Yangilanadigan energiya manbalari - Arxitektura - Referatlar

Yangilanadigan energiya manbalari

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2495.5 KB

Ko'chirib olish

Yangilanadigan energiya manbalari Reja: 1. Noan’anaviy va yangi hosil bo`luvchi energiya manbalaridan foydalanishning ekologik muammolari 2. Quyosh energetikasi rivojlanishining ekologik oqibatlari 3. Muqobil energetika imkoniyatlari 4. Yangilanadigan energiya manbalaridan ekouylarni energiya bilan ta’minlash 5. Quyosh energiyasi 6. Quyosh issiqlik batareyalari

Noan’anaviy va yangi hosil bo`luvchi energiya manbalaridan foydalanishning ekologik muammolari Mavjud ekologik muammolar majmuasida energetika yetakchi o`rinlaridan birida turadi. Yangi hosil bo`luvchi energiya manbalarini amaliy qo`llanishga jalb qilinishi ularni atrof-muhit ekalogiyasiga ta’sirini o`rganishga e’tibor qaratishga majbur qilmoqda. Shunday fikrlar mavjudki, yangi hosil bo`luvchi energiya manbai hisobiga elektr energiyasi mutlaqo ekologik “toza” variant. Bu juda to`g`ri fikr emas, chunki an’anaviy organik mineral va gidravlik yonilg`i asosidagi energoqurilmalar ayrim hollarda kamroq xavf tug`diradi. Shuningdek, yangi hosil bo`luvchi energiya manbalarining atrof-muhitga ekologik ta’siri hozirgacha aniq emas, ayniqsa vaqt jihatidan, shuning uchun bu ta’sir manbalaridan foydalanish, mexanik masalalariga qaraganda kamroq o`rganilgan. Gidroenergetik resurslar yangi hosil bo`luvchi energiya manbalarining bir turi bo`lib hisoblanadi. Uzoq vaqt uni ekologik “toza” energiya manbai deb ham atashgan. Bunday foydalanishning ekologik oqibatlarini hisobga olmay, tabiatni va atrof-muhitni himoya qilish choratadbirlari ko`rilmagan, bu 90-yillarga kelib gidroenergetikani chuqur krizisga olib keldi. Shuni hisobga olib, yangi hosil bo`lgan energiya manbalaridan foydalanishning ekologik oqibatlari oldindan tadqiq qilinishi zarur. Noan’anaviy yangi hosil bo`luvchi manbalar energiyasini yaroqli shaklga elektr yoki issiqlik holiga keltirish zamonaviy bilim va texnologiyalar darajasida nisbatan qimmatga tushadi. Hamma hollarda ham ulardan foydalanish organik yoqilg`i sarfini pasayishiga va atrof-muhitni nisbatan kamroq ifloslanishga xizmat qiladi. Shu kungacha yangi hosil bo`luvchi manbalardan olinadigan an’anaviy usullarni texnik-iqtisodiy solishtirish natijasida ekologik omillar hisobga olinmagan yoki faqat aytib o`tilgan, miqdor jihatidan ham baholanmagan. Shunday qilib, yangi hosil bo`luvchi energiya manbalaridan foydalanish oqibatida yuzaga keluvchi ekologik muammolarning yechimi dolzarb bo`lib bormoqda. Energiyani bir turdan boshqasiga o`tishida yangi usullar o`ylab topish an’anaviy uskunalardan

foydalanilganga nisbatan atrof-muhitga kamroq zarar yetkazish imkonini berishi zarur. Noan’anaviy yangi hosil bo`luvchi energiya manbalarini turli tabiiy muhit va obyektlarga ekologik ta’sirining asosiy omillarini ko`rib chiqamiz. Quyosh energetikasi rivojlanishining ekologik oqibatlari Quyosh stansiyalari yetarlicha o`rganilmagan obyektlar bo`lib, ularni ekologik toza elektrostansiyalar qatoriga qo`shish uchun to`liq asos yo`q. Quyosh stansiyalari ko`p maydonni egallaydi. QESlarining solishtirma maydon egallashi 0.001dan 0.006ga/kVt gacha o`zgaradi. Bu maydon GESga nisbatan kichik, lekin issiqlik elektr stansiyalari atom elektr stansiyalari egallaydigan maydonlardan katta. Quyosh stansiyalari tarkibiga juda ko`p miqdorda metall, shisha, beton va h.k. sarflanadi, yuqorida keltirilgan ma’lumotlarda xom ashyo qazib olish va qayta ishlash bosqichidagi yerni qazib olinishi hisobga olinmagan. Quyosh elektr stansiyalari yaratilgan taqdirda, uning maydon egallashi oshadi va yer osti suvlarini ifloslanish darajasi ham oshadi. Quyosh konsentratorlarini yer maydonlariga soyasi katta tushadi, bu esa tuproq, o`simlik dunyosini o`zgarib ketishiga olib keladi. Stansiya joylashgan hududda quyosh nurlanishi sodir bo`ladigan vaqtda havo isib ketadi. Bu esa o`z vaqtida issiqlik, namlik balansi, shamol yo`nalishi o`zgarishiga olib keladi; ayrim hollarda sistemani qizib ketishi va yonib ketishi ehtimoli bor va uning oqibatlari yomon bo`lishi mumkin. Quyosh energetik sistemalarda past qaynaydigan suyuqliklarini uzoq muddat ishlatilishida, bu suyuqliklar oqib chiqib ketishidan ichimlik suvlari ifloslanish ehtimoli bor. Ayniqsa tarkibida yuqori oksid modda bor bo`lib hisoblangan nitrit va xromatlar bo`lgan suyuqliklar xavflidir. Quyosh texnikasi atrof-muhitga bilvosita ta’sir ko`rsatadi. Uni rivojlantirish uchun mo`ljallangan hududlarda beton, shisha va po`lat ishlab chiqarish yirik majmualarini qurish zarur bo`ladi. Kremniyli, kadmiyli va arsenidagelli fotoelektrik elementlar tayyorlash vaqtida ishlab chiqarish xonalarida insonlar salomatligi uchun zararli kadmiyli va arsenidli chang birikmalar hosil bo`ladi.

Kosmik quyosh elektr stansiyalari nurlanish hisobiga iqlimga o`z ta’sirini o`tkazadi, telealoqa va radioaloqalar uchun noso`zliklar, uning ta’siriga tushib qolgan himoyasiz tirik organizmlarga zarar yetkazadi. Shu munosabat bilan yerga energiya uzatish uchun ekologik toza to`lqinlar diapazonidan foydalanish zarur. Quyosh energiyasining atrof-muhitga nohush ta’siri quyidagilarda o`z aksini topishi mumkin: - yer maydonlari degradaniyasi; - katta material sig`imida; - tarkibida xlorat vanitriti bo`lgan ishchi suyuqliklarning oqib chiqib ketishida; - sistemalarni qizib va yonib ketish xavfi, quyosh sistemalaridan qishloq xo`jaligida foydalanilganda toksik moddalar bilan mahsulotlarni zararlanishida; - stansiya joylashgan hudud issiqlik balansi, namlik, shamol yo`nalishi o`zgarishida; - katta hududlardagi yorug`lik quyosh konsentratorlari ta’siridan to`silib qoladi natijada yer unumdorligi yo`qoladi; - kosmik QESlarini iqlimga ta’sirida; - televizion va radioaloqalardagi noso`zliklarda; - yerga energiyani mikroto`lqin nurlanishi vositasida yuborilishi tirik organizmlar va insoniyat uchun zararligida; Ekologik holat arxitektor va quruvchilardan yangi fikrlashni talab qiladi. An’anaga aylanayotgan zamonaviy energetika, energiya tashuvchilar turidan qat’iy nazar atrof-muhit ekologiyasiga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Bino va shaharlarni energiya bilan ta’minlash sohasida yangi hosil bo`luvchi resurslardan tejamkor foydalanish imkonini beruvchi yechimlarni qabul qilish lozim. Asosan quyosh energiyasidan foydalanilgan. Nashr etilgan ma’lumotlar, xususan Internet ma’lumotlarini tahlili shuni ko`rsatadiki, butun jahonda energiyaga bo`lgan ehtiyoj yangi hosil bo`luvchi quvvat manbalarini 4-avlodidan foydalanishga turtki bo`lmoqda. Bunday usullar binolarni energiya bilan ta’minlashni tejamkor

vositalari – quyosh qurilmalarini jihozlash va o`rnatishni kam sarf-xarajat qilib amalga oshirish imkonini beradi. Ishlanmalar ichida ikkita yo`nalishni belgilash va hisobga olish lozim: - mayda avtonom iste’molchilarni energiya bilan ta’minlashga mo`ljallangan chegaralangan quvvat darajali quyosh energoqurilmalarini ishlab chiqarish va qo`llash; - shimoliy va cho`l hududlarida chegaralangan quvvatga ega bo`lgan quyoshli energetik stansiyalar yaratish; Dunyo bo`yicha 70 dan ortiq mamlakatlarda gelioenergetik dasturlar ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan. Germaniyada “Mingta tom” loyihasi ishga tushirilgan, u yerda 2250ta uy fotogalvanik uskunalar bilan jihozlangan. AQShda 2010 yilgacha bo`lgan davrga mo`ljallangan “Million quyoshli tomlar” dasturi qabul qilingan. Hozirgi kunda millionlab quyoshli suv isitkichlar ishlatilmoqda. “Quyoshli uylar” keng tarqalmoqda. Sistemalarni so`zlashni boshqarish usullari ishlab chiqarilgan. Butun jahonda yangi hosil qiluvchi energiya manbalaridan foydalanish tejamkorligi tahlil kilinmoqda. Quyosh va shamol quvvatidan umumiy energetika sifatida foydalanishda dunyo bo`yicha yetakchi mamlakatlar: AKSH17%, Fransiya-15%, Daniya-50%, Xitoy-14%, Hindiston-22%, Lotin Amerikasi-35% gacha, Avstriya-25%, Germaniya, Isroil, Rossiya 2010 yilga kelib 10% ni tashkil etadi. O`zbekistonda 1997 yilda “Energiyadan ratsional foydalanish to`g`isidagi qonun “ qabul qilindi. Bu qonunda alternativ energiya manbalaridan foydalanish uchun mo`ljallangan uskuna ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar orasidagi munosabatlar, hamda imtiyozlar belgilab berilgan. “Kichik “ energetikani amalda rivojlantirish maqsadida 2000 yilda O`zbekiston Respublikasi FA ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi “ FizikaQuyosh“, “Maxsus uskuna”, OAJ “ Texnolog” birgalikda mahalliy ishlanmalariga asoslangan issiq suv bilan ta’minlashga mo`ljallangan quyosh qurilmalarini konstruksiyalari, ishlab chiqarish, o`rnatish, ishlatish bo`yicha

maxsus korxona – OAJ “Qurilishgelioservis” tashkil qilindi. “Qurilishgelioservis” OAJ obyektni tekshirish, loyiha-smeta hujjatlarini ishlab chiqarish, uskunalarni tayyorlash va jamlash, yig`ish va so`zlash, texnik nazorat hamda sistema foydalanishga topshirilgandan keyin xodimlarni bir yil davomida o`qitish vazifalarni bajaradi. “Uztrans” aksiyanerlik kompaniyasi buyurtmasi bo`yicha Samarqand viloyatining Oqariq posyolkasida geliomaydon yaratish bo`yicha loyiha hozirgi kunda amalga oshirilmoqda. Bu aksionerlik kompaniyasi tomonidan najotli dastur asosida uzoq muddatli hamkorlik doirasidan 1000 litrdan 3000 litrgacha issiq suv ishlab chiqarishga mo`ljallangan 8 ta quyosh qurilmasi o`rnatilgan. Gazli geliosistemalar bilan maktab, kasalxona, poliklinika va bolalar bog`chasi jihozlanishi rejalashtirilgan. Xuddi shunday uzoq muddatga mo`ljallangan hamkorlik rejasi Davlat aksionerlik temir yo`llar kompaniyasi bilan amalga oshirilmoqda. Uning doirasida oltita loyiha ishlab chiqildi. Yaqinda Buzauboy poselkasidagi maktabda uskuna foydalanishga topshirildi. “Qurilishgelioservis” korxonasi “sendvich” materialidan ishlangan devorli to`siqlarga o`rnatilgan avtonom geliosistemali mobilyuvish blok va dushxonalar variantlarini ishlab chiqdi va sinov tariqasida ular ishlab chiqargan nusxalar o`rnatildi. O`zbekiston hududida quyosh sistemalarini qo`llash istiqbollari porloq. Aholini faqatgina issiq suv bilan ta’minlash uchun 3 mln.kv.m kollektorlar zarur. Qishloq vrachlik punktlariga 2000dan ortiq avtonom sistemalar kerak. “Qurilishgelioservis” OAJ mutaxasislari tomonidan ishlab chiqilgan geliosistemalar konstruksiyalari yangi ixtiro deb tan olingan, mualliflik huquqi bilan himoyalangan. Shaxsiy ishlanmalar asosida ishlab chiqarilgan geliotexnika obro`li xalqaro tashkilotlar va mutaxasislar tomonidan tan olingan va bu ixtiro yevropa mamlakatlari sistemalari bilan solishtirilishiga haqli. Alternativ energota’minot qurilish usullaridan foydalanib binoni konstruksiyalari yoki qayta qurish asosiy qoidalari:

- hudud iqlimi va qurilish olib boriladigan muayyan joy meteosharoiti, geleomaydoni quyosh nuri bilan yoritilganligi, shamol energiyasi qurilmalari mintaqasidagi shamol oqimlari harakatini hisobga olish zarur; - energiya ta’minoti sharoitlari, binoni quyosh nurlarini qabul qilishining optimal variantlarini albatta hisobga olish kerak; - keyinchalik alternativ energiya bilan ta’minlashdan foydalaniladigan turar- joy binolarini qurish va qayta qurilishda energetik jihatdan tejamkor bino barpo etishga xarakat qilish kerak, kuchli issiqlik himoyasi va optimal hajmiy-tarxiy yechim hisobiga binoning issiqlik yo`qotishi eng kichik miqdorga keltirilishi zarur; - turar-joy muhitini yaratishda ekologik yondashuv ko`zda tutilishi zarur. - quyosh energiya ta’minoti va shamol energiyasi uskunalaridan foydalanilgan passiv va faol sistemalarini o`rnatishni, O`zbekiston turarjoy fondi ommaviy qayta qurish bilan uyg`unlikda olib borishi maqsadga muvofiqdir; - quyosh va shamol uskunalaridan integrallangan foydalanish tavsiya qilinadi, elektr tarmog`iga elektrni generatsiyalovchi, ya’ni ortiqcha energiyani tashlab va yetishmaganini yig`ib oladigan qurilmani o`ylash lozim; - seriyali ishlab chiqarishni yo`lga qo`yish kerak; - alternativ sistema konstruksiyalarini soddalashtirish orqali alternativ sistemalardan olingan energiya tannarxini pasaytirish erishish lozim; - turli iqlim sharoitlarida ishlaydigan quyosh sistemalarini konstruksiyalarida gelioqabulqiluvchilarni binoning turli konstruksiyalarida joylashtirishni hisobga olish; - maxsus choralar qo`rilmaganda geliomanbalarning quyosh nurlanishiga uchragan yuzasi havo harorati bilan bir xil bo`lib qoladi, shuning uchun haroratni oshirish uchun yassi kollektorlar, selektiv qoplamali kollektorlar, quyosh energiyasi konsentratorlari, akkumlyator batareyalari va boshqalar talab qilinadi; - bugungi kunda binolar murakkab xolistatik sistemalar bo`lib hisoblanadi, yangi quyosh texnologiyasining estetik integratsiyasi, konstruksiyalarida markaziy g`oya bo`lishi kerak.

Bularning barchasi issiqlik elektr bilan ta’minlash sistemasini, standartlarni, qoidalar va boshqa yangi mutaxasislar tayyorlashni qayta ko`rib chiqish, passiv (faol) quyosh isitish sistemalarini yangilash, O`zbekistonga xos me’moriy milliy uslublarni saqlagan holda binoga oson o`rnatiladigan yangi sistemalarni ishlab chiqarishni talab etadi. Quyosh energetikasi ideali- bu isitish sistemali uy emas, balki hozirgi isitish sistemasi umuman kerak bo`lmagan uy. Qurilish tarmoqlarida ko`plab yangilanadigan energiya manbalaridan deyarli har kuni turli masshtablarda va miqdorlarda foydalaniladi. Yangilanadigan energiya manbalariga quyidagilar tegishli: • havo oqimlarining kinetik energiyasi (shamol energiyasi-quyosh energiyasining “ikkinchi hosilasi”); • quyosh energiyasi (quyosh radiatsiyasining issiqlik va yorug`lik tashkil etuvchilari – asosiy birlamchi manba); • geotermal energiya (er yuqori qatlamlarining issiqligi va relefning massivli sirt shakllari – qoyalar, toshlar va sh.k.), gidrotermal (grunt suvlari issiqligi, ochiq suv havzalari issiqligi, yer osti issiqlik manbalari) va aerotermol energiya (atmosfera havosining issiqligi) – quyosh energiyasi va er yadrosi energiyasidan olinadigan energiya. • Biomassa energiyasi (o`simlik, sanoat va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishi chiqindilari hamda hayvonlar va odamlar hayotiy faoliyati chiqindilari – quyosh energiyasi bio konversiya natijasi); • Suv oqimlarining kinetik energiyasi (sharsharalar va dengiz quyilishlarining energiyasi – Yer va Oy gravitatsion kuchlarining “hosilasi”), masalan, qit’alarning shamol energetikasi resurslari, ulardan qachondir – qandaydir foydalanilgan yoki foydalanilyapti, ulardan hozirgi kunda foydalanganlik ko`rsatkichi 40 TVt ni tashkil etadi, bunda insoniyatning zamonaviy energiya iste’mol qilishi 10 TVt ni tashkil etadi. Bugungi kunda jahon ishlab chiqarishida biomassa energiyasi 13% ni tashkil etadi. Biroq, tabiiy energetik resurslar juda notekis taqsimlangan, bu tabiiy – iqlim sharoitlarining sezilarli darajada, hattoki, bitta iqlim rayoni chegarasida ham farq qiladi. Shuning uchun, har bir vaziyatda iqtisodiy samaradorlik ya’ni u

yoki boshqa tabiiy energiya manbaidan foydalanish ehtimoli (mumkinligi) mahalliy sharoitlar va kriteriylar: qurilish rayonida manbaning mavjudligi, uning quvvati (mumkin bo`lgan energiya oqimlari) va mazkur regionda manbadan foydalanishni texnik ta’minlash uchun zarur bo`lgan manbalar o`lchami bilan aniqlanadi. Tabiiy muhit energiyasidan foydalanadigan binolar va aholi iqtisodiy samaradorligi energiyani an’anaviy tarzda ta’minlaydigan binolar va aholi punktlarining iqtisodiy samarasidan ancha yuqoridir. Samaraga nafaqat odatdagi qimmatbaho yoqilg`i resurslarining iste’mol qilinishini pasaytirish orqali, balki ancha arzon qurilish evaziga ham erishiladi. Muqobil energetika imkoniyatlari Muqobil (alternativ) energetikaning eng bosh va muhim ustunligi bu uning ekologikligidir: yangilanadigan manbalardan energiya olish jarayonida atrof- muhitni ifloslantiruvchi chiqindilar hosil bo`lishi ro`y bermaydi, tabiiy landshaftlar buzilmaydi, biologik substansiyalar uchun xavf, turli avariya holatlari yuzaga kelishiga amalda yo`l qo`yilmaydi. Yangi muqobil energetika ekotizimlar ekologik muvozanatining buzilishiga hech ham xavfxatar solmaydi. Biomassadan foydalanish bundan mustasno, qattiq bio yoqilg`i - konsentratni va biogazni an’anaviy yoqish vositasida energiya olinishi natijasida uglerod oksidli birikmalari hosil qilinadi, bunday birikmalar atmosferada “parnikli” effektning kuchayishiga shart-sharoit yaratadi; bundan tashqari, 70% gacha metan gazidan tashkil topgan biogazdan foydalanish xavfsizlikni ta’minlashning kuchaytirilgan chora - tadbirlarini talab etadi. Yuqorida sanab o`tilgan sabablarning sezilarli darajada ko`pligi biomassadan energiya ishlab chiqarish va undan keng foydalanishning ekologik maqsadga muvofiqligini shubha ostida qoldiriladi. Bioenergiya faol binolardan tashqari, u yoki boshqa (bir vaqtning o`zida bir nechta) tabiiy energiya manbalaridan foydalanish uchun qabul qilingan yo`nalishlarga bog`liq ravishda binolarning tipologik spektri ancha chegaralangan: • gelio energetik faol binolar (quyosh energiyasidan samarali foydalanadigan);

• shamol energiyasidan faol foydalanadigan binolar; • geo-, gidro- va aerotermal energiyadan foydalanuvchi binolar; • turli tabiiy energiya manbalaridan kombinatsiyalashgan holda foydalanadigan binolar. Yangilanadigan energiya manbalaridan ekouylarni energiya bilan ta’minlash Binolarni issiqlikka bo`lgan ehtiyojini qondirishda quyosh energiyasidan foydalanish uchun passiv, faol va aralash yoki boshqacha qilib aytganda integral geliosistemalar qo`llanishi mumkin. Passiv geliosistemalarda quyosh energiyasini qabul qilish va qayta ishlash vazifasini – bino, uning xona va konstruksiyalari bajaradi, issiqlik taqsimlanishi konveksiya hisobiga amalga oshiriladi. Faol geliosistemalarda quyoshdan olinayotgan energiyani qabul qilish, qayta ishlash, boshqa joyga olib o`tish, yig`ish va taqsimlash uchun maxsus muxandislik qurilmalari–kollektorlari, issiqlik tarmoqlari passiv sistemalarnikiga qaraganda ancha baland. Aralash geliosistemalarda ham passiv, ham faol geliosistemalar elementlari qo`llaniladi, bunda quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligi oshadi. Geliosistemalar binoni energiya bilan ta’minlash masalasini mustaqil yoki an’anaviy yoqilg`i turlarida ishlaydigan sistemalar bilan uyg`unlikda hal etishi mumkin. Odatda, geliosistemalarga binoni issiqlik bilan ta’minlash vazifasi yuklatiladi, chunki quyosh generatorlari ishlanmalari boshlang`ich bosqichda hisoblanadi va ayrim hollardagina ulardan foydalanish ehtimoli bor. Passiv issiqlik sistemali xonalarda parnikli effekt, bino og`ir konstruksiyalari tomonidan quyosh nurini issiqlik energiyasi akkumlyatsiyasi effekti va issiqlik yetkazib berish konvensiyasi effektlariga asoslangan. Janubga qaragan devorining katta qismi oynavand binolar, oddiy oranjereyalar, suv quyiladigan tomli binolar va fasadidan isitish suvli sistemalari issiqlik unumdorligi so`zlanadigan binolar

passiv geliosistemalarga kiradi. Hozirgi kunda passiv geliosistemalarning uch turi ishlab chiqilgan va amaliyotda qo`llanilmoqda: devor–vitraj, oranjereya, “tromb devor” (rasm) rasm. Passiv sistemalar: a – devor-vitraj; b – oranjereya; v – «Tromb devor» Devor-vitraj – bu binoni janubga qaragan xonalar devorining yuzasi oynavand. Oynadan to`g`ridan-to`g`ri quyosh nuri tushishi natijasida xona harorati ko`tarilib ichki yuzasi isiydi. Vitraj oynalari uzun to`lqin nurlanishi natijasida havo qo`shimcha issiqlikka ega bo`ladi, hamda xona harorati oshadi. Tungi vaqtda xonadagi issiqlik, kun davomida isigan issiqlik sig`imini ushlab turishga mo`ljallangan materiallardan tayyorlangan konstruksiyalardan ishlangan ichki yuza hisobiga ta’minlanadi. Xonaga kiradigan issiqlik miqdori ko`p jixatdan vitraj yo`nalishi, uning o`lchamlari, oynavandlangan turi va soya beruvchi uskunalarga bog`liq. Vitraj yuzasiga tushadigan quyosh nurlari oqimi katta zichligini ta’minlay oladigan yo`nalish optimal bo`lib hisoblanadi. Odatda bu janubiy yo`nalishdir. Lekin, TashZNIIEPda o`tkazilgan tadqiqotlarga ko`ra, bu miqdorning eng katta ko`rsatkichi yo`nalishi 5...8 gradus g`arbga siljitilganda olinadi. Bu vaqtda quyosh nuri oqimi eng tejamkor bo`ladi. Vitrajni oynavandlash yuzasini aniqlash uchun bu xonaga tushuvchi faol quyoshli nurlanish vaqtida issiqlik yo`qotilishi, issiqlik tushishiga nisbatan kichik bo`lishi kerak. Bunday balans ikki qavat oynali havo harorati 3...5 oS bo`lgan xonalar uchun yaxshi. Agar tashqaridagi havo harorati bundan past bo`lsa, sutka davomida oyna orqali yo`qotiladigan issiqlik miqdori quyosh nuridan xonaga kiradigan issiqlik miqdoriga nisbatan ko`p bo`ladi.

Bunday holat vitraj-devorni o`tkir-kontinental iqlimli hududlarda, masalan Markaziy Osiyoda qo`llash maqsadga muvofiq emasligini ko`rsatadi. O.I.Azimov va R.R.Avezov ma’lumotlariga ko`ra, havo harorati 5 darajadan past holda saqlanadi: oy davomida Toshkentda-79% sovuq, Samarqandda – 80%, Termizda- 73%, Nukusda -92%. Shunday qilib, bu shaharlarning birortasida ham vitraj-oyna xonani yetarli darajada isitib bera olmaydi. Xonani sovub ketishiga qarshi chora vazifasini oynavandlash qatlamini oshirish bajaradi. Oynavandlash turli xildagi oynalardan amalga oshiriladi: shaffof, issiqlik yutuvchi, issiqlik kirishiga halaqit beruvchi, fotoxromatik va boshqalar. Soya beruvchi uskunalar xonalarni yilning eng issiq kunlarida to`g`ridan to`g`ri quyosh nurlari ta’siridan qizib ketishidan asraydi. Qizib ketadigan davr qisqa bo`lsa va vaqt bo`yicha quyosh tikka turgan paytiga to`g`ri kelsa, oynavand yuza biroz chiqarilgan to`siq bilan himoyalanishi zarur. Qizib ketish davri uzoq davom etsa, bu hol Markaziy Osiyo uchun xos(3- 4 at), to`g`ridan –to`g`ri quyosh nurlanishini to`siq bilan himoyalash qiyin. Bunday holda ikki qavat oyna orasiga so`zlanadigan jalyuzi o`rnatish maqsadga muvofiqdir. Devor-vitrajda issiqlik haroratini so`zlash qiyin. Vitraj ortidagi xonalardagi havo haroratining keskin o`zgarishlari sutka davomida tashqaridagi haroratga qarab inson holatiga ta’sir o`tkazadi. Havo va sutka vaqtiga bog`liqligi, tungi isitishni ishonchsizligi, past akkumlyatsion xususiyati va umumiy tejamkorligini pastligi (ayrim hisoblarga ko`ra 17% ni tashkil etadi), tuzilishining soddaligiga va arzonligiga qaramay qo`llash uchun cheklangan. Devor-vitrajlarni quyoshli kunlari ko`p bo`lgan va kechalari nisbatan iliq bo`ladigan hududlarda qo`llash maqsadga muvofiqdir. Issiqxonalar oranjereyalar xuddi devor-vitrajlardek quyosh energiya ta’minotining passiv sistemasini sodda ko`rinishidir. “Oranjereya” sistemasida xonani isitish uchun oynavand devorlar maxsus yordamchi oynavand xonalar – oranjereyalar qoplamalari orqali kirgan quyosh nurlari vositasida isigan iliq havodan foydalaniladi.

Devor-vitraj sistemasidagidek, “oranjereya” sistemasida ham havoni isitish uchun parnikli effektdan foydalaniladi. Farq shundaki, quyosh xonalarni emas oranjereyani isitadi, undan havo konveksiya hisobiga devordagi maxsus tirqishlar orqali isitilishi zarur bo`lgan xonaga kiradi va uni isitadi. Qo`shimcha issiqlikni isitilayotgan xona va oranjereyani bo`lib turuvchi devor saqlab turgan issiqlik hisobiga ta’minlash mumkin. Shunisi muhimki, bu issiqlikni xona aynan oranjereya quyoshdan nurlanayotgan vaqtda emas, bir muddatdan keyin oladi, bu isitish sistemasi samarasini uzaytirish, harorat o`zgarishlarini yumshatish imkonini beradi. Isitilayotgan xonani isitishdan tashqari oranjereya issiqlik yo`qotishlar oldini oladi. Xona tashqi devorini tashqi fazo bilan aloqasini berkitib turadi. Oranjereya sistemasi xonani issiqlik bilan ta’minlash turli shakllarini hisobga olib, uning iqtisodiy samarasi devor-vitraj sistemasiga nisbatan yuqori. Santa–Fa (AQSH) shahridagi oranjereya turidagi quyoshli uy – janubga yo`naltirilgan, uyning hamma turar-joy xonalarini birlashtirib turuvchi ikki qavatli oranjereyaga ega, oranjereya fazosi kunduzgi havoni saqlab turadi. Tungi vaqtda va yilning sovuq paytida issiqlikni saqlab turish uchun hamda yozning jazirama issiq kunlarida qizib ketishdan saqlash uchun oranjereya vitrajlarida transformlanadigan jalyuzalar mavjud. To`g`ridan to`g`ri quyosh nuridan saqlash uchun jalyuzali oynalar uchun qo`shimcha to`siqlar qo`llanilgan. Gorizontning boshqa tomonlariga yo`naltirilgan tashqi devorlarda issiqlik yo`qotishni pasaytirish maqsadida oynalar soni kamaytirilgan. Santa – Fa shahridagi (Nyu – Mexiko shtati, AQSH) “devor-vitraj” turidagi quyoshli uy yarim silindr shakliga ega, bu shakl shimoliy sovuq shamollar ta’sir etganda issiqlik yo`qotishni kamaytirishga xizmat qiladi. Janubiy fasad butunlay oynavandlangan. Unga chiquvchi umumiy xona va yashil xona – kiraverish ikki qavat balandlikka ega. Umumiy xonada ikkinchi qavat sathida galereya joylashgan, galereyaga ikkita yotoqxona chiqarilgan. Shunday qilib, yotoqxonalar vitrajga chiqadi va vitrajda isigan havo oqimlari hamma turar-joy xonalarida aylanib yuradi.

Yozgi tikka quyosh nuridan vitraj gorizontal to`siq bilan to`silgan. Yozgi vaqtda quyoshdan va qishda issiqlik yo`qotishni oldini olish uchun yechim energiyani 17% dan 25% gacha tejash imkonini beradi. Oranjereya fazosini kunduzgi issiqlik isitadi. Tungi va yilning sovuq kunlarida issiqlikni saqlash hamda yozning jazirama kunlarida qizib ketishdan asrash uchun transformlanadigan jalyuzalardan foydalaniladi. To`g`ridan to`g`ri quyosh nurlaridan asrash uchun jalyuzali oynalar ozgina chiqarilgan to`siqlar bilan himoyalangan. Issiqlik yo`qotilishini kamaytirish uchun gorizontning boshqa tmonlariga yo`naltirilgan xonaning tashqi devorlarida derazalar soni qisqartirilgan. Shunday qilib, yotoqxonalar vitrajga chiqqan va vitraj oldidagi isigan havoning konvektiv oqimlari hamma turar-joy xonalarini isitadi. Tik yozgi quyosh nuridan vitraj gorizontal to`siq bilan himoyalangan. Yozgi vaqtda quyoshdan himoya qilish uchun va qishda issiqlik yo`qotilishini oldini olish uchun yig`ma shtorlardan foydalaniladi. Bunday yechim energiyani 17% dan 25% gacha iqtisod qilishga yordam beradi. rasm. «oranjereya» turidagi quyoshli uy, Santa-Fe sh. (AQSH), arx. Balkomb (aksonometriya)

rasm. Santa-Fe sh. (AQSH), “devorvitraj” turidagi quyoshli uy, arx. Rayt: a) qirqim; b) tarh; v) umumiy ko`rinish; 1-oshxona; 2-umumiy xona; 3-ishchi xona; 4-yotoqxona. “Tromb devori” (rasmlarga qaralsin) Odeyo(Fransiya)dagi ilmiy tadqiqotlar milliy markazi direktori prof. Trombom tomonidan tavsiya qilingan, xuddi avvalgi ikki sistemadagidek bu sistemada parnikli effekt qo`llanilgan, bu effekt binoni tashqi devorlar quyosh nurlaridan qizdirilganda hosil bo`ladi. Oyna devordan 15...20 sm uzoqlikda joylashgan. Oyna va devor orasidagi hosil bo`lgan fazodagi havo quyosh nurlari tomonidan isitiladi, yuqoriga ko`tariladi va devorlarda ishlangan tirqish orqali yonidagi xonaga o`tadi va uni isitadi. Xonadagi sovugan havo pastga tushadi, devordagi tirqishda isib, yuqoriga ko`tariladi va isitilayotgan xonaga tushadi. Isitilgan va sovugan havoning bunday sirkulyatsiyasi xonani isitishni ta’minlaydi va kunduzi sodir bo`ladi. Tunda isitish devordan tarqalgan issiqlik, akkumlyator va isitish asbobidan foydalanib amalga oshiriladi. “Tromb devori” turidagi geliosistemali quyoshli uy 40o kenglikda Prinston sh. (Nyu-Djersi sht. AQSH) da qurilgan, bu kenglik bizning mamlakatimizga to`g`ri keladi (rasmga qaralsin). To`rt xonali turar-joy uyi tarxda to`g`ri to`rt burchakli shaklga ega, sharqdan g`arbga qarab cho`zilgan. Ikkala qavatdagi turar-joy xonalari bir qavatda 60 sm qalinlikda og`ir “Trob devori” bo`ylab joylashtirilgan, bu devor janubga qaragan. Devor yorug`lik bo`shlig`i bilan uzilib qoladi, bu bo`shliq devoridan 15-20 sm uzoqlikda bo`ladi. Birinchi qavatda bir qatorda mexmonxona, sanuzli oshxona, ikkinchi qavvatda bu devorga uchta yotoqxona ulangan bo`ladi. Mehmonxonani qo`shimcha isitish manbai vazifasini unga ulangan oranjereya o`taydi, bunda energiya iqtisodi 55% ga yetadi.

rasm. Prinston shahridagi (AQSH) “Trob devori” turidagi quyoshli uy. a – birinchi qavat tarhi; b – ikkinchi qavat tarhi; v – qirqim; 1 – oranjereya; 2 – oshxona; 3 – umumiy xona; rasm. Past haroratli passiv isitish quyosh sistemasi “devor-kollektor”: 1 – quyosh nuri; 2 – nurli shaffof ekran; 3 – havo zaslonkasi; 4 – qizdirilgan havo; 5 – xonadagi sovigan havo; 6 – og`ir devorning uzun to`lqinli xususiy issiqlik nurlanishi; 7 – devorning qora nur qabul qiluvchi yuzasi; 8 – jalyuzi. Passiv quyosh sistemali turar-joy uylarida tashqi issiqlik qatlamini isitishdan keng foydalaniladi (rasm). Bunday qatlamning mashhur varianti – Trob-Mimel devoridir, uning tarkibi beton, g`isht yoki toshdan, janubiy fasadda joylashgan va to`q rangga bo`yalgan. Devordan uncha uzoq bo`lmagan masofada (600mm atrofida) shisha qoplama ishlanadi. Devor va qoplama orasidagi isigan havo issiqlik tashuvchi vazifasini bajaradi va o`z navbatida devorni isitadi, devor asta- sekin olingan issiqlikni xonaga uzatadi (harorat 3-5oS darajaga oshishi mumkin). Shunday qilib, bu konstruksiyada kollektor va akkumulyator vazifalari birlashadi. 4 – ётоқхона.

rasm. Havo aylanishi uchun maxsus klapan yoki darchalardan foydalaniladi. Havoni tortish kanallarni ruxsati bo`lgan yer to`lalarga, u holda bu sistemani xonani yozgi sovitish uchun ishlatish mumkin. (havo haroratini 5-7oS ga pasaytirish ehtimoli bor). Oynavand hajmni isitish amalda to`g`ridan to`g`ri isitish medifikatsiyasidir. Issiqxona, atrium, oranjeriya oynavand hajmi uyning janubiy fasadiga ulangan holda bo`lishi mumkin yoki uning ichkarisiga quriladi. Issiqxonada qizigan havo tabiiy konveksiya yo`li bilan, mexanik zo`riqtirish kanallari va oddiy uskunalar sistemasi orqali boshqa xonalarga tarqaladi. Odatda, issiqxonadagi harorat yetarli darajagacha yetganda klapanni ochilishini so`zlovchi termostat ishga tushadi. Issiqlikni saqlash ichki termal massivi tomonidan yuqorida ta’rif berilganidek amalga oshiriladi. Foydalanish tartibi to`g`ri tashkil qilinganda, bu issiqlikdan aholi ehtiyojlarini qondirish uchun ham ishlatish mumkin. Quyoshli uyning muhim elementi bo`lib atrium (qishki bog`) sanaladi, u xona interyeri va tashqi muhit orasidagi bufer vazifasini bajaradi. Stoverstone (Pensilvaniya)dagi Lefevr uyi. ikki qavatli uy, undagi faqat 1- qavat isitiladi (umumiy foydali maydon 116m2). Havo quyosh kollektori ikki qavat qilib oynavandlangan (maydon yuzasi 41.8m2) ikkinchi qavatga janubiy

tomonga vertikal tarzda o`rnatilgan. Hech qanday maxsus akkumulyatorlar yo`q, ular devorlariga o`rnatilgan. Turar-joy xonalari sirkulyatsiyasi hisobiga isitiladi. Yordamchi isitish vositasi – gazli. rasm. Lefevr quyoshli isitish sistemasi: 1 – nurlanish; 2 – shisha; 3 – tashqi yuzasi qora rangda bo`lgan issiqlik yig`iluvchi devor; 4 – oraliq fazo; 5 – isitkich; 6 –issiqlik to`plagich – shift; 7 – turar-joy xonasi; 8 – issiqlik uzatish; 9 – shamol tomondagi isitilgan devor . Morgan energiya sistemasi. Bino faqat quyosh energiyasi va ayrim kichik issiqlik manbalari (inson tanasi harorati, lampa) vositasida isitiladi. Quyosh kollektorlari va akkumulyatorlari mavjud emas, chunki issiqlik bino devorlari va shiftda to`planadi (rasm). Yorqin misol – Avliyo Georgiy va Vallasey maktabi (Liverpul, Angliya). Ikki qavatli bino 67 m uzunlikka ega. Janubiy fasadning 90%ini oyna tashkil qiladi, oyna orqasidan qora rangga bo`yalgan beton devor joylashgan. Betonli shift va beton devorlari shunday o`lchamda qilinganki, ular iloji boricha ko`proq issiqlik yutib, keyin bu issiqlikni xonaga bera olishlari kerak. Qo`shimcha isitish mavjud emas, unga bo`lgan talab inson tana harorati, elektr yorug`lik vositasida qondiriladi. Binoning energetik avtonomligi 7 kun. Liverpul universiteti tomonidan o`tkazilgan sinovlar shuni ko`rsatadiki, bunday quyosh isitish sistemasi qoniqarli ishlaydi.

rasm. Avliyo Georgiy maktabi, Vallasey (Angliya): 1 – nurlanish; 2 –akkumulyator beton devorlari (sirti qora); 3 – shisha panellar (500 m2); 4 – yoritkichlar issiqligi; 5 – issiqlik akkumulyatorlari (beton pol); 6 – Odam tanasining issiqligi; 7 – laboratoriya xonasi; 8 – umumiy maydoni 1367 m2 bo`lgan sinf xonalar. Oynavand hajmning isitilishi va quyosh issiqligini unda to`planishi. Kun davomida issiqlikni bir tekislikda bo`lmasligi, uyni kechasi va bulutli havoda ham isitish hohishi issiqlik akkumlyatori bo`lishi kerakligi zaruriyatini tug`diradi. (rasm). Akkumulyator kun davomida issiqlik energiyasini to`playdi va kechasi uni tarqatadi. Havo kollektori bilan ishlash uchun shag`alli – toshli akkumlyatorlari to`g`ri keladi. Uyning issiqlikdan himoyalangan chuqurlashtirilgan sokol qismiga shag`alni joylashtirish mumkin. Maydoni 60 м 2 bo`lgan xona uchun akkumulyator hajmi 3 м 3 дан 6 м 3 gacha bo`ladi va geliosistema, issiqdan himoya elementlari bajarilishi sifati bilan belgilanadi, hamda muayyan joy quyosh nurlanishi tartibiga bog`liq bo`ladi. Ochiq havoli iliq kunlarda issiq havo kollektorining yuqori qismidan olinadi va ventilyator (yoki tabiiy tortqich) yordamida shag`al orqali issiqlik akkumulyatorini zaryadlab haydaladi. Tunggi isitish va bulutli obhavoda akkumulyatorlardagi havo xonalarga isitilib ko`tariladi. Bu sistemaning salbiy tomoni isitilgan qopqoqni kechasi va bulutli ob-havoda yopish zaruriyati tug`iladi,

buning uchun qo`shimcha mexanizm va uskunalar sistemasidan foydalanish zaruriyati tug`iladi, bu esa qurilishni qimmatlashishiga olib keladi. Faol sistemalarning eng soddalari ham texnik vositalarni nisbatan ko`p qismini o`z ichiga oladi (yassi suvli va havo kollektorlari, issiqlikning maxsus akkumlyatorlari, issiqlikni taqsimlash sistemalari va issiqlik tarqalishini nazorat qilish sistemalari), bu qurilish ishlari qimmatlashishiga olib keladi, malakali o`rnatish mexanizmini va foydalanish jarayonida alohida parvarishni talab qiladi. rasm Aralash geliosistemali ikki xonali uy (Fransiya): a – umumiy ko`rinish; b – blok xonadan ikkinchi sathi tarhi; 1…3 – yotoqxonalar; v – blok xonadan birinchi sathi tarhi; 4 – oshxona; 5 – garaj; 6 – umumiy xona; g – umumiy xona qirqimi; d – garaj qirqimi; 7 – akkumulyator; 8 – gelioqabulqilgich. Ko`pgina mualliflarning tanqidiy fikrlariga qaramay, quyosh energiyasining ko`p qavatli fuqaro binolarida ishlatilishi maqsadga muvofiqligi Janubiy Germaniyadagi “Energon” binosi misolida isbotlandi. 420 xizmatchiga mo`ljallangan bu ma’muriy binoda quyosh nuridan qishda isitish uchun, yozda esa sovitish uchun foydalaniladi. Xonalarni isitish va sovitish avtomatlashtirilgan.

rasm. Miluoqidagi turar-joy binosini qayta qurish, umumiy ko`rinishi. Tarhda bino uchburchak shaklini eslatadi, fasadi esa quyosh nuri ko`proq tushishi uchun devor maydonini kattalashtirish maqsadida ataylab qiyshaytirilgan. Binoning janubiy – sharq va janubiy – g`arbga qaragan fasadlarida katta deraza o`rinlari ko`zda tutilgan. Bino tomi ham maxsus shishadan yasalgan, quyosh nurini va yorug`likni bemalol o`tkaza oladi. Xonalarni issitish uchun passiv variantda ayrim konstruksiyalarni (devor, pol va h.k.) quyosh nurlari bilan jadal isitish ko`zda tutiladi. Bunda quyosh nuri tushadigan pol maydonini iloji boricha kattalashtirish maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun turar-joy xonalarini me’moriy rejalashda binoning janubiy tomonga ko`proq yorug`lik va issiqlik talab qilinadigan xonalar joylashtirish ko`zda tutiladi (yosh bolalar xonalari, yotoqxonalar va h.k.). tarhiy yechimlarni kottedjlarda osongina amalga oshirish mumkin, ko`p qavatli turar joy binolarida esa murakkabroq, chunki bu holda xonadonni ikki tomonlama (shimol – janub) yo`nalishini va yelvizak usulida shamollatishni ta’minlash zarur.

To`g`ridan – to`g`ri quyosh nurini tushishini ko`paytirish uchun janubiy fasadga erkerlar o`rnatiladi va binoning asosiy qismidagi janubga qaragan derazalar, quyosh fanarlari, mansard va eshik oynalari hajmi kattalashtiriladi. Boshqa yo`nalishdagi oynalar esa issiqlik yo`qotilishini kamaytirish maqsadida kichraytiriladi. Bino ichiga shisha orqali qisqa to`lqinli yorug`lik nurlanishi osongina kiradi. Konstruksiyani ichki yuzasi isiydi va uzun to`lqinli issiqlik nurlanishini tarqatadi, bu nurlanishni shisha orqali o`tishi qiyin. Yoz paytida janubga qaragan derazalarni quyosh holatiga qarab so`zlanadigan to`siqlar bilan himoya qilish zarur. Quyosh nuridan isiydigan devor va pol konstruksiyalarini yasashda jadal absorblanadigan va issiqlikni saqlaydigan qurilish materiallaridan foydalaniladi. Ikki qavatli, g`isht va absorblanadigan material bilan qoplangan shishadan ishlangan devor o`rnatish ehtimoli bor. Ular orasida 215smli oraliq qoldirish mo`ljallanadi va shu oraliqda iliq havo aylanadi. Binolardagi issiqlikning ko`p qismi yorug`lik darcha(proyem)lari (30-40%) orqali yo`qotiladi. Derazalarning issiqlik himoyasini oynalar sonini ko`paytirib, issiqlik qaytaruvchi maxsus shishalar, to`rpardalar, ekranlar, jalyuzalar va boshqalar orqali oshirish mumkin. Boshqa tomondan, yorug`lik darchalaridan xonalarni isitishda quyosh nuri tushishi uchun foydalanish mumkin. Derazalarning samaradorligini oshirish uchun shishalar orasidagi fazoni shamollatish vositasida amalga oshirish mumkin. Bunda shamollatiladigan havo harorati oshadi, bu xona issiqlik vaziyati qulayligini oshiradi, xonaga quyosh radiatsiyasidan kiradigan issiqligini kamaytiradi. Ekouy – bu tabiiy muhitga nisbatan agressiv bo`lmagan, radikal resurs tejaydigan va chiqindini kam chiqaradigan, shinam va yaxshi sharoitlarni hamda er uchastkasi (tomorqa) ga ega bo`lgan individual yoki bloklashtirilgan uydir. Bunga asosan hayot ta’minlovchi avtonom yoki katta bo`lmagan jamoaviy muhandislik tizimlarini va ratsional qurilish materiallari hamda konstruksiyalarini qo`llash bilan erishiladi.

Ekouylarni zarur bo`lgan issiqlik va elektr energiyalari bilan ta’minlash uchun yangilanadigan energiya manbalari (YAEM) dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yangilanadigan energiyani olish uchun quyosh nurlaridan, shamol esishidan, daryolar va soylar oqimidan, er osti energiyasidan, suv va havo hamda biomassa energiyalaridan, geotermal energiya, oqimli quyilishlar, to`lqinlar, dengiz va daryo suvlari sho`rligining farqlanishi, dengiz usti va chuqurligi haroratining (temperaturasining) farq qilishidan foydalanish mumkin. Bunday energiya manbalaridan foydalana olish imkoni turlichadir, eng keng tarqalgan muqobil energiya turlariga quyosh va shamol energiyasi tegishlidir, boshqa energiya turlari va manbalari alohida regionlar uchun xarakterlidir. Turar – joylarni energiya bilan ta’minlash uchun quyosh energiyasi eng katta qiziqish uyg`otmoqda. YAEM ekologik jihatdan xavfsiz, ulardan yuzaga keladigan ziyon, an’anaviy energetika ziyoniga qaraganda juda kamdir. Yirik gidroelektr stansiyalari va yoqoch yoqilg`isi ham yangilanadigan manbalarni namoyon etadi, shuningdek ular an’anaviy manbalarga ham tegishlidir va atrof-muhitga zarar yetkazadi. O`zbekistonda YAEM laridan foydalanish ancha uzoq tarixga ega. XX asrning boshlarida ularning yoqilg`i-energetikasining umumiy balansida (hajmida) egallagan ulushi 90%ni tashkil etgan, shundan 40% i o`tin, 20% ga yaqinini shamol va torf tashkil etgan. Industrlash davri xo`jalik hayotini to`liq markazlashtirishga olib keldi, jumladan energiya ta’minoti hamma avtonom energiya o`rnatmalirini chetga siqib chiqardi, bunday o`rnatmalarga YAEM ham kiradi, hozirgi kunda ularning ulushi taxminan 1% ni tashkil etadi. Quyosh energiyasi Erdagi hayot uchun quyosh energiyasi birlamchi energiya deb hisoblanadi. Hisoblashlarning ko`rsatishicha, bu energiya Er sharining ko`plab rayonlarida ekouylar uchun asosiy energiya manbai bo`lishi mumkin.

Erda atmosfera bo`lmagan holda 1m2 yuzaga perpendikulyar tushadigan quyosh nurlarining energiyasi 1400 Vt ni tashkil etgan bo`lar edi. Bu energiya miqdori doimiy quyosh energiyasi deb ataladi. U quyoshning faolligiga bog`liq holda tebranib turadi, lekin bu tebranish sezilarsiz darajada pastdir. Bulutlar bo`lmagan vaziyatda er atmosferasi butun quyosh radiatsiyasining 20 foizini tarqatadi. Umuman, tiniq quyoshli kunda quyosh nurlari energiyasining 80 foizga yaqini yer yuziga yetib keladi. Bulutlar to`sqinlik qilishi tufayli yerga yetib keladigan quyosh energiyasi 52 foizni tashkil etadi. Hammasi bo`lib, Yerga dengiz sathi tekisligi bo`yicha tushadigan quyosh energiyasi soatiga 800 trillion megavatni tashkil etadi, bu ko`rsatkich inson tomonidan ishlab chiqariladigan zamonaviy energiyadan taxminan sakkiz ming marta ko`pdir. Yaxshi ob-havo sharoitlarida istalgan kenglikka va yilning istalgan vaqtida quyosh nurlari yo`nalishiga perpendikulyar bo`lgan yuzaga deyarli bir xil miqdorda quyosh energiyasi tushadi. U yoki bu geografik rayonga tushadigan quyosh radiatsiyasi birlik gorizontal va vertikal yuzaga to`g`ri keladigan o`rtacha yillik, oylik, kunlik energiya qiymatlari bilan xarakteristikalanadi. Quyosh gorizont ustida eng baland holatda turganda, gorizontal yuzaga energiyaning eng katta tushish miqdori to`g`ri kelsa, shu vaqtda vertikal yuzaga eng kam energiya tushadi. Birinchi shart ekvatorial zona oldida kuzatilsa, ikkinchi shart esa shimoliy kengliklarda kuzatiladi. O`rta kenglikda, qoidaga ko`ra, yozda gorizontal yuzaga ko`p energiya tushsa, qishda vertikal yuzaga eng katta energiya miqdori tushishi kuzatiladi. Quyoshga nisbatan qiya joylashgan sirt yuzasiga gorizontal yoki vertikal yuzalarga qaraganda ko`proq energiya tushadi. U yoki bu geografik rayonga to`g`ri keladigan quyosh energiyasini aniqlab beradigan asosiy omillar kenglik va bulutlilik deb ataladi. Bir xil kenglikda kontinental iqlim (kam bulutli) dengiznikiga qaraganda quyosh energetikasi uchun ancha yaxshi iqlim bo`ladi.

Hisoblashlar O`zbekistonning o`rta polasasida joylashgan ikki qavatli (tarhi bo`yicha 100m2 maydonga ega bo`lgan) uy yil davomida quyoshdan 160 MVtsoat energiya olishini ko`rsatdi, bu ko`rsatkich uning yillik butun ehtiyojidan ko`proqdir. Hozirgi vaqtda tushayotgan quyosh energiyasining faqat uchdan bir qismini texnik jihatdan ishlatish foydaliroqdir. Quyosh energiyasini elektr, kimyoviy yoki issiqlik energiyasiga aylantirish mumkin. Quyosh issiqlik batareyalari Quyoshdan keluvchi issiqlikni iqtisod qilish bilan birga, transmission issiqlikni 30%gacha tejash mumkin, bu issiqlik asosan oynalar orqali ko`ndalang – bo`ylama shamollatish amalga oshirilganda tashqi to`siqlar tomonidan yo`qotiladi. Issiqlik samaradorligidan tashqari xonaning yuqori qismiga toza isitilgan havo kirishi va inson uchun zarur bo`lgan yangi salbiy zaryadlangan ionlarni saqlanib turishiga va gigiyenik samaraga ham erishiladi. Hamma me’yoriy talablarga rioya qilib quyosh nuridan passiv foydalanganda, fuqoro binolarida insonlar hayot faoliyati uchun qulay sharoitlar yaratish va saqlash mumkin. Quyosh energiyasini tutish va qayta ishlash uchun faol geliosistemalarning maxsus asboblardan foydalaniladi. Quyosh nurini elektr energiyasiga aylantirish uchun maxsus quyosh batareyalari va boshqa fitoelektrik asboblar qo`llaniladi. Quyosh energiyasini issiqlik energiyasiga aylantirish uchun maxsus uskunalar – kollektorlardan, xonalarga taqsimlash uchun esa – gazsimon (havo) yoki suyuq (suv, yog`, antifriz) issiqlik tashuvchilardan foydalaniladi. Kollektor turiga qarab issiqlik bilan ta’minlash past va yuqori haroratli bo`ladi. Past haroratli sistemalardagi yassi kolletorlarda xuddi passiv geliosistemalardagidek parnikli effekt qo`llaniladi. Yuqori haroratli sistemalarda fokuslovchi kollektorlar yoki issiqlik nasosi turidagi maxsus jihozlar va sovutish hamda isitishning odatiy sistemalari qo`llaniladi. Yuqori haroratli geliosistemalar jihozlari qimmat va foydalanish uchun murakkab sanaladi (rasm). Faol

geliosistemalar yordamida binoni isitish, sovutish va issiq suv bilan ta’minlashni tashkil qilish mumkin. rasm Quyoshli faol isitish sistemasi (sxema). Quyoshli faol isitish sistemasi (rasm) tarkibiga 5ta asosiy komponent kiradi: quyosh nurlarini qabul qiluvchi va issiqlik energiyasiga aylantiruvchi – kollektorlar (1); issiqlik akkumulyatorlari (2); qo`shimcha isitgich (3); taqsimlovchi tarmoq va isitish asbobi (4); so`zlovchi moslama (5). Birinchi tur – yassi kollektorli geliosistemalar (rasm). Yassi kollektorning xizmati materiallarini quyosh nurini yutish, qayta ishlash va saqlab turishga asoslangan. Material turi va uning yuzasi holatiga qarab yutish qobilyati 0.80.... 0.98 ga yetishi mumkin, bu miqdor tushayotgan yorug`lik oqimi energiyasiga nisbatan olinadi (nurning qolgan qismi material tomonidan qaytariladi). Yutilgan quyosh energiyasi issiqlik energiyasiga aylantiriladi, uning bir qismi material ichkarisiga, qolgan qismi atrof – muhitga nurlanish va konveksiya vositasida chiqib ketadi. Chiqib ketayotgan issiqlik miqdori yuza harorati va atrof – muhit haroratlari farqiga to`g`ri proporsional bo`ladi. Agar nurlantirayotgan yuzani shisha bilan yopib, 20...30mm havo tirqishi qoldirilsa, issiqlik yo`qotish ancha pasayadi, bunda yutilgan issiqlik miqdorining kamayishi deyarli sezilmaydi. Shisha yuqori haroratli qisqa to`lqinli quyosh nurlanishini yaxshi o`tkazadi, issiqlik qabul qiluvchi uzun to`lqinli infraqizil nurlanishni o`tkazmaydi. Shu bilan birga shisha konveksiya hisobiga issiqlik yo`qotilishini keskin kamaytiradi. Issiqlik qabul qiluvchi material bilan muloqot qiluvchi biron – bir issiqlik tashuvchi (suv, havo) ni sirkulyatsiyasini tashkil qilib, bu issiqlik tashuvchini

qizdirish mumkin va uning yordamida olingan issiqlikni isitilishi zarur bo`lgan xonalarga quvurlar orqali yetkazib beriladi. Issiqlik qabul qiluvchi element sifatida quvurli metall plastinalari yoki qora rangga bo`yalgan va issiqlikdan himoyalangan panelga joylashtirilgan oddiy quvurlar ishlatilishi mumkin. Panelni quyoshga qaragan tomonini shisha yoki yorug` shaffof material bilan to`siladi. Quvurlardan issiqlik tashuvchi o`tkaziladi. Issiqlik yo`qotilishiga xalaqit beruvchi va quyosh nurlarini yutish ulushini oshiruvchi issiqlik qabul qilish yuzali maxsus qoplamalari bo`yicha takliflar mavjud. Kollektorlar tejamkor ishlashi ularni o`rnatish joyi, maydoni, optimal yo`nalishi va nishabi, soya tushmasligi, quyosh energiyasini iloji boricha ko`proq tutib qolishiga bog`liq. rasm. Suv isitish uchun yassi issiqlik qabul qilgichlar: a-shtamplangan qobiqdagi quvurlar; b-ikki qavatli qovirg`ali list; v-quvurchalar ustidan qoplangan qovirg`ali list; g-ikkita to`lqinli list; dshtaplangan va yassi listlar; yekolletorga ulangan quvurchalar; j-pastki shtamplangan (yuqoriyassi) list; z- butilkauchukdan tayyorlangan kollektor; ivalslangan panel.

Kollektorlar uy ustida yoki uydan alohida joylashtirilishi mumkin, bino konstruksiyasining bir qismi bo`lishi mumkin (devor, tomyopma, ekran, quyoshdan himoya asboblari) (rasm). Kollektor maydoni geliosistema ishlash sharoiti yoki uning minimal bahosi va bino issiqlikka bo`lgan talabini qondirishda quyosh energiyasi ulushiga qarab aniqlanadi. A.A.Seidov tadqiqotlariga qo`ra, bino iste’mol qilayotgan issiqlikdagi ulushining optimal nisbati (40...70%)ni tashkil qiladi, binoning issiqlikka bo`lgan talabi geliota’minlanganlik koeffitsiyenti К гп =0,0,65 ga teng (geliota’minlanganlik koeffitsiyenti – gelioqabul qilgich yuzasining binoni isitiladigan yuzasiga nisbatiga aytiladi). Koeffitsiyentning bu qiymati kam qavatli binolarga tegishli. To`rt qavatli binolar uchun К гп =0,38…0,5, to`qqiz qavatli binolar uchun – К гп =0,38…0,46. Faol geliosistemalar va kollektorlar sxemalari rasmlarda keltirilgan. Nisbatan sifatli kollektorlar mis quvur va mis varaqasidan yasalgan issiqlik yutuvchi panellarga ega, panel va quvurlarni ulash usuli – payvandlash. Qoplamasi – selektiv. Oyna do`lga bardoshli, tarkibidagi temir miqdori – 0.03%, qalinligi 3.2mmli bo`ladi. Sinchi anodlangan alyuminiy yoki kukunsimon poliester bilan qoplangan ruxlangan po`latdan yasaladi. Issiqlik himoya materiali sifatida penopoliuretan, shishapaxtadan foydalaniladi. O`rta sifatli kollektorlar mis quvur va po`lat varaqasidan yasalgan issiqlik yutuvchi panelga ega. Ulanish usuli – ularni qisish orqali amalga oshiriladi. Qoplamasi selektiv. Shisha do`lga bardoshli, tarkibida temir moddasi miqdori past, qalinligi 3.2mm. korpusi ruxlangan po`latdan yasaladi. Issiqlik himoya materiali sifatida penopoliuretandan foydalaniladi. Sifatli standart kollektorlari po`lat quvur va po`latsimon varaqadan yasalgan issiqlik yutuvchi panelga ega. Ulanish usuli – qisish vositasida. Qoplamasi – selektiv emal. Shisha derazaga o`rnatiladigan turi, qalinligi 3mm. Korpusi ruxlangan po`latdan. Issiqdan himoya – penopoliuretan.

rasm. Quyoshli kollektorning umumiy ko`rinishi: a) Yassi quyoshli kollektor (QK-1.1) 1991 yildan boshlab chiqariladi, alyuminiydan: 1-quvurli registr; 2,3 – kollektor quvurlari; 4-quyoshli kollektor korpusi; 5 – mahkamlagich burchak; 6 – shisha; 7 – mahkamlovchi element; 8 – issiqlik himoyasi; b) ishlab chiqilayotgan quyoshli kollektorlar yangi turi – polimerli quyoshli kollektor (QK-P) kolikarbonatdantayyorlangan ko`p qatlamli panel asosida: 1-panelning yuqori qatlami – shaffof izolyatsiya; 2 – o`rta qatlam – absorber QK; 3 – pastki qatlam – issiqdan himoya; 4- absorber kanallari; 5,6 – quyoshli kollektorlarning taqsimlovchi kollektorlari; 7,8 – quyoshli kollektor korpusi; 9,10 – issiqlik tashuvchilar uchun quvurlar .

расм. Bino sistemasida geliokollektorlarni joylashtirishning taxminiy sxemalari. 3 .16- расм. Қуёш энергияли коллекторларни жойлаштириш усуллари: а – қия қопламада: Михельсона Россия, Томасона, АҚШ ва Масаносуке Янгимачи, Япония қуёшли уйлари; б – ясси қопламада: Атаскаредодаги қуёшли уйлар ва Томасон уйи, АҚШ; в – бино ташқи деворида: Доувердаги қуёшли уй, АҚШ; г – айвон, лоджия тўсиқида: Селиванов қуёшли уйи, Россия; д – бино цоколида; Баэр қуёшли уйи, АҚШ; е – автоном коллекторли автоном қуёшли уй, АҚШ. Коллектор-витражлар. 3.17- расм. Энергияфаол турар-жой бинолари ва мажмуалари: а – австрияча қуёшли уй, 1976; б –Эмбрундаги уй (архитектор А.Тавес, Р.Ребутато); умумий кўриниш, қирқим; в –Фаросдаги уй (архитектор Х.Пиот).

rasm. Binolarni energetik faolligini oshiruvchi konstruktiv usullar. a – quyosh energiya kollektorini maydonini bino o`lchamlaridan oshirish; b – yordamchi binoda qo`shimcha kollektorlarni joylashtirish; v – binoni Quyosh xaroratiga qarab aylantirish; g – Quyoshni kuzatuvchi kollektor; d – panel – aylanma kollektor; ye – kollektorni nur qaytargich bilan optik to`ldirish; j - kollektorni nur qaytargich bilan optik to`ldirish va tashqi nur qaytargich; z – nur qaytargichlar, aylanma ekranlarni qo`llash. rasm. Energiyafaol sanoat binolari va majmualari. Konsentrator va texnologik minora, qirqim. (binoni konsentrator bilan uyg`unlashtirish: ishlab chiqarishlabaratoriya kompleksi, konsentrator bilan birlashtirilgan).

rasm. Geliofaol binolarni joylashtirishning energetik faolligini oshirishga xizmat qiladigan shaharso`zlik usullari. a – alohida binolarning to`g`ri yo`nalishi; b – quyosh energiyasini qayta taqsimlash; v – tabiiy obyektdan nur qaytarish; g – texnik uskunalar (nur qaytargichlar) vositasida nur qaytarish .

rasm. Quyosh harakatini kuzatish tartibida aylanuvchi binolar. a – suvda suzuvchi asosda; b – rezervuar ko`rinishidagi poydevorda; v – svayli poydevorda; g – nishabli devorli rezervuarli svayli poydevorda; d – siljib yuruvchi bino; ye – havo yostiqchali poydevorda. Turli tadqiqotchilar gelio qabul qilgichlarning ishchi yuzasini optimal yo`naltirishni turlicha tavsiya qiladilar (rasm). V. A. Akopdjanyan gelio qabul qilgichlarni umumiy janubga yo`naltirganda 15 0 g`arbga og`dirishni tavsiya qiladi, uning fikricha bu holat quyoshdan keladigan issiqlikni eng ko`p miqdorini olishga yordam beradi. Boshqalar (xususan TashZNIIEPa - O`rta Osiyo uchun) janub yo`nalishidan sharqqa og`dirishni tavsiya qiladilar va kunning ikkinchi yarmida havoda changlanish kuchli bo`ladi va issiqlik oqimi kamayadi, deb hisoblaydilar (2.20), nihoyat S.V.Zokoley, A.A.Seidovlar janubiy yo`nalishdan sharqqa ham, g`arbga ham 15...30 0 , chegarada og`ishiga ruxsat beradilar, chunki bunday og`ishlar issiqlik kesishi yig`indisining 2%chagina kamayishiga olib keladi (rasm, a, b). Gelioqabulqilgichlar nishabi burchagi kattaligini ko`pgina tadqiqotchilar fikriga ko`ra, joyning geografik kengligiga teng qilib olish mumkin (rasm). Bunda ayrim xususiyatlarni diffuz nurlanish ulushini hisobiga olish lozim. Qayerda bu ulush katta bo`lsa, gelioqabul qilgichlar nishabi burchagini kichiklashtirish lozim. To`g`ridan-to`g`ri quyosh nurlanishi ustun joylarda A.A. Seidov tavsiya qiladi: Sutka davomida haroratlanuvchi sistemalar uchun:  =  +10…15%; bu yerda  - joy kengligi; gelioisitish;  =90 0 -h  , bu yerda h  - 15 yanvar kuning o`rtasidagi quyosh balandligi; faqat iliq vaqtda harakatlanuvchi geliosistemalar uchun:  =  . Kam qavatli qurilishda gelioqabulqilgichlarni uyning janubiy fasadiga vertikal joylashtirish tavsiya qilinadi. Bu holda gelioqabulqilgichlar kamroq changlanadi, yorug`likni to`smaydi .

расм. Гелиоқабулқилгичлар ишчи юзасини оптимал бурчаги: а –Зоколей бўйича; б –А.А.Сеидов бўйича; 1-йиллик; 2 – илиқ вақтда; в - В.А.Акопджаньян бўйича; г – ТашЗНИИЭП тавсияси бўйича ; rasm. Geliokolletorlarni nishablarni optimal burchagi: a – iliq davr uchun; b – yil bo`yi; v – isitish uchun. Kollektorlar soyalanishini hisoblashi mavjud usullar bo`yicha amalga oshiriladi. Kollektorlarni soya beruvchi jismlardan uzoqlashtirish amaliy tavsiyalari: janubiy hududlarda – 2 Нга ; 40 о kenglikda – 2.4 Н га ; 45 о kenglikda – 3N ga teng bo`ladi. N – kollektor sathidan soya beruvchi jism balandligi. Faolgeliosistemalarning 2-turi shunisi bilan farq qiladiki, kolletorlar ishi samadorligini oshirish uchun nur qaytargichlar (geliostatlar) o`rnatiladi (rasm). Ulardan qaytgan quyosh nurlarini kollektorga yo`naltiradi, bu kolletorlar qabul qiladigan va qaytadigan quyosh nurini oqimini kuchaytirishga olib kelad и . Nur qaytargichlardan foydalanish 2...4 marta kollektorlar maydonini kichraytirish imkonini beradi.

Faol geliosistemalarning 3-turi nisbatan murakkab. Bunday sistemalar kollektorlari sferik yoki parabola shakliga esa (rasm). Ular quyosh nurlarini maxsus qabul qilgichlarga fokuslaydi. Quyosh energiya konsentratsiyasi 400...6500S harorat olish imkonini beradi va uskunaning foydali ish koeffitsiyenti (75%) baland bo`lganda bundan ham yuqori harorat olish imkoni bor. Bunday turdagi uskunalardan keng foydalanishga sistema murakkabligi va uning qimmatliligi to`sqinlik qiladi. Faol turdagi geliouskunalarda issiqlikni saqlab turish moddalarning issiqlik sig`imi hodisasiga asoslangan. Issiqlik saqlaydigan muhit sifatida suv, yog`, antifrizlar, havo va boshqalar qo`llaniladi. Akkumulyator sifatida tosh(galka) yoki shag`al qo`llanilganda uning hajmi suv ishlatilgandagiga qaraganda 2 barobar katta bo`ladi. Akkumulyator material qo`llanilayotgan konstruksiyada issiqlik tashuvchining turiga bog`liq. rasmda issiqlik saqlashning taxminiy sxemalari ko`rsatilgan. Issiqlik tashuvchi gazsimon bo`lganda akkumulyator vazifasini odatda – tosh, shag`al, qiya monolit va h.k. bajaradi. Issiqlik tashuvchi suyuq bo`lganda akkumulyator sig`im ko`rinishida o`rnatiladi, sig`im issiqlik tashuvchi sifatida ishlatilayotgan suyuqlik bilan to`ldiriladi Qo`shimcha isitgich-geliosistema, yilning istalgan kunida tejamkor ishlashga mo`ljallangan bo`lib, juda katta quvvatli zahirasiga ega bo`ladi va iqtisodiy jihatdan uncha tejamli bo`lmaydi. Iqtisodiy jihatdan kichik yuzali kollektorlarni tanlash foydali, zaruriyat tug`ilgan kunlarda esa qo`shimcha isitkich – kolorifer, qozon yoki elektr isitkichdan foydalanish mumkin. Qo`shimcha isitkichdan yana geliosistemani issiq suv bilan ta’minlash lozim bo`lgan hollarda foydalangan zarur, chunki xo`jalik extiyojlari uchun suv 60...65 oS haroratga ega bo`lishi kerak.

rasm. Geliosistemalar samaradorligini nur qaytargichlar yuzasini kattalashtirib amalga oshirish. Geliosistemadagi issiqlik tashuvchi uning o`lchamlari va konstruksiyasini aniqlaydi. Issiqlik tashuvchini tanlash ta’minlanadigan qulaylikka, bino turiga, an’anaviy qo`shimcha sistema turiga, iqlimga, mablag`ning mavjudligiga, ishonchlilik talablariga qarab amalga oshiriladi. Gazsimon issiqlik tashuvchi faqat cheklangan foydalanish masalalarini hal qilishda qo`llanilishi mumkin, bunda binoni faqat isitish talab qilinadi yoki bino kichik o`lchamlarga ega va kollektorlar hamda akkumulyatorlar orasidagi masofa kichik bo`lsa, boshqa hamma hollarda suyuq issiqlik tashuvchilardan foydalanish maqsadga muvofiqdir, ular vositasida isitish, issiq suv bilan ta’minlashni amalga oshirish mumkin, ularning quvurlari ham joy egallaydi va havo quvurlaridan arzonroq, ularda issiqlik kamroq yo`qotiladi. Suyuq issiqlik tashuvchi vositasida bino isitilganda xona ichida qulay sharoit yuzaga keladi, bunda yelvizak, shamol urishi his qilinmaydi.

rasm. 1. Issiqlik akkumulyatori sitemasi: 1-nurlanish; 2-suv turidagi quyoshli kollektor; 3-yer osti ximoyalangan; 4-issiqlik uzatish; 5-turar-joy fazosi; 2. Issiqlik akkumulyatori sistemasi: 1-nurlanish; 2-suv turidagi quyoshli kollektor; 3-pol ostidagi issiq suvli rezervuar; 4-issiqlik uzatish; 5-turar-joy fazosi; 3. Yassi tomdagi suvli rezervuar: 1- nurlanish; 2-qora plastik jolobalardagi suv qatlami; 3- issiqlik uzatish; 4- turar-joy fazosi; 5-harakatlanuvchi qoplama; pol ostida tosh to`ldiruvchili rezervuar: 1- nurlanish; 2-quyosh kollektori; 3- turar-joy fazosi; 4- issiqlik uzatish; 5-himoyalangan fazodagi tosh to`ldiruvchi ; Issiqlik tashuvchisi suyuqlik bo`lgan issiqlik sistemasidan foydalanishning uchta varianti mavjud: avtonom, har bir binoga alohida xizmat ko`rsatiladi; mahalliy-markaziy, markazlashgan issiqlik shaxobchalari va kollektorlari binolarda joylashgan; markaziy, kollektorlar va issiqlik shohobchalari turar joy qurilishi tashqarisiga chiqarilgan bo`ladi. U yoki bu variantni tanlash muayyan sharoitlar bilan belgilanadi.

Faol geliosistema qayerda joylashgan bo`lishiga qaramay, istalgan xonani issiqlik bilan ta’minlash imkonini beradi. Shu sababli binolarning tarhiy yechimida hech qanday o`zgarishlar bo`lmaydi. Konstruktiv yechimlarda ham, a rasmda ko`rinib turganidek, boshida hech qanday alohida xususiyatlar bo`lmagan edi, Bolderi (AQSH)dagi quyoshli uy oddiy kichik nishabli ustida joylashtirilgan kollektorlarga ega. Bu Kgp=0,42 kichik qiymati va binoni issiqlikka bo`lgan ehtiyoji (40%) qondirishdagi geliosistemani kichik solishtirma og`irligini belgilaydi. Keyinchalik geleo qabul qilgichlarni nisbatan qiya burchak ostida o`rnata boshladilar. b-rasmda Z. Tomason (AQSH)ning quyoshli uyi ko`rsatilgan, bu uyda gelio qabul qilgichlar 60o burchak ostida o`rnatilgan. Bino hajmining gelioqabulqilgichlar oldiga joylashtirilgan bir qismining tomi yassi, uning kollektorlarida ish samaradorligini oshiruvchi nur qaytargichlar o`rnatilgan. Kollektorlar uchun zarur maydon va mos nishablik ta’minlashi uchun binoning chordog`i baland qilib qurilgan. Binoni quyosh nuri bilan ta’minlanish koyeffitsenti Kgp=0,6, bu binoni quyosh energiyasi hisobiga issiqlik bilan ta’minlashda geliosistemani solishtirma og`irligi 75%ga yaqin. Kollektorlarni tom elementlari va vertikal to`suvchi konstruksiyalar sifatini kiritish tejamkordir. Bu geliosistema bahosini 30%ga pasaytirish imkonini beradi.

rasm. Sferik (a) va parabolik(b) kollektorli geliosistemalar. Issiqlik akkumulyatori vazni va ularni joylashtirish Oynavandlangan shaffof yuza orqali o`tadigan quyosh nuri bino xonalari isitiladigan ichki yuzasining bir qismi tomonidan yutiladi yoki boshqa ichki yuzalarga tushadi. Yuza tomonidan yutilgan energiya material ichkarisiga issiqlik o`tkazuvchanlik yo`li bilan uzatiladi. Quyosh energiyasini yutilishi natijasida issiqlik saqlab turuvchi elementlar haroratini oshishi ∆=Q ютиш /VC’ formula orqali aniqlanadi. Bu yerda; Q ютиш - yutilgan energiya miqdori, Дж ; V- issiqlik saqlab turuvchi hajm, м 3 ; С -materialni solishtirma issiqlik hajmi, Дж /( м 3 * о С ); Yuzaning yutuvchanlik qobiliyati uning qaysi materialdan tayyorlanganligi va rangiga bog`liq, me’yor bo`yicha yuzaga quyosh nuri tushganda yutuvchanlik qobiliyati α turli materiallar uchun quyidagi qiymatlarga ega bo`ladi: • beton – 0,6; • qizil g`isht – 0,68; • granit – 0,55; • qum – 0,54; • sopol – 0,69; • yog`och (qayrog`och) – 0,6 Yutuvchanlik qobiliyati α yuza rangiga xam bog`liq; • oq – 0,18; • sariq – 0,33; • to`q qizil – 0,57; • jigarrang – 0,79; • kulrang – 0,75; • qora– 0,96; • och yashil – 0,5;

• to`q yashil – 0,88. Binolarni isitish passiv geliosistemalari samaradorligi issiqlik saqlab turuvchi elementlarining vazni va binoda joylashtirilishiga bog`liq. Binoni 1 м 2 oynavandlangan yuzasiga to`g`ri keladigan quyosh nurini tutib issiqlik saqlovchi elementlar summali issiqlik hajmini oshirish quyosh energiyasini to`g`ridan to`g`ri tutib turuvchi passiv geliosistemalar samaradorligini ma’lum chegaragacha oshiradi. С =175…225 Вт *soat/( м 2 * о С ) da issiqlik samaradorligining umumiy hajmga bog`liqligi grafigi gorizontal chiziqqa intiladi, ya’ni maksimal samaradorlikka erishiladi. Shuning uchun issiqlik saqlab turuvchi elementlar minimal vazni issiqlik hajmi S ning summali qiymati 1m2 oynavandlangan yuzaga nisbatan 175 Vtsoat/( м 2 * о С ) га teng. Issiqlik saqlab turuvchi elementlar vaznining katta qiymatlarida tutib qolingan quyosh energiyasining deyarli hammasi foydali bo`lib, bino qizib ketishiga yo`l qo`ymaydi, xona ichidagi havo haroratining issiqlik saqlab turuvchi elementlar vaznining yuqori chegarasi texnik –iqtisodiy hisob bo`yicha aniqlanadi. 1-misol: Betondan tayyorlangan issiqlik saqlab turuvchi elementlar summali hisoblash talab qilinadi [ С ’ б = 522 Вт * ч /( м 2 * о С )] va suv ko`rinishidagi [ С ’ в = 1163 Вт * ч / ( м 2 * о С )] elementlar, ularning summali issiqlik hajmi 1 м 2 quyosh tutuvchi oynavand yuzaga nisbatan С =200 Вт * ч /( м 2 * о С ) teng, janubiy fasad oynavandlangan maydoni А ост =40 м 2 . bo`lgan uy uchun. Betondan tayyorlangan issiqlik saqlab turuvchi elementlar hajmi. V б =СА ост /с’ в =200*40/1163=6,88 м 3 . Issiqlik saqlab turuvchi elementlarni shunday joylashtirish kerak-ki, ular bevosita quyosh nurlanishini olsinlar yoki boshqa interer yuzasi tomonidan qaytgan nurlanishni yutsinlar. Issiqlik saqlab turuvchi eng yaxshi qattiq material bo`lib, beton hisoblanadi, keyingi o`rinlarda g`isht, qayrag`och, gips turadi. Issiqlik saqlab turuvchi elementlar bino to`siqlari vazifasini bajaradi, ya’ni bino devori, poli, shifti bo`lishi mumkin. Bunda bu elementlar tashqi yuzasi issiqlikdan himoyalangan bo`lishi kerak.

jadval Beton issiqlik saqlab turuvchi plita yuzasi maydoni uning qalinligiga bog`liqligi Issiqlik saqlab turuvchi element qalinligi (mm) Shaffof to`siq 1 m2 maydoniga nisbatan (janubiy fasad oynavandlangan qismi, m2) issiqlik yuzasi maydoni 50 7 100 5 200 3 Bu ma’lumotlar quyosh nurlanishini bevosita yutadigan elementlarga ta’aluqli, ya’ni elementlar shunday joylashtirilsinki, quyosh ular ustiga 4 soatdan kam bo`lmagan vaqt oralig`ida tushib tursin. Issiqlik saqlab turuvchi elementlar, ularga to`g`ridan –to`g`ri quyosh nuri tushmaydigan qilib joylashtirilganda (shift, devor) va ular qaytgan nur, ichki yuzalar nurlanishni yoki havo bilan konventiv almashinuv vositasida qizisa, u holda janubiy fasad oynavandlangan yuzasining 1m2 ga nisbatan material yoki issiqlik saqlab turuvchi element yuzasi maydoni taxminan birinchi holdagiga nisbatan 2 barobar ortiq bo`lish zarur. Issiqlik saqlab turuvchi elementlar joylashtirilishining uchinchi variantida bu elementlar qurilish konstruksiyalari va to`siqlar qismi bo`lib hisoblanadi va xona ichkarisiga o`rnatiladi, quyosh nurlanishi to`g`ridan-to`g`ri tushishi hisobiga isitiladi. Bu suv solingan hajmlar yoki qurilish materiallaridan tayyorlangan elementlar bo`lishi mumkin. Bunda quyosh nurlanishi vositasida yoritilgan element yuzasi solishtirma maydonni 1m2 oynavandlashgan maydonga nisbatan g`isht element uchun 2m2 oynavandlangan maydonga nisbatan g`isht element uchun 2m2 ni (qalinligi 200 mm) yoki beton (qalinligi 150 mm), suvli sig`imlar hajmi 0,3 m3 dan kam bo`lmasligi kerak. Issiqlik saqlab turuvchi elementlar summali issiqlik hajmi ( Вт * ч / о С ) С ак = А ойн С 1 ni tashkil qiladi, bu yerda Aoyn –oynavandlangan maydon м 2 ; С 1 – issiqlik saqlab turuvchi element issiqlik sig`imi 1m2 oynavandlangan maydonga nisbatan, Вт * ч /( м 2 *&degC)

Issiqlik saqlab turuvchi elementni talab qilingan hajmi: V ак = Сак / С ’ bu yerd а С – и ssiqlik saqlab turuvchi issiqlik sig`imining materiali solishtirma hajmi, Вт * ч / ( м 3 * о С ). Misol. Issiqlik saqlab turuvchi beton elementlarini maydoni 100 m2 bo`lgan hajmni aniqlash talab qilinadi, xona oynalari summali maydonni 25 m2 janubga qaragan, solishtirma issiqlik sig`imi 200 Vt*ch/(m2*oS). Issiqlik saqlab turuvchi elementlar umumiy issiqlik sig`imi: С ак =А ост С 1 =25*200=5*1000 Вт*ч/ о С Betondan tayyorlangan issiqlik saqlab turuvchi elementlar talab qilingan minimal hajmi. V ак =С ак /С’ б =5*1000/522= 9,6 м 3 Issiqlik saqlab turuvchi material bu hajmini taqsimlash xonani quyosh balandligi burchak va azimuti tarxi va qirqimi bo`yicha pol va devor yuzasini aniqlash orqali mumkin bo`ladi, bunda pol va devor qish mavsumida 4 soat davomida yoritilib turilishi lozim. Issiqlik soatlab turuvchi element berilgan qalinligidagi va tanlangan material bo`yicha yoritiladigan va yoritilmaydigan issiqlik saqlab turuvchi elementlar yuzasini aniqlash mumkin. Quyosh issiqlik kollektorlari quyosh nurlanish energiyasini issiqlik tashuvchi vosita – suvni, havoni bevosita qizdirib, issiqlik energiyasiga aylantiradi. Quyosh issiqlik energiyasini boshqa energiyaga aylantiruvchi moslamalar (kollektorlar) ning ustunlik jihati bu yuqori FIK (foydali ish koeffitsienti) ga va nisbatan past narxga ega ekanligi bilan tavsiflanadi. Zamonaviy kollektorlarda FIK 45-60% ga etadi. Biroq, yozda uyda past haroratli issiqlikka bo`lgan ehtiyoj yuqori emas, uni (kollektorni) qishgacha bo`lgan ancha davomli muddatda saqlash murakkabroqdir. Yirik elektr stansiyalarida quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradigan texnologiyadan uyda foydalanish juda murakkab. Bu faktlar bilan energiya samarador uylarda qo`llaniladigan gelio kollektorlarga ajratiladigan

nisbatan katta bo`lmagan er maydonlari aniqlanadi, ma’lumki, gelio kollektorlardan issiq suv bilan ta’minlashda foydalaniladi. Agar quyosh kollektorlari qandaydir nurlanish konsentratlari bilan jihozlansa, uning samaradorligi oshadi. Konsentrator qurilmalarining bor yoki yo`qligiga bog`liq ravishda issiqlik kollektorlari yassi va konsentratorli qurilmalarga bo`linadi. Yassi kollektorlar oddiy va arzondir, lekin u faqat past haroratli issiqlik beradi xolos, uning uy xo`jaligida qo`llanish doirasi chegaralangan. Konsentratorli kollektorlar ancha samarador, lekin ular etarli darajada murakkabdir, bu murakkablik ekspluatatsiya jarayonida ham kuzatiladi, uning qimmatligi quyoshga qarab burilish tizimiga ega bo`lishi shart ekanligi bilan tavsiflanadi. Shu sababli ulardan uy amaliyotida deyarli foydalanilmaydi. Yassi issiqlik kollektori yaltiroq qoplamaga ega bo`lgan yassi qutini o`zida namoyon etadi, bu qutining qolgan qismi (sirti) issiqlikning yo`qotilishiga yo`l qo`ymaslik uchun issiq ximoyalovchi material bilan qoplanadi va kollektorning shisha oyna bilan qoplangan old qismi quyoshga qaratilib qo`yiladi. Mazkur qutining ichida issiqlik tashuvchi (havo yoki suyuqlik) uchun quvur o`tkazgichlar tizimi joylashgan bo`ladi, bu quvur o`tkazgichlar issiqlik to`planish samaradorligini oshiruvchi issiqlik o`tkazuvchan materialdan ishlangan qanotlarga ega bo`ladi. Shaffof ekran sifatida quyosh spektrini maksimal o`tkazadigan shishadan foydalaniladi. Quvur o`tkazgichlar qanotlari va kanallarining sirti qandaydir qora tarkib (bo`yoq) bilan qoplanadi (bo`yaladi). Agar kollektor ichidan havo so`rib olinsa, u holda uning xususiy issiqlik o`tkazuvchanligi kamayadi. Vakuumli kollektorlar shunday qurilgan, lekin bunday holda vakuum faqat issiqlik tashuvchi kanallarni o`rab olgan silindrik shisha quvurchalar ichida hosil qilinadi. Yassi shisha oyna bir metr kvadrat yuzaga tushadigan 10 tonna atmosfera bosimiga dosh berishga qodir emas. Shuningdek, ichida havo bosimi past bo`lgan kollektorlar ham ishlab chiqariladi, atmosfera bosimiga qarshilik ko`rsatuvchanlikni oshirish uchun ularning oldingi shisha devori metall taglik va

tirgaklar bilan mustahkamlanadi. Vakuumli va past bosimli kollektorlar odatdagi kollektorlarga qaraganda ancha qimmatroqdir, lekin ular qishda va bulutli ob - havoda yaxshi ishlaydi. Suyuqlikli kollektorlar keng tarqalgan bo`lib, ular kollektordan tashqari, isitilgan suvni to`plash uchun mo`ljallangan bakning zarurligini ham talab etadi, bu bak quvur o`tkazgichlar va tiqinli – rostlovchi apparaturaga ulanadi. Bak va quvur o`tkazgichlarni ham isitgich qatlami bilan qoplash taqozo etiladi. Agar bak kollektordan balandda joylashgan bo`lsa, u holda tizimda issiqlik tashuvchining tabiiy ravishda aylanishi (sirkulyatsiyasi) ro`y beradi, aksincha, bak kollektor sathidan pastda joylashgan bo`lsa, bunday holda sirkulyatsion nasosdan foydalanishga to`g`ri keladi. Butun tizim ichidagi suvning muzlab qolish xavfi yuzaga kelganda, kollektordan suv avtomatik tarzda oqizilib yuboriladi, bu yilning sovuq davrida kollektorning uzluksiz ishlashi uchun juda muhimdir. Muzlashga qarshi kurashishning boshqa bir usuli – bu antifrizdan foydalanishdir. Biroq bu usuldan foydalanish antifrizning yuqori narxi tufayli chegaralangan. Quyosh kollektorlarining yana bitta turi bu – yig`uvchi kollektorlardir. Ularda issiq suvni yig`uvchi bak kollektor bilan qo`shilgan holatda bo`ladi, ya’ni bu bak kollektorning issiqlik ximoyalash hajmiga kiritilgan. Yig`uvchi kollektorlardan foydalanish butun o`rnatmaning konstruksiyasini soddalashtiradi, lekin bir vaqtning o`zida ular uy chordog`idagi yuk ko`taruvchi konstruksiyalarning mustahkamligiga oshirilgan talablarni qo`yadi. Quyosh kollektorlaridan olingan issiqlikdan issiq suv ta’minoti va isitish tizimida to`g`ridan-to`g`ri almashtirgichlar orqali foydalanish mumkin. Suv bilan to`ldiriladigan isitish tizimi eng gigienik va komfort tizim deb hisoblanadi. Issiqlik tashuvchining talab etilgan harorati (temperaturasi) 30-35ºC ni tashkil etadi. Isitishning bu turi quyosh issiqlik tutuvchi o`rnatmalar bilan yaxshi uyg`unlashadi. Havo yordamida ishlaydigan kollektorlar suyuqlikli kollektorlarga nisbatan ancha oddiydir, lekin havo yordamida isitish usulining kamchiliklari tufayli havoli kollektorlardan kamdan – kam hollarda foydalaniladi.

Gelioqurilmalar bahosini qoplanishi Gelioqurilmalarni ommaviy ishlatilishdan to`sib turuvchi asosiy sabab uning solishtirma bahosining balandligi -1500-3000 AQSH dollari m3/sutkasiga, bahosini qoplanish muddati ham katta, eng umumiy holda gelioqurilmalari bahosi qoplanishini quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi: Т =S c /(QC T ), Bu yerda S c – gelioqurilma solishtirma baxosi, so`m/ м 2 Q-gelioqurilma tomidan ishlab chiqilgan yillik issiqlik miqdori Гкал / м 2 ; C T – an’anaviy energiya manbasi issiqlik bahosi, sum/b kal. Qo`shimcha issiqliksiz issiq suv bilan ta’minlash gelioqurilmasi energetik qoplanishi muddatini aniqlash formulasi: Bu yerda: ∑ ( mЭ r ) r , ∑ ( mЭ y у ) -gelioqurilma jihozlari quyosh kollektorlari va yordamchi konstruksiyalari materiallari energiya sig`imi va vazni yig`indisi summalari; Qr – bir yil mobaynida gelioqurilma tomonidan ishlab chiqarilgan issiqlik miqdori n –undan foydalanish hisobiy muddati. 1,2 koeffitsenti gelioqurilma montaj qilinishidagi energiya sarflarini hisobga oladi. Qobirg`a konstruksiyalari, issiqlik yutuvchi toshli va issiqlik himoyasi bilan farqlanadigan 3 ta qurilma energetik qoplanishi muddati: - latun quvurli issiqlik yutuvchi panel po`lat issiqlik himoya, energiyalanish va DVPli to`sinli qurilmani energiya qoplanishi muddati -1,04 yil; - xuddi shuning o`zi alyuminili issiqlik yutuvchi qovurg`ali, po`lat varaqli qurilma energiya qoplanish muddati -1,16 yil; Olingan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, kollektorning birinchi konstruksiyasi energiya qoplanish muddati –kichik ikkinchi konstruksiya uchun –

katta bu hol alyuminiyning baland energosig`imi bilan bog`liq. Hisoblar natijasi, shuningdek, gelioqurilmalarni issiqlik bilan ta’minlash an’anaviy manbalar bilan faqat narx-navo ko`rsatkichi solishtirish obektiv bo`lmasligini ko`rsatadi. Gelioqurilmalar bahosi qoplanishi muddatini qisqartirishining asosiy yo`nalishi quyosh kollektorlari narxini arzonlashtirilishidir. Ma’lumki, quyosh kollektori ikkita issiqlik himoyaga ega; issiqlik yutuvchi panel ustida shaffof va uning tagida oddiy himoya. Keyingisi uchun hisobiy, sinov va iqtisodiy ko`rsatkichlar tahlili o`tkazildi. Quyosh kollektori issiqlik himoyasi iqtisodiy jihatdan me’yoriy issiqlik texnikasi, mustaqillik va iqtisodiy me’yorlar talablariga belgilangan qoplanish muddatida javob berilishini ta’minlashi lozim. Issiqlik himoya materialiga qarab, uning termik qarshiligi himoya yaxlit qatlami qalinligi va issiqlik o`tkazuvchanlik koeffitsenti bilan aniqlanadi. 20-100 mm qalinlikdagi havo bo`shliqlari ishlatilganda belgilovchi ahamiyatga nurlanish orqali issiqlik uzatishiga ega bo`ladi. Himoya qatlami 100 mm bo`lgan penopolizretan termik qarshiligi 2,86 (moS/Vt). ga teng. Shunday qilib penopolizretan issiqlik yutuvchi xossalari 3,7 barobar baland bo`ladi. Tashqi to`siq issiqlik himoya termik qarshiligi materialga bog`liq emas, asosan tashqi havo tezligi bilan belgilanadigan konveksiya issiqlik uzatishi bilan bog`liq. Quyosh kollektorining asosiy tavsifi kollektor issiqlik yo`qotishi umumiy koeffitsenti ko`paytmasidan iborat. Bir qavat shaffof himoyali, qora issiqlik yutuvchi qoplamali kollektor uchun shamolning nolli tezligi FU L ≤5,8 Вт /( м 2 о С ) da aniqlash xatoligi ±10% ёки ± Вт /( м 2 о С ). Issiqlik himoya turli konstruksiyalarini quyosh kollektorlari sinaganda, quyidagi tafsiflarga ega bo`lgan: - latun quvirli, alyuminiyli qovurg`ali issiqlik yutuvchi panel, kollektor FIK va yutuvchi panel samaradorligi ko`paytmasi -0,72; - qalinligi 4mm bo`lgan bir qavat deraza shishasi; - issiqlik himoya PS 1-100 varaqli polistiral peneplast 50mm qalinlikdagi polietilen devorda;

- kollektor issiqlik yo`qotilishi umumiy koeffitsentini shamol nolli tezligi yutuvchi panel samaradorlik koeffitsenti ko`paytmasi 5,8 Вт/(м 2о С); ga teng; - 944 х 950 х 110 mm o`lchamli po`lat korpus. Atrof-muhit harorati 14 dan 220 S gacha bo`lgan laboratoriyada sinov o`tkazilgan, kollektordagi suv harakati 600S, suv sarfi 23,4 ye/soat, kollektor og`ish burchagi 450. Tajribalar GOST sxema va usuli bo`yicha o`tkazildi. Sinalayotgan kollektorlar issiqlik himoya konstruksiyalari bilan farqlangan: - shtatli; - issiqlik himoyasiz; - bitta parda devorli Pergamin quti; - ikkita parda devorli Pergalin quti; - kollektor bo`shlig`idagi qurilmalar - pergalin quti bo`shlig`idagi qurilmalar Bunda olingan ayrim natijalar jadvalda keltirilgan. jadval T/r Issiqlik himoya turi Yo`qotishlarni umumiy koeffitsenti va samaradorlik koeffitsentiga ko`paytmasi, FUL, Vt(m2oS) O`rtacha qiymat FUL, Vt(m2oS) Shtatli kollektor ot FUL, dan foizda GOST bo`yicha FUL dan foizda . Shtatli 4,7-5,8 5,25 100 91 . Issiqlik 6,6-7,5 7,05 134 502 . himoyasiz Pergalin quti 5,7-6,7 6,2 118 107 . Bitta peregorodkali pergalin quti 5,2-6,2 5,7 109 98 . Ikkita predgorotkali pergalin quti 5,5-6,5 6,0 114 103 . Kallektor bo`shlig`idagi vkladish 6,9-7,0 7,0 132 501 . Pergalinli quti bo`shlig`idagi vkladish 5,5-6,4 8,0 114 103

Natijalar tahlili bo`yicha ruxsat etilgan xatolik FU1. (±10%) chegrasida kollektorlar bo`shlig`idagi qo`yilmalardan tashqari hamma issiqlik himoya konstruksiyalari bo`ladi. Umumiy holda kollektor issiqlik himoya solishtirma bahosi issiqlik energiyasi bahosiga teng bo`lishi yoki bu bahodan past bo`lishi kerak; berilgan issiqlik himoyadan ma’lum foydalanish muddatida yo`qotiladigan isiqlik energiyasi: Bu yerda Сu – issiqlik ximoyasi, сум/м 2 ; λ – issiqlik o`tkazuvchanlik koeffitsenti, Вт/(м 2о С); t ж –kollektordagi suyuqlik o`rtacha harorati, о С t в – kollektor ishlatilishi ma’suli davomida havoning o`rtacha harorati, о С; n – kollektorni mavsum davomida ishlatilish muddati, soat/yil; T – kollektorlar to`liq bahosi qoplanadigan yillar soni; C m – an’anaviy manba’lardan olinadigan issiqlik energiyasi bahosi, gelioqurilma tomonidan qoplanadigani, sum/Vt; I m – issiqlik energiyasi bahosini qoplanadigan muddati chegarasida o`zgarish koeffitsenti. (3.3) formula hisobi natijasi shuni ko`rsatadiki, qalinligi 0,05 m penopoliuratanli issiqlik himoyali va havo qatlami t c =30 0 С , t в =15 o C, n=2160 ч / год , Т =10 лет , С m =0,2∙10 3 c ум / Вт , I m =7,07 (birligi yil inqiroz ehtimoli 30% va keyinchalik o`rtacha yiliga 10%) bo`lgan bir xil unumdorlikka ega bo`lgan kollektorli konstruksiya bahosi 4-5 martaga qisqarishi mumkin.

Issiqlik tutuvchi devorlar. Tromb devori Issiqlik tutuvchi devorlar va Tromb devori oddiy quyosh qurilmalariga tegishlidir. Bunday devorlarning tashqi tomoniga yupqa qora qatlam joylashtiriladi, mazkur qatlam quyosh nurlarini o`ziga yutadi, bu qatlamdan keyin havoli oraliq hosil qilinadi, undagi havo quyoshli ob-havo sharoitlarida isiydi va isigan havo tepaga ko`tarilib, yuqorida joylashgan teshiklar orqali o`z oqimi yoki majburiy ravishda xona ichiga o`tadi. Pastki teshiklar orqali esa sovuq havoning isitiladigan oraliqqa berilishi ta’minlanadi va shu zaylda sikl takrorlanadi. Yaltiroq issiqlik ximoyasiga ega bo`lgan devorlar. Bunday devorlarning sirtqi tomoniga yaltiroq issiqlik himoyalovchi material qoplangan bo`ladi, mazkur material ochiq yacheykali strukturaga ega va shuning uchun issiqlikning atrof-muhitga tarqalishi kamayadi. Keyingi qatlam quyosh energiyasini qabul qiluvchi qatlam bo`lib, bu qatlam devorning asosiy materialini qizdiradi va u orqali ichki xonalarga issiqlik uzatiladi. Devorlarga issiqlik himoyalovchi va quyosh energiyasini qabul qiluvchi qatlamlarni o`rnatish imkonini beruvchi texnologiya ishlab chiqilgan. Bunday texnologiya asosida bajarilgan konstruksiya devorni passiv quyosh elementiga aylantiradi. Bunday holda issiqlik massivli devorning orqa sirtidan suyuq yoki havoli issiqlik tashuvchi yordamisiz ichkariga o`tkaziladi. Yaltiroq polikarbonat yoki maxsus shishadan yupqa o`tkazuvchi massiv ko`rinishida tayyorlanadigan issiqlik himoyasi shaffof issiqlik himoyasi turlaridan biridir. Tromb devori va yaltiroq issiqlik himoyalovchi devorlardan birinchi navbatda mavjud binolarning energiya samaradorligini oshirish maqsadida ularni rekonstruksiya qilish vaqtida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur devorlar yumshoq va quyoshli qish ob-havo sharoitlariga moslashtirilgan, ular yordamida binolar qish faslida qishki quyosh nurlari ta’siri ostida samarali isitiladi. Mazkur devorlarni qo`llash orqali beqiyos darajada iqdisodiy foyda va samaraga erishiladi. Issiqlikning sirt yuzasiga tushushi quyosh nurlarining

sochilish vaqtiga to`g`ri proporsional bo`lsa, issiqlik yo`qotilishi esa iqlimning sovuqlik darajasiga bog`liqdir. Issiqlik uzatuvchi devorlarni qo`llashning maqsadga muvofiqligi qurilish hududining o`ziga xos iqlimiy sharoitlari bilan o`zviy bog`liqdir. Kam quyoshli va sovuq qishli iqlim sharoitlarida (bunday iqlim Respublika hududining shimoliy qismi uchun xarakterlidir) yaxshi issiqlik himoyalovchi devorlarni qo`llash maqsadga muvofiqdir. Yumshoq qish va quyoshli qish hukm suradigan hududlarda “quyosh nurlarini o`tkazuvchi” devorlardan foydalanish o`rinlidir. Fotoelektrik tizimlar Bir xil miqdordagi har xil energiya turlari turlicha baho (narx) ga yoki turli sifatlarga ega bo`ladi. Ularning sifat bo`yicha farqlanishi energiyaning boshqa turlarga aylanish, saqlanish va uzatilish xususiyatlari bilan aniqlanadi. Iste’mol qilinish doirasi chegaralanganligi tufayli issiqlik energiyasi ancha sifatli deb sanaladi, bu energiya katta yo`qotishlar evaziga boshqa turdagi energiyaga aylanatiriladi, uni saqlash va uzatish ancha mushkul. Issiqlik energiyasi yuqori va past potensialli, ya’ni yuqori va past haroratli (temperaturali) energiya turlariga bo`linadi. Past potensialli issiqlik energiyasi eng past bahoga ega. Energiyaning bir turi sifatida elektr energiyasi o`zining universalligi va uni uzatish, taqsimlab tarqatish hamda sarflanishini nazorat qilish osonligi va oddiyligi tufayli birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Uning kimyoviy, magnitli, mexanik, issiqlik va yorug`lik effektlariga juda oddiy va osonlik bilan erishish mumkin. Elektr energiyasini ishlab chiqarishda FIKning pastligi tufayli uning qimmatligi hamda bu energiya turini ko`p miqdorda to`plashning qiyinligi uning kamchiliklarini ifodalaydi. Shuning uchun elektr energiyasi sifatli energiya turlariga kiradi va ekouylarda unga bo`lgan ehtiyoj juda katta. Shu sababli eksperimental uylar foto elektrik quyosh qabul qilgichlar bilan qoplangan katta maydonlarga ega bo`ladi. Elektr energiyasini hosil qiluvchi moslamalarning yana

bir ustun jihati ularda harakatlanuvchi qismlarning mavjud emasligi va moslamalar konstruksiyalarining oddiyligi hamda ishonchliligi bilan izohlanadi. Quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish bo`yicha birinchi tajribalar bundan yuz yillar oldin o`tkazilgandi. Lekin elektr energiyasini samarali hosil qiladigan moslamalarni yaratishga XX asrning o`rtalarida shu maqsad uchun yarim o`tkazgichlarni qo`llagandan keyin muvaffaq bo`lindi. Dastlab quyosh yarim o`tkazgichli batareyalar ularning qimmatligi tufayli faqat hashamatli ob’ektlarda, masalan, kosmik apparatlarda qo`llanilar edi. Biroq hozirgi kunga kelib, ularning FIKni oshirish va narxini pasaytirishning amaldagi tendensiyasi ulardan maishiy sohada foydalanishga yo`l ochib berdi. Quyosh elementlarining xizmat qilish muddati birnecha o`n yillarga etadi, bu muddat ularni uylarda qo`llashni to`liq qanoatlantiradi. Quyosh energiyasining issiqlik va elektr energiyalariga aylanish xossalarini bitta elementga birlashtiruvchi gibridli quyosh batareyalari keng rivojlanish topmoqda. Bunday batareyalarning foydali ish koeffitsienti 60% dan yuqoridir. Bu batareyalar foydalanish uchun porloq kelajakka ega, chunki ekouyga bir vaqtning o`zida ham issiqlik va ham elektrik gelio qabul qilgichlar kerak bo`ladi. Gibridli quyosh batareyalarini qo`llash janubiy fasadning maydonlaridan ancha ratsional foydalanish imkonini beradi. Energiya olinishining noregulyarligi va unga bo`lgan asosiy ehtiyojlar grafigiga energiya olinishining mos tushmasligi quyosh qurilmalarining umumiy kamchiligini belgilaydi, shu sababli bunday qurilmalar boshqa elektr manbalari va energiya akkumulyatorlari bilan faqat uyg`unlikdagina muvaffaqyatli qo`llanishi mumkin. Hozirgi vaqtda fotoelektrik batareyalar nisbatan qimmatdir (ular yordamida olinadigan energiya tarmoqli energiyadan bir necha marta qimmat) va ularni ommaviy qo`llash faqat davlat strukturalarining ma’muriy moliyaviy qo`llab- quvvatlashida mumkin bo`ladi xolos. Germaniyada bu borada ancha katta muvafaqqiyatlarga erishildi. 1990-1995 yillarda u erda xususiy va jamoat binolariga fotoelektrik tizimlarni o`rnatish bo`yicha «1000 ta tom» dasturi amalga

oshirildi. Bu dastur keyinchalik boshqa mamlakatlarda shunga o`xshash dasturlarni qabul qilish uchun namunaviy asos bo`lib xizmat qildi. Germaniyada bu dastur o`rnini «100 000 ta tom» dasturi egalladi. O`rnatilgan fotoelektrik tizim (FET) larning ishini kuzatish va tahlil qilish bo`yicha yo`lga qo`yilgan keng tizim «1000 ta tom» dasturining ajralmas qismi bo`lib qoldi. Akkumulyatorlardan foydalanish nazarda tutilmadi, ortiqcha energiya uchun rezervuar sifatida elektr tarmog`idan foydalanildi. Dasturni bajarish jarayonida ma’lum bo`ldiki, o`sha paytdagi FET ning zaif bo`g`ini invertorlar bo`lib, ularning funksiyasiga quyosh panellaridan olinadigan doimiy elektr tokini o`zgaruvchan elektr tokiga aylantirish va ortiqcha elektr energiyasini tarmoqqa uzatish kirgan. Dasturni bajarish jarayonida invertorlar takomillashtirildi. Bunda soyalashtirish koeffitsienti muhim rol o`ynadi. Respublikada va xorijda (Xitoy, Janubiy Koreya) ishlab chiqariladigan ko`plab fotoelektrik tizimlarning ko`pchiligi nafaqat jahon texnik stantarti darajasiga mos keladi, balki ular bir qator parametrlari bo`yicha ustun jihatlarga ham ega. Gelio o`rnatmalarni joylashtirish Gelio o`rnatmalarni odatda janub, janubiy-sharq va shimoliy-g`arbga orientirlangan (qaratilgan) fasadlar va tomlarga o`rnatishadi. Shunga bog`liq holda yangi tushuncha – energetik tom tushunchasi paydo bo`ldi. Maqbul (optimal) orientatsiya (qaratilgan) iqlim, joyning rel’efi, soyalanganlik xarakteri va boshqa shart-sharoitlarga bog`liq bo`ladi. Gelio qabul qilgichlar ko`chirilmaydigan, ko`chiriladigan va transformatsiyalanadigan platformalarga o`rnatilishi mumkin, transformatsiyalanadigan platformalar gelio qabul qilgichlarning qaratilishi (orientatsiyasi) va konfiguratsiyasini quyoshning holatiga bog`liq ravishda o`zgartirish imkonini beradi. Ko`pincha gelio qabul qilgichlarning daraxtlar, uylar yoki boshqa inshootlar soyasida qolishi bilan bog`liq bo`lgan muammolar yuzaga keladi. Shuning uchun

qurilish ob’ektlarini loyihalashtirishda binolar orasida ma’lum bir fazoviy balandlik nisbatini saqlash talab etiladi. Hisoblashlar binolarni shaxmatli tartibda zich joylashtirganda ham ularning o`zaro soya tushirishi yo`l qo`yiladigan chegaralarda qolishi mumkinligini ko`rsatdi. Tabiiy ofatlar ro`y beradigan yoki ro`y berish ehtimoli mavjud bo`lgan hududlar uchun quyosh energiyasini qabul qiluvchi qurilmalar bunday ofatlar ta’siriga etarlicha chidaydigan (bardosh bera oladigan) ustivorlikka ega bo`lishi lozim. Masalan, hozirgi vaqtda foto cherepitsa (ichiga fotoelementlar joylashtirilgan cherepitsalar) ishlab chiqarilmoqda. Aylanadigan uylar Ming yillar davomida uylar statik (qo`zg`almas) holatda qurilib kelingan, ularning qaratilishi (orientatsiyasi) an’analar va mahalliy urfodatlarga ko`ra aniqlangan. Uyning energiya samaradorligini oshirish usullaridan biri shundan iboratki, unga ko`ra uylarning janubiy fasadlarini oyna bilan ko`proq qoplash va ularga quyosh batareyalarini o`rnatish zarur bo`lsa, shimoliy fasadlarini oyna bilan kamroq va devorlarini esa ko`proq isitgich bilan qoplash taqozo etiladi. Uylarga o`rnatiladigan quyosh batareyalari uchun mo`ljallangan buriluvchi qurilmalardan amalda deyarli foydalanilmayapti, biroq sutkaning yorug` vaqti davomida quyoshga qarab buriladigan binoni qurish mumkin. Aylanadigan binoni qurish g`oyasi birinchi bo`lib XX asrda taklif etilgan. Dastlab binoning faqat alohida elementlari harakatga keltirildi, so`ngra texnologiyalar rivojlana borgan sayin, arxitektorlar butun holicha buriladigan binolarning loyihalarini hayotga tadbiq etishdi. Binoning maksimal aylanish tezligi minutiga 8 sm ni tashkil etdi, bunday tezlik amalda sezilmaydi. Bunday uy tayanchlarda turadigan aylanadigan metall asos ustida tiklanadi va bino amalda istalgan material – beton, yog`och, shisha yoki po`latdan qurilishi mumkin. Aylanish tuguni uchun asos ham xuddi odatdagi

poydevor chuqurligida joylashgan bo`ladi. Aylanadigan mexanizm muntazam xizmat ko`rsatilishini talab qilmaydi, faqat uni davriy ko`rikdan o`tkazib turish taqozo etiladi xolos. Italiyaning shimoliy tomonidagi Veron shahridan uzoq bo`lmagan masofada Girasole (“Kungaboqar”) villasi joylashgan, u ardeko stilida bajarilgan. Mazkur villa binosi quyosh harakatiga bog`liq ravishda butun yorug` kun mobaynida vertikal o`q atrofida 360º ga burila oladigan birinchi binodir. Villa g`oyasi «yashash mashinasi» konsepsiyasi bilan yuzaga keldi, bu g`oyani 1923 yilda Le Korbyuze taklif etdi. Mazkur bino muhandis Andjelo Invernissi tomonidan loyihalandi va 1929-1935 yillarda qurildi. Kungaboqar -uy arxitektura olamida yangi so`zni kashf etdi. Ikki qavatli ushbu bino okean poroxodining motoriga o`xshagan motor yordamida aylanadi. Uyning karkasi temirbetondan bajarilgan bo`lib, uning konstruksiyasi alyuminiy bilan to`liq qoplangan. Bino 9 soatu 20 minutda to`liq aylanadi. Innovatsion texnologiyalar shinamlikning yuqori darajasi va atrof-muhit haqida qayg`urish demakdir – bunday barcha konsepsiyalar Germaniyadagi Frayburg shahri yaqinidagi aylanadigan bino loyihasi asosida o`z o`rnini egallagan. Arxitektor Rolf Dish loyihalagan uy 1994 yilda qurildi va Heliotrop deb nomlandi, bu grekcha so`z bo`lib, u o`zbek tiliga tarjima qilinganda «quyoshga qarab buriluvchi» degan ma’noni anglatadi.

Heliotrop yog`och va shishadan to`liq ishlangan silindrik konstruksiyani o`zida namoyon etadi. Derazalarining uchtalik shisha paketlari yuqori darajadagi ximoyani (izolyatsiyani) ta’minlaydi, bu esa o`z navbatida uydagi xonalarning qizib ketishining oldini olishga yordam beradi. Bino kun davomida quyosh ortidan 180º ga buriladi. Mazkur bino shunday loyihalanganki, uning derazalari xonalarni isitish uchun mumkin qadar ko`proq energiya olish maqsadida qishning sovuq kunlarida quyoshga qaratiladi. Yilning issiq oylarida esa, aksincha, uy konstruksiyasi quyosh yorug`ligining uy ichiga sochilishini chegaralaydi. Uy tomiga yuzasi 56 m2 va quvvati 6,6 kVt-soat bo`lgan quyosh panellari o`rnatiladi, ular yordamida uy o`zi iste’mol qiladigan energiyadan 5-6 marta ko`p bo`lgan energiyani ishlab chiqaradi. Quyoshni izlab topish uchun aylanadigan boshqa bir uy Braziliyaning Kuritiba shahrida qurilgan bo`lib, bu uy Suite Vollarddeb nom olgan. Bu uyning 11 ta qavati bir-biriga bog`liq bo`lmagan holda 360º ga burila oladigan birinchi binodir. Bir soat davomida mazkur bino bir marta to`liq aylanishga ulguradi. Arxitektorlar Bruno de Franko va Serjiu Silka bu uy loyihasi ustida 10 yil ishlashdi.

Braziliyaning Kuritiba shahrida qurilgan Suite Vollard deb nom olgan 11qavatli aylanadigan uy. Kvartiralar statik (turg`un) asos atrofida aylanadi, asos ichidan muhandislik kommunikatsiyalari o`tkazilgan va asos ichiga oshxona hamda vanna xonalari joylashtirilgan. Uy xonadonlarining derazalari ikkitalik shisha paketdan tashkil topgan bo`lib, bu paketlar moviy, tilla yoki kumush ranglarga ega bo`lganligi sababli hattoki isitish va konditsionerlash tizimlari ishlab turgan holda ham energiyani 50% gacha tejashni va issiqlik ximoyasini (izolyatsiyasini) ta’minlaydi. Suite Vollardning qurilishi yanada murakkab loyihalarni yaratishga yanada keng yo`l ochdi, masalan, Dubayda Rotating Tower («Aylanadigan minora») ning qurilishini bunga yorqin misol tariqasida keltirish mumkin. Aylanadigan uylar AQSH, Kanada, Angliya, Fransiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya kabi mamlakatlarda ham qurildi. Bunday uylarni qurish uchun ixtisoslashgan firmalar paydo bo`ldi.

Shamol energiyasi Shamol energiyasi quyosh energiyasi turlaridan biri bo`lib, undan odamlar qadim zamonlardan buyon foydalanib kelishgan. Qadimda Eronda vertikal aylanish o`qiga ega bo`lgan tegirmonlardan foydalanishgan. Keyinchalik gorizontal o`qli tegirmonlar ham yaratildi, ulardan hozirgi kunda ham foydalanilmoqda. Daniyada 1890 yilda shunga o`xshash o`rnatma elektr energiyasini olish uchun qo`llanildi. O`zbekistonda XX asr boshlarida 2500 ga yaqin tegirmonlar shamol ta’sirida ishlagan, ularning umumiy quvvati bir million kilovatni tashkil etgan. 1917 yildan keyin ular asta-sekin buzilgan. Shamol energiyasidan ilmiy va davlat asosida foydalanishga qadam tashlangan. 1931 yilda Yalta yaqinida quvvati 100 kVt bo`lgan, o`sha davr uchun eng yirik hisoblangan shamol energetikasi o`rnatmasi qurildi, undan keyin esa quvvati 5000 kVt ga teng bo`lgan agregat loyihasi ishlab chiqildi. Lekin loyiha amalga oshirilmadi. Varrakli yuritgich (dvigatel) larda bitta haraktlanish tamoyili – shamol bosimi ostida varrakli shamol g`ildiragi aylanadi, bunda burovchi moment uzatish tizimi orqali elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Shamol g`ildiragining diametri qancha katta bo`lsa, bu g`ildirak shunchalik ko`p havo oqimini qabul qilib oladi va agregat shunchalik ko`p elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Shamol agregatlari ikki guruhga bo`linadi: - gorizontal aylanish o`qiga ega bo`lgan qanotli shamol yuritgichlari (dvigatellari); - vertikal aylanish o`qiga ega bo`lgan (karuselli) shamol yuritgichlari (dvigatellari). Hudud shamol rejimining asosiy energetik ko`rsatkichi – shamolning o`rtacha ko`p yillik esish tezligi. Shamol energiya manbayini o`rnatish uchun bu tezlik oddiy o`rnatmalar uchun 4 – 5 m/sek dan kam bo`lmasligi, ko`p varrakli va baland o`rnatmalar uchun esa 3m/sek dan kam bo`lmasligi lozim.

Shamol energiyasi resurslari asosan qirg`oq oldi hududlari va ekvatoriyalarda ko`p uchraydi. Shamol resurslari ko`plab rayonlarda, xususan Rossiyada ayniqsa qishda o`zining maksimal qiymatiga erishadi. Shunday qilib, ular qishki quyosh energiyasining minimumini kompensatsiyalashi mumkin va gelio o`rnatmalardan farqli o`laroq energiyaga maksimal ehtiyoj bo`lgan davrda zarur bo`lgan energiyani bera oladi. Shamol o`rnatmalari ekologik nuqtai nazardan bir qator kamchiliklarga ega. Ularni o`rnatish uchun er uchastkalari ajratilishi lozim, ular o`zidan shovqin chiqaradi, hudud landshaftini o`zgartiradi, tele- va radio aloqalari uchun g`ov yaratadi, qushlarning halok bo`lishiga sabab bo`ladi, avariyaga uchragan hollarda xavfsiz emas. Keyingi yillarning texnik taraqqiyoti bunday noxush ta’sirlarni sezilarli darajada pasaytirish imkonini berdi – elektrmagnit to`lqinlarni qaytarmaydigan, kam shovqin chiqaruvchi varraklar paydo bo`ldi, xavfli shamol esganda avtomatik tarzda yig`iluvchi machtalarni ishlab chiqarish yo`lga qo`yildi. Bir qator vaziyatlarda shamol yuritgichlari (dvigatellari) ni yashash joylaridan uzoqroqda va yaxshi aerodinamik shroitlarga ega bo`lgan alohida maydonlarga guruhlab joylashtirish maqsadga muvofiq bo`ladi. O`rnatmalar tagidagi maydonlardan esa qishloq xo`jaligi maqsadlarida foydalanish mumkin. Shamol yuritgichlari (dvigatellari) shamol oqimining 30% ini elektr energiyasiga aylantirib bera oladi. Biroq shamol oqimi energiyasining vaqt davomida o`zgaruvchanligi uning asosiy kamchiligidir, shuning uchun shamol yuritgichlari (dvigatellari) ko`pincha boshqa SHEM yoki quyosh energetikasi manbalari bilan kombinatsiyalashtiriladi. Binolarni yer tagiga joylashtirish Binolarni yer tagiga tushirish (grunt bilan ko`mish) geotermal energiyadan foydalanishning eng samarador passiv vositasidir. AQSH tajribasi bo`yicha odatdagi bino narxiga ekvivalent yoki biroz (10% atrofida) qimmat bo`lgan

qurilish narxiga ega bo`lgan er osti binolari foydalanish bosqichida energiyani 60% gacha tejash imkonini beradi va bu keyingi yillarda ularning faol ravishda qurilishiga sabab bo`ldi: o`tgan asrning 70-yillari oxirida yangi individual uylarning 5%ga yaqini AQShda yer tagiga chuqurlashtirilib qurila boshlandi. Chuqurlashtirilgan va yer tagiga tushirilgan binolarning ko`plab ustun jihatlaridan quyidagilarni alohida ajratib ko`rsatish mumkin: - qazib olingan gruntdan samarali foydalanish maqsadida bu grunt qurilish maydonida qoldiriladi va so`ngra uchastka hududida binoni ko`mish vositasi sifatida va shamoldan himoya qiluvchi hamda rel’efning quyosh energiyasini akkumulyatsiya qiluvchi shaklini tashkil etish uchun qo`llanadi; - tashqi to`siqlarning ajoyib foydalanish xarakteristikalari: birinchidan, binoni erga chuqurlashtirib qurish uning qimmat baho fasad sirtini sezilarli darajada qisqartirish (yoki to`liq rad etish) imkonini beradi, ikkinchidan, devorlar va tomni ko`mib turuvchi gruntning issiqlik inersion massivlari tashqi muhitning keskin ro`y beradigan temperaturaviynamlik tebranishlarini yumshatadi va buning oqibatida tom materiallari tez buzilishining oldi olinadi; - issiqlikning juda sekin uzatilishini ifodalovchi yuqori issiqlik inertligi (issiqlik manbai o`chirilganda erga chuqurlashtirilgan bino ichki havosining harorati sutkasiga 1-2 Cº ga pasayadi); - yuqori shaharsozlik manevrchanligi: chuqurlashtirish, masalan, juda yirik ob’ektlarni kichik masshtabli qurilish sharoitlarida (shu jumladan tarixiy obidalarga ega bo`lgan joylarda) ixcham joylashtirish imkonini beradi, bunda muhitning mavjud bo`lgan xarakteri buzilmaydi va qo`shimcha rekreatsion fazo ta’minlanadi. Chuqurlashtirilgan uylarning eng muhim kamchiliklari bu yuqori sathli grunt suvlari sharoitlarida drenaj va gidroizolyatsiyalash hamda tabiiy yoritish va ichki xonalardan havoni ventilyatsiyalash muammolarini echish bilan bog`liq bo`lgan murakkabliklardan iboratdir: bir tomondan, tashqi to`siqlarning yuqori darajadagi germetikligi nazorat qilib bo`lmaydigan tashqi havo oqimini bartaraf etib, xonalar mikroiqlimining maksimal regulirovkalanishi (rostlanishi)ni ta’minlasa, ikkinchi

tomondan bu havoni ventilyatsiya qilish ventilyatsiya tizimining mexanik qurilmalarini talab etadi, ular xonalardagi havoda ozon miqdorini kamaytiradi. Bundan tashqari, yarim ko`miladigan binolarni qurishda (ular tekis landshaft sharoitlarida, qoidaga ko`ra, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir) ularni ko`mish uchun hududlar rezervi talab etiladi, shuning uchun gruntli va bo`z chimli yopmalar grunt xossalaridan foydalanishning eng keng tarqalgan shakllaridan biriga aylandi, bu yangi qurilishda va rekonstruksiya qilinayotgan binolarda ham har tomonlama maqsadga muvofiqdir. Iqtisodiy va energetik nuqtai nazardan maqsadga muvofiqligi Tabiiy muhit energiyasidan foydalanishning faol vositalariga qayta turib, foydalaniladigan texnik va arxitekturaviy-konstruktiv vositalarni mumkin qadar maksimal darajada «o`stirish» iqtisodiy va energetik nuqtai nazardan maqsadga muvofiq ekanligini yana bir bor alohida ta’kidlash joizdir. Masalan, devor (tom) konstruksiyalari va geliokollektorlarni binoning hajmiy strukturasiga birlashtirish, shuningdek, yana bir variant devor (tom) konstruksiyalarini va geliokollektorlarni ularga shamol generatorlarini kiritgan holda bino hajmiy strukturasida birlashtirish ham yuqori samaradorlikni ta’minlaydi. Bino konstruktiv elementlari va energetik o`rnatmalarni birlashtirish (birga qo`shish) tamoyiliga asoslangan bunday yechimlar ob’ekt narxini 25 – 35% ga pasaytirish imkonini beradi. Arxitekturaviy ob’ektlarning energiya samaradorligini oshirish yo`llari va vositalarini taqqoslashning eng muhim natijasi bu ularning mazmunan birligida: energiya samarador va energiya faol binolarda (shu jumladan, aktiv va passiv energiya tizimlarida) namoyon bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan “Energiyadan oqilona foydalanish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni. 2. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish choratadbirlari to`g`risidagi” farmoni. 3. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yil 5 maydagi PQ- 2343-son qarori bilan tasdiqlangan “ 2015 — 2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish choratadbirlari” Dasturi. 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyeyevning 2017 yil 26 maydagi «2017 — 2021 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to`g`risida»gi qarori. 5. Shipacheva YE.V. Proyektirovaniye energoeffektivnix grajdanskix zdaniy v usloviyax suxogo jarkogo klimata. Uchebnoye posobiye. Tashkent: TIIJT, 2008 g. – 153 s. 6. Belyayev V. S., Xoxlova L. P. Proyektirovaniye energoekonomichnix i energoaktivnix grajdanskix zdaniy: Ucheb. posobiye dlya stud. vuzov po spets. «Promishlennoye i grajdanskoye stroitelstvo». – M.: Vissh. shk., 1991. – 255 s.: il. 7. Maxmudov S.M. Binolarning energiya samaradorligini oshirish.O`quv qo`llanma.Toshkent,2018 y.-188b. 8. Marakayev R.Y., Norov N.N. O`zbekiston sharoitida energiya samarali binolarni loyihalash / O`quv qo`llanma. Toshkent, 2009 y. – 109 b.

O'xshashlar

Energiya audit

Binolarning energiya samaradorligini oshirish

Energiya tejamkor texnologiyalarni tadbiq etish

Energiya samaradorlikka erishish yechimlari bo`yicha xorijda to`plangan tajriba

Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari