida yaratgan holda turli tadbirlarni o`tkazishda zal va sahnaning asosiy parametrlari – hajmi va shakli o`zgartirilmaydi. Fazoviy transformatsiya esa radikal vosita hisoblanib, u yordamida zallarning nafaqat shakli va hajmini, shuningdek sonini ham o`zgartirish mumkin. Natijada, har bir o`tkaziladigan tadbir uchun zarur hajm va shaklga ega zalga ega bo`lish hamda inshootdan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari yaratiladi. Sahna qoshida texnologik ta`minot xonalari: yon tomondagi devorlarni yoritish lojalari: zal tepasiga olib chiqiladigan sofitlar saqlanadigan xonalar (tomosha zali tepasida), chiroq proyektorlari, chiroq apparatlari xonalari (tomosha zalining orqa devori ortida): frontal yoritish chiroqlari uchun xona (frontal yoritish lojasi), ovoz apparaturasi o`rnatilgan xona, diktorlar va tarjimonlar kabinalari, ovoz operatori lojasi (tomosha

zalining orqa devori ortida yoki tomosha zali tarafdan shu devor yonida); rirproyeksiya xonasi (sahna yoki aryersahna ortida); tiristor xonasi (sahna yaqinida).

Novosibirsk shahridagi Yosh tomoshabinlar teatri, Rossiya, arxitektorlar A.Sabirov, M.Starodubov, 1966-1971 Yon tarafdagi yoritish lojalari zalning bo`ylama o`qiga nisbatan 550 va 650 gradusli burchaklar bilan chegaralangan va cho`qqisi avansahnaning oldingi chegarasidagi zonada joylashtiriladi. Yoritish lojasi o`rnining kengligi 1,8 metrdan kam bo`lmasligi lozim. Tomosha zalining har bir tomonidagi yoritish lojalarining soni ikkitadan kam bo`lmasligi kerak. Pastki yoritish lojasi polidan sahna plansheti sathigacha bo`lgan masofa kamida 2,5 metr, ustma-ust joylashgan lojalar pollari sathlarining o`rtasidagi maofa 2,5 metrdan kam bo`lmasligi lozim. Lojalar chuqurligi kamida 2 metr qilib loyihalanadi. Balandligi va kengligi 2 metrdan kam bo`lmagan ko`chma sofit xonasi tomosha zali tepasida shunday joylashtirilishi lozimki, yoritish asboblarining optik o`qlari gorizontal tekislikka 500 dan 600 gacha burchaklar o`rtasida, cho`qqisi avansahna (orkestr o`rasi baryeri) ning old chegarasidan sahna tomonga 1 metr masofada; 90 dan 15-200 gacha burchaklar o`rtasida, cho`qqisi o`yin portali yuqori qismida “qizil liniya” dan sahna ichiga 1 metr masofadagi sathdatushadigan nurlar bilan chegaralangan zonada bo`lishi kerak. Sahnaga xizmat ko`rsatuvchi xonalar. Sahnaga xizmat ko`rsatuvchi xonalar sirasiga quyidagilar kiradi : - sahnaga chiqishni kutish uchun xonalar; - artistlarning pardozxonalari (grimxonalari); - repetitsiya xonalari; - omborxonalar. Sahnaga chiqishni kutish uchun xonalar bir vaqtning o`zida tezda kiyim almashtirish va grimni almashtirish yoki tuzatish, sahnaga chiqishlar orlig`ida dam olish yoki so`nggi tayyorgarlikni ko`rish, birinchi yordam ko`rsatish, ijrochilarning kostyumerlar va rekvizitorlar bilan tezkor bog`lanishi uchun ham xizmat qiladi. Amaliyotda bu kabi xonalarning ikkita turi mavjud bo`lib, birinchisi – o`lchamlari nisbatan kichik bo`lsada, qulaylik darajasi yuqoriroq – dramatik va musiqali drama teatrlari uchun, ikkinchisi – sahnaga chiqish oldidan so`nggi tayyorgarlik ko`rishga mo`ljallangan va muvofiq uskunalarga ega qo`shimcha zonasi bo`lgan musiqali

komediya teatrlari uchun mo`ljallangan xonalardan iborat bo`ladi. Ikkinchi turdagi xonalar yosh tomoshabin teatrlari, pantomima va intensiv harakatlar bilan bog`liq boshqa teatrlar uchun ham tavsiya etiladi. Sahnaga chiqish uchun xona maydoni bir vaqtda yig`iladigan artistlar sonidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Dramatik va musiqali drama teatrlarida har bir xonada bitta artist uchun kamida 1,7 m2, musiqali komediya teatrlarida – 1,8 m2, opera va balet teatrlarida – 19 m2 qilib belgilanadi. Artistlarning pardozxonalari (grimxonalari) sahna yoki repetitsiya kostyumini kiyish, grimni qo`yish va olish, gigiyenik amaliyotlarni bajarish, dam olish, repetitsiya ishidagi alohida bosqichlarni bajarish, maxsus treninglarni o`tkazish va matn hamda boshqa materiallar bilan ishlash uchun mo`ljallangan. Xonalardagi artistlar soniga qarab pardozxonalar individual – bitta ijrochi uchun, 2 tadan 6 tagacha kishidan iborat guruhlar uchunva 6 tadan ko`p artistni sig`diradigan – umumiy (yoki ommaviy) bo`lishi mumkin. Vazifasi (janri) turlicha bo`lgan teatr binolari uchun pardozxonalarning uchta asosiy turi loyihalashtiriladi: dramatik, musiqali drama aktyorlari, musiqali teatr xonandalari va balet artistlari uchun pardozxonalar. Sahnalashtirish (postanovka)da qo`llaniladigan anjomlar uchun omborlar sahnada o`rnatish uchun tayyor sahna bezaklari va anjomlari saqlanadigan – navbatchi ombor; muayyan teatr mavsumidagi repertuar uchun mo`ljallangan barcha bezak va anjomlar saqlanadigan – joriy mavsum ombori; kam qo`yiladigan yoki repertuardan olingan spektakllar uchun tayyorlangan va qayta ishlatishga mo`ljallangan bezak va anjomlar saqlanadigan – zaxira omborlarga ajratiladi. Alohida saqlash prinsipiga ko`ra omborxonalar 8 ta asosiy turga bo`linadilar: hajmli va stanok dekoratsiyalari; mebel, butaforiya va rekvizit; kostyumlar; poyafzal; elektr apparatura va elektr rekvizit; ovoz texnikasi appraturasi; yumshoq va manzarali dekoratsiyalar; pariklar va boshqa pastijyor buyumlar saqlanadigan omborlar. S-1-S-5 sahnalar uchun repetitsiya zallarining o`lchamlari, vazifalari va soni quyida keltirilgan jadvalga muvofiq qabul qilish tavsiya etiladi.

Kichik zallar sxemalarining namunalari: a – tomoshabinlar o`rinlarining ko`chma seksiyalari asosida bajariladigan zal transformatsiyasi; b – sahnasi transformatsiya qilinmaydigan zallar; v – kreslolari aylanadigan zallar.

Sahna turlari: 1 – chuqur portal; 2 – chuqur uch portalli; 3 – chuqur portalsiz; 4 – panoramali; 5 – halqasimon; 6 – uch tomonli; 7 – markaziy. Sirk binolari Sirkning tomosha zali diametri 13 metrga teng manej, amfitetar, qubba, estrada, orkestr xonasi, yoritish lojalari va ko`prikchalardan iborat. Qubba markazida, manejning qoq tepasida 20 metr balandlikda holqa o`rnatilgan bo`lib, gimnastik apparaturani osish va mahkamlash uchun kolosnikli panjara montaj qilinadi. Tomoshabinlar o`rinlari joylashtirilgan amfiteatr manejni uzluksiz halqa shaklida o`rab turadi. Amfiteatr nishabligi manej har bir joydan aniq ko`rinishi sharti bilan belgilanadi va tomoshalar uchun mo`ljallangan inshootlar orasida qiyaligi eng katta hisoblanadi Manej poli va amfiteatrning birinchi qatori bir sathda joylashgan. Orkestr uchun xona bosh o`tish yo`li tepasining artistlar o`tish yo`li qarama-qarshisidagi tomonida estrada ko`rinishida loyihalashtiriladi. Orkestr

uchun xona tepasida yoritish lojasi joylashtiriladi. Bu artistlarning manejga chiqish yo`liga yo`naltirish bilan izohlanadi. Halqasimon yoritish ko`prikchasi manej va qubba osti yoritilishini ta`minlovchi projektorlar o`rnatilishi uchun xizmat qiladi. Sirk tomoshalari texnologiyalarining o`ziga xos xususiyatlari mavjud bo`lgani sababli ishlab chiqarish xonalarining joylashtirilishida bir qator talablarga rioya qilish lozim. Hayvonlar saqlanadigan xonalar tabiiy yoritiladi, ular faqat manej poli sathida joylashtirilishi mumkin. Sirkning me`moriy kompozitsiyasi ikkita asosiy yo`nalishdagi tuzilmaga ega: tomoshalar namoyish etiladigan asosiy hajm va bosh kirish yo`li tomonidan unga yondosh qilib qurilgan ishlab chiqarish xonalari bloki; yagona ixcham hajmli yechim. Klub binolari Klub binolari tomosha ko`rsatiladigan va klub faoliyati yuritiladigan qismlarga bo`linadi. Klublarning tomosha namoyish etiladigan qismiga quyidagilar kiradi: - estrada yoki sahna va unga xizmat ko`rsatuvchi xonalari mavjud ko`p maqsadli tomosha zali (bitta tomoshabin uchun 0,65 м 2 ); - foyye – bitta tomoshabin uchun 0,4 m2 hisobidan, raqs zallari bilan; 0,6 м 2 – raqs zallarisiz; - o`yin maydonchasi; - kinoapparat xonasi; - hajmli dekoratsiyalar saqlanadigan omborlar; - artistlar xonalari. Klublardagi tomosha zallarining asosiy o`ziga xos xususiyatlari: - universallik, transformatsiyalarni bajarish imkoniyatlari; - klub zali sig`imi kam bo`lganida ham leksiya va majlislarni o`tkazish uchun tabiiy yoritilishi lozim (klub xonalari tarkibida maxsus leksiya zali bo`lmagan hollarda), bunda zalni qorong`ilashtirish tez amalga oshirilishi zarur;

- klub zali sig`imi kam bo`lsada, gorizontal polga va yig`iladigan estradaga ega bo`lishi lozim. O`rinlarning yon chegaralari portaldan chiquvchi 300 gradusli gorizontal burchak chegaralarida belgilanadi; o`rinlarning orqa chegarasi sahna “qizil liniyasi” (parda liniyasi) dan 27 metrdan uzoq bo`lmasligi zarur. Klub foyyesi tabiiy yoritilganlikka ega bo`lib, shuningdek universallik talablariga javob berishi, ya`ni: turli ko`rgazmalar, raqs kechalarini o`tkazishda foydalanilishi, vestibyul funksiyalarini bajarishilozim. Klublardagi o`yin maydonchasi ikki turda bo`lishi ko`zda tutiladi: tomosha zali bilan birlashtirilgan estrada yoki zaldan portal devor bilan ajratilgan sahna. Klub faoliyati yuritiladigan xonalar tarkibiga quyidagilar kiradi: - leksiyaklublar arxite zali yoki auditoriyasi; - kutubxona; - turli to`garaklar xonalari; - mehmonxonalar; - sport zali; - raqs zali; - dam olish xonalari. Ko`p funksionallik, ikki qismga bo`linganlik, moslashuvchan tarzda rejalashtirilganlik, ikkala qismining alohida faoliyat ko`rsata olishi klublar arxitekturasining o`ziga xos tipologik jihatlaridan biridir. Ana shu o`ziga xos xususiyatlar klublarni jamiyatning ijtimoiy hayotida doimo zarur va talab etilgan hamda ommabop jamoat binolari sifatida e`tirof etilishiga xizmat qiladilar. Ko`p funksiyali bino sifatida zamonaviy klubga quyidagi tipologik jihatlar xos: - ijtimoiy nuqtai nazardan bu binolar, birinchi navbatda, odamlarning o`zaro muloqot qiladigan joyi hisoblanadilar; - funksional dasturda, klub faoliyati bilan bog`liq xonalardan tashqari, ofis, savdo do`konlari, axborot markazi, restoranlar ham bo`lishi lozim; - ichki va tashqi kommunikatsiyalarga alohida e`tibor berilishi lozim;

- kompozitsion jihatdan ikkita yondoshuv yaqqol ko`zga tashlanadi: kompleksning ko`p funksiyali elementlari avtonom tarzda mavjud bo`lishini ta`minlovchi rivojlangan ko`p hajmli kompozitsiya; barcha xonalarni joylashtirishdagi yaqqol vertikal zonalashning ustuvorligi; - aksariyat hollarda sfera, parallelopiped, piramida kabi “toza” geometrik shakllarga murojaat qilinishi; - tashqi kompozitsiya rejalashtirish tuzilmasi orqali ifodalanishi; - bo`shliqlardan samarali foydalanish; - badiiy obrazning yuqori darajadagi ifodalilikni va ramziylikni ta`minlab berishi. Bugungi kunda klub binolarining yangi turi – ishbilarmonlar klubi – shakllanmoqda. Ishbilarmonlar klubi madaniy hordiq chiqarish maskani sifatida o`zining ikki asosiy: ishbilarmonlar uchun dam olish va o`zaro muloqot muhitini yaratish funksiyalarini mujassamlashtirish natijasida shakllanadi. Shunday qilib, bu turdagi klub binolarining tarkibida, tomoshalarni namoyish qilish va an`anaviy klub faoliyatidan tashqari, ishbilarmonlik bilan bog`liq faoliyat uchun xonalar zonasi ham ko`zda tutiladi. Bunday zonalarda ofis xonalari guruhi, muzokaralar uchun alohida xonalar, majlislar zali, shuningdek universal vazifali bir qator xonalar loyihalashtiriladi.

Yozgi teatrlar sxemalari: I – yozgi teatr-konsert zali (sahnalar turi: a – chuqur, alohida joylashtirilgan; b – uch tomonli – panoramali, ochiq; v – chuqur – uch tomonli, yopiq, tomoshabinlar o`rinlari transformatsiya qilinadigan; g – chuqur – orqa tomoni transformatsiya qilinadigan); II – tabbiy va tarixiy-me`moriy teatr (sahna turlari: a – frontal cho`zilgan; b – halqasimon, aylanuvchi amfiteatr bilan; v – uch tomonli – halqasimon; g – kombinatsiyalashgan, yon-atrof bilan keng front bo`yicha tutashgan; d – tabiiy yoki me`moriy fonli panoramali); III – inshoot kooperatsiyasi (a – ochiq amfiteatr, yil bo`yi ishlaydigan teatr bilan; b – shahardagi zal tomidagi ochiq amfiteatr; v – ochiq amfitetar, yopiq raqs zali bilan; g – bir nechta amfiteatrlar; 1 – sahna maydonchasi; 2 – boshqa turdagi inshoot)

Ruan shahridagi “Le Zenit” konsert zali, Fransiya, arxitektor B.Chumi, 2001

Adabiyotlar: 1. Ubaydullayev X.M., Inagamova M.M. Turar-joy va jamoat binolarini loyihalashning tipologik asoslari: Darslik. - T.: Voris-nashriyot, 2005. 2. Abdujabbarova M.T. Turar-joy binolarini loyihalash: O`quv qo`llanma. – T.: TAQI, 2018. 3. Qodirova S.A. Jamoat binolarini loyihalash: O`quv qo`llanma. – T.: TAQI, 2015. 4. Inogomov B.I. Zamonaviy bino va inshootlarni loyihalash: O`quv qo`llanma. - T.: TAQI, 2010. 5. Ubaydullayev X.M., Xidoyatov T.A, Abduraxmanov Y.I, Korobovsev G.I., Mansurov Y.M. Arxitekturaviy loyihalash: O`quv qo`llanma. - T.: TAQI, 2012. 6. Ubaydullayev X.M., Maxmudov V.M. “Metodika arxitekturnogo proyektirovaniya” Toshkent, TAQI, 2010 y., o`quv qo`llanma. 7. Xidoyatov T.A., Kadirova S.A., Magomedova F.X. “Arxitektura obsheobrazovatelnix shkol Uzbekistana”. Tashkent 2005 g. 8. Qodirova T.F. O`zbekistonning istiqlol yillari me`morchiligi: O`quv qo`llanma., O`AJBNT markazi, 2004 y.

O'xshashlar

Binolar energiya samarador injiniringi haqida umumiy ma’lumotlar va bakalavrlarni tayyorlashda uning ahamiyati va ro`li

Yangilanadigan energiya manbalari

Energiya samaradorlikka erishish yechimlari bo`yicha xorijda to`plangan tajriba

Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari

Energiya audit