Energiya samaradorlikka erishish yechimlari bo`yicha xorijda to`plangan tajriba - Arxitektura - Referatlar

Energiya samaradorlikka erishish yechimlari bo`yicha xorijda to`plangan tajriba

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Energiya samaradorlikka erishish yechimlari bo`yicha xorijda to`plangan tajriba Reja: 1. Mavjud binolarni modernizatsiya qilishning Polsha tajribasi 2. “Binolarning energetik xarakteristikalari to`g`risida” gi Direktivalarning Polshada amalga oshirilishi 3. Ekologik, iqtisodiy va sotsial jihatlarni inobatga olgan holda binolarni baholash usullari

Birinchi namoyishbop energiya samarador bino Manchester shahrida (NyuXempshir. AQSH) qurilgan. Dastlab har bir qavatining maydoni 1959 m2 va ofislarining umumiy foydali maydoni 11700 m2 bo`lgan 6-qavatli binoning loyihasi taklif etildi. Loyihada er osti avtoturar-joyi ham ko`zda tutilgan (3900 m2). Mazkur bino tomonlarining nisbati 2:1 ga teng bo`lgan meridional orentatsiyaga ega. Energiya tejaydigan tadbirlar bo`yicha ishlab chiqilgan tavsiyalarda binoning shakli va orientatsiyasiga, binoga ko`rsatiladigan shamol ta`sirini maqbullashtirishga, tashqi to`suvchi konstruksiyalarning issiqlik himoyasini va issiqlik-akkumlyatsion qobiliyatini oshirishga hamda bu konstruksiyalar ichiga issiqlik himoyalovchi qatlamni joylashtirishga, oyna bilan qoplanadigan yuzalarni kamaytirishga va quyoshdan himoyalash qurilmalaridan hamda binoning issiqlik ta`minoti tizimida quyosh radiatsiyasi issiqligidan foydalanishga alohida e`tibor qaratilgan. Qurilish joyining o`lchamlari va (orientatsiyasi) joylashishi binoning (optimal) maqbul shakli hamda joylashishini (orientatsiyasini) energiya tejamkorlik nuqtai nazaridan tanlash imkonini chegaralashi to`g`risida yuqorida aytilgan edi. Tarhi bo`yicha to`g`ri burchakli to`rtburchak shaklidagi binoning janub va shimolga qaratilgan uzun fasadlari yoz faslida quyosh radiatsiyasidan issiqlik tushushini kamaytiradi, qish faslida esa quyosh garizont ustida past joylashganda, quyosh radiatsiyasidan tushadigan issiqlikdan foydalanish imkoni tug`iladi. Oxirgi hal qiluvchi loyiha variantida bino ikki yarusli garaj, ettita ofisli qavatlar va texnik chordoqdan iborat bo`lgan. Ofis qavatlari 40x33,5 m o`lchamlarga ega. Binoning umumiy maydoni 16350 m2 ni tashkil etadi. Shamol ta`sirida tashqi to`siq konstruksiyalari orqali ro`y beradigan infiltratsion issiqlik yo`qotishlar qurilish joyining o`ziga xos jihatlaridan foydalanish evaziga yoki mazkur bino aerodinamikasini optimizatsiyalash yo`li - shamolning ko`p esadigan yo`nalishiga nisbatan binoning optimal shaklini tanlash yoki shamoldan himoyalovchi “qovurg`alar”, to`siqlardan foydalanish bilan kamaytirish mumkin.

Ventilyatsiyaga sarflanadigan energiyani tejash bo`yicha taklif etilgan tavsiyalarda quyidagilar inobatga olingan: - standartlarni qayta ko`rib chiqish yo`li bilan tashqi havo hajmini kamaytirish; - binoning qat`iy ajratilgan joylaridagina tamaki chekish uchun maxsus joylarni yaratish; - ichki fazoviy tuzilmalarni o`xshash funksiyalar bo`yicha guruhlash; - absorbirovkalash tizimlarining retsirkulyatsion, tozalaydigan vositasi bilan tashqi havoni almashtirish hamda qo`shimcha hajmlarda havoga bo`lgan ehtiyojni kamaytirish uchun havo taqsimlanishini to`g`ri tashkil etish. So`rib kiritiladigan havoni isitish va sovutishga sarflanadigan energiya issiqlik rekuperatorlarini qo`llash evaziga 60-70% ga kamaytirilishi mumkin. Quyosh energiyasidan foydalanish energiya tejashning eng yuqori darajasini ta`minlash usuli sifatida qaraladi. Yoritishga sarflanadigan energiyani kamaytirish uchun tabiiy yoritish darajasining o`zgarishiga bog`liq ravishda sun`iy yoritishni boshqarish tizimi tavsiya etiladi (eksperiment sifatida mazkur tizim faqat bitta qavatga o`rnatildi). Yorqin rang bilan bo`yalgan pollar, devorlar va shiftlar ham nurlarning sirtlardan qaytish evaziga katta yoritilganlikni yaratadi. Bo`lishi juda zarur bo`lgan joylarda tanlangan “ishchi yoritilganlik” dan foydalanish yaxshi samara bersa, kamroq jadallikka ega bo`lgan yoritilganlik talab qilinadigan joylarda (yoritilganlik juda ham muhim bo`lmagan joylar: - mehmonxonalar, koridorlar, o`tish joylari, texnik xonalar) da an`anaviy doimiy yoritish nisbatan samaraliroqdir. Bino ichidagi katta ochiq fazo yoritish manbalari va odamlardan ajralib chiqadigan issiqlikdan foydalanish imkonini beradi, bunday issiqlik butun ichki fazo bo`ylab bir tekisda tarqaladi. Bundan tashqari, bunday interer konditsionerlangan havoni bir joydan boshqa joyga retsirkulyatsiyaga qadar to`siqsiz ko`chirish yo`li bilan undan samarali foydalanish imkonini beradi. “EKONO - house” binosi (Otaniemi, Finlandiya) “EKONO - house” binosi Xelsinki yaqinidagi Otaniemi (Otaniemi) shahrida qurilgan. Loyiha mualliflari -

arxitektor Xeymo Kautonena (Heimo Kaltonen) rahbarligi ostida faoliyat yuritgan firma muhandislaridir. Energiya tejaydigan yechimlar talantli fin olimi Yuxey Gabrielson (Jiha Gabrielsson) tomonidan taklif etildi. Maqbul (optimal) energiya tejovchi yechimlarni tanlash va ularning paramertlarini hisoblash uchun “EKONO - house” binosi yaratuvchilari AQSH energetika vazirligi (US Departament of Energy, DOE) tomonidan ishlab chiqilgan “DOE” dasturli paketi vositasida bajarilgan kompyuterli modellashtirishdan foydalanishdi. Hisoblashlar sun`iy yo`ldosh aloqasi yordamida olib borildi. “EKONO - house” binosining asosiy innovatsion energiya tejaydigan yechimlari: - to`suvchi konstruksiyalarning yuzasini minimallashtirish va ular orqali issiqlik yo`qotilishini kamaytirish uchun ichki hajmdan samarali (effektiv) foydalanish; - issiqlik yo`qotilishini kamaytirish uchun to`suvchi konstruksiyalarni samarali issiqlik himoyalovchi materiallari bilan qoplash; - to`suvchi konstruksiyalarning yuqori issiqlik sig`imini ta`minlash; - isitish tizimiga beriladigan yuklamani pasaytirish uchun inshoot asosida quyosh radiatsiyasi issiqligini akkumulizatsiyalash; - yoz faslida issiqlik tushishni kamaytirish va qish faslida issiqlik yo`qotilishini kamaytirish uchun ventilizatsiyalanadigan derazalarni qo`llash; - havo chiqib ketishining minimallashtirilganligi (binoning germetikligi) va binoni isitishga sarflanadigan energiya miqdorini pasaytirish uchun ventilyatsiya tizimida tashqi havoning past sarflanishi; - elektr energiyasi sarfini pasaytirish uchun samarali yoritish; - klimatizatsiya jihozlarini avtomatik boshqarish tizimi va energiya iste`mol qilinishini maqbullashtirish (optimallashtirish) hamda hisoblash uchun avtomatik boshqaruv tizimidan foydalanish. “EKONO - house” binosi birinchi seksiyasida har yillik solishtirma issiqlik iste`mol qilinishi 124 kVt soat/ m2 ni tashkil etadi. Bu vaqtda bu ko`rsatkich

Finlyandiyadagi ma`muriy binolarga qaraganda 50% ga kam bo`lgandi. AQShdagi shunga o`xshash binolar yanada kattaroq solishtirma issiqliq iste`mol qiluvchanlikka ega bo`lgan. AQSH dagi shunga o`xshash uyning birinchi seksiyasida har yillik solishtirma issiqlik iste`mol qilinishi 79 kVt soat/m2 ni tashkil etadi, bu ko`rsatkich AQSH da Finlyandiyaga qaraganda ancha pastdir. “EKONO - house” binosi ikkinchi seksiyasida solishtirma issiqlik iste`mol qilinishi 70 kVt soat/m2 ni tashkil etadi, bu ko`rsatkich shunga o`xshash turdagi an`anaviy inshootlar energiya iste`mol qilishining taxminan uchdan bir qismini tashkil etadi. Mavjud binolarni modernizatsiya qilishning Polsha tajribasi Shu vaqtgacha to`plangan Polsha tajribasi binolarni modernizatsiya qilishning asosiy tamoyillarining butun bir qatorini shakllantirish imkonini beradi, bu tamoyillar Polshadagi minglab investitsiyalar bilan tekshirilgan: 1. Devorlar, qavat oraliq yopmalari, paydevorlar va shu kabi konstruksiyalarning yuqori issiqlik himoyalovchi xususiyatilari . Issiqlik himoya qoplamalari va qatlamlariga ega bo`lmagan turli beton devorlar va oraliq yopmalar uchun ularga 15 sm atrofidagi minimal qalinlikda isitgich (penopolistirol, mineral tola)larni qo`llash taqozo etiladi. Ular issiqlik me`yorlarining yuqori standartlari talablarini qoniqtiradi. Bu kelgusida yuqori issiqlik me`yorlariga mos kelmaydigan binolarni navbatdagi qo`shimcha isitgich bilan qoplash zarurligining oldini olish imkonini beradi. 2. Zamonaviy germetik derazalar va eshiklarni qo`llash natijasida bino ventilyatsiya tizimlarining samaradorligini sertifikatsiyalash. Ichki xonalarni shamollatish standartlarini ushlab turish etarli bo`lmagan shamollatish oqibatida devorlarda mog`orlar va zambrug`lar hosil bo`lishini bartaraf etish imkonini beradi. 3. Xonadonlar isitilishini ularga o`rnatilgan hisoblagichlar bilan tartibga solish va hisoblash tizimini tadbiq etish. Bu yashovchilarga ular uchun zarur

bo`lgan ehtiyojlar bo`yicha energiyani oqilona (tejamkorlik bilan, ratsional) iste`mol qilishga erishish imkonini beradi, bu esa o`z navbatida ularga uzoqroq vaqt davomida xonalarda hech kim bo`lmagan paytda, ishga ketgan mahalda, ta`til vaqtida temperaturani pasaytirish imkoniyatini yaratadi va shunga yarasha issiqlik uchun to`lov miqdori kamayadi. Binoning energetik tizimlarini qayta yangilanadigan energiya manbalariga moslashtirish. a) Quyosh kollektorlari. Xususan, issiq suv ta`minoti tizimini quyosh kollektorlari bilan birgalikda ishlashga moslashtirish. Shuni alohida ta`kidlash (bashorat) qilish mumkinki, yaqin yillarda quyosh kollektorlarini binolarga o`rnatish jarayoni boshlanadi. Minsk shahridagi yassi beton yopmalarga ega bo`lgan binolar,hattoki, kollektorlarning yirik tizimlarini ham engil montaj qilish imkonini o`zida namoyon etadi. Shuningdek, kollektorlarni janubiy devorlarga o`rnatish mumkin, ular beton konstruksiyalarga ega bo`lganligi tufayli yuqori mustahkamlik bilan xarakteristikalanadi. b) Fotoelektrik batareyalar. Butun dunyoda fotoelektrik texnologiyalarning dinamik rivojlanishi yaqin o`n yillikda fotoelektrik tizimlarning keng masshtabli qo`llanish topishini ko`rsatmoqda. Ular ayniqsa Belarusiya kabi sovuq iqlimli mamlakatlarda keng ko`lamda qo`llanila boshlaydi. Bunday tizimlarni binoning tomlari va janubiy devorlariga montaj qilish konsepsiyasini diqqat-e`tibor bilan o`ylab ishlab chiqish taqozo etiladi. Quyosh kollektorlarini ham, fotoelementlarni ham qulay va ma`qul tarzda o`rnatish talab etiladigan tomning chegaralangan maydoni yuqorida ko`rsatilgan tizimlar kattaliklari (o`lchamlari) ni iqtisodiy va energetik nuqtai nazardan maqbullashtirish (optimallashtirish) ni taqozo etadi. Quyosh elektr stansiyalari elektr energiyasiga bo`lgan ehtiyojni qisman ta`minlash uchun xizmat qilishi mumkin. Bunda mumkin bo`lgan yirik tizimlar tarmoq bilan o`zaro ta`sirlashishi va ortiqcha quvvatni qaytara olishi mumkin; shuningdek, kelgusida yashovchilarga tegishli bo`lgan elektr energiyasi yordamida harakatlanadigan vositalarni energiya bilan ta`minlash (to`ldirish) imkoniyati haqida ham chuqur o`ylash va bu borada

bir qarorga kelish foydadan holi bo`lmaydi. Rivojlangan mamlakatlarda elektromobillar sonining dinamik o`sishi kuzatilmoqda! Masalan, Buyuk Britaniyada bunday avtomobillarning soni 100 ming donani tashkil etadi. Hech shubhasiz joriy o`n yillikda harakatlanishning shunga o`xshash vositalari Belorussiyada ham keng masshtablarda paydo bo`la boshlaydi. v) Shamol turbinalari. Ommaviy turar-joylar qatori ularning tomiga shamol turbinalarini o`rnatish uchun qulay va maqbul sharoitlarni o`zida namoyon etadi. Qulay yassi temirbeton oraliq tom yopmalari kam quvvatli o`nlab va undan ko`proq bo`lgan turbinalarni o`ziga kirituvchi qurilmalarning butun bir qator batareyalarini joylashtirish uchun konstruktiv baza bo`lib xizmat qiladi, bunday binolar Minsk shahrida ko`plab uchraydi, ular tepalik joylarda qad rostlagan. Yassi tomlarning chegaralangan maydoni qayta yangilanadigan energiya manbalari asosida yaratiladigan energetik tizimlar: quyosh kollektorlari, fotoelementlarning batareyalari hamda shamol turbinalarning batareyalari kattaliklari (o`lchamlari) ni maqbullashtirish (optimizatsiya qilish)ni talab etadi. Quyoshdan foydalanuvchi tizimlarni loyihalashda mahalliylashtirishning bitta qulay va reprezentativ punktidan quyosh radiatsiyasi to`g`risida ma`lumotlar olish etarli bo`ladi, bunda turbinalarni joylashtirish uchun maqbul joylarni izlab topishda shamolli vaziyatning joy relefiga, joyning balandligiga, qo`shni ob`ektlarning shamol tezligiga ko`rsatadigan ta`siriga bog`liq ravishda o`zgaruvchan xarakter kasb etishidan kelib chiqqan holda bir nechta nuqtalarni tadqiq qilishga to`g`ri keladi. Shu maqsadda shamolning tezligi va yo`nalishini aniqlash uchun kamida yillik o`lchash sikliga mo`ljallangan datchiklarni montaj qilish (o`rnatish) taqozo etiladi. To`plangan ma`lumotlar matematik modellashtirish dasturiga kiritiladi, bu dasturda elektr stansiyasining xarakteristikalari - shamolning qisqa vaqtli tezligi funksiyasi sifatidagi quvvatini ifodalovchi egri chiziqdan foydalaniladi. To`liq yillik sikl davomida ishlab chiqariladigan elektr energiyasini maqbullashtirish (optimizatsiyalash) yoki maksimallashtirish turbinaning mos keluvchi turini

tanlash imkonini beradi (masalan, vertikal yoki gorizontal o`qda varraklar soni va o`lchamini tanlash). g) Geotermal energiya. Hozirgi kunda bir nechta shaharlari geotermal issiqlik markazlaridan issiqlik bilan ta`minlanayotgan mamlakatlar qatoriga Polsha ham kiradi; masalan Zakopanada bir necha minglab binolar mahalliy geotermal issiqlik energetikasi tarmog`iga ulangan. Minsk shahri hududidagi geotermal energiyaning potensialini va undan shaharni issiqlik bilan ta`minlash imkoniyatini alohida ta`kidlash o`rinlidir. Ayniqsa bunday issiqlik markazlarini shahar issiqlik energetik tarmog`iga ulash katta iqtisodiy samaraga erishish imkonini beradi, chunki shahar issiqlik energetik tarmog`idagi issiqlik tashuvchining harorati (temperaturasi) nisbatan past (Minsk shahar issiqlik energetik tarmog`i kirish joyida bu temperatura 100 ºC dan past va qaytish yo`nalishida 40 0C ni tashkil etadi). Geotermal suvlarning mahalliy resurslari va qazilma konlarining harorati (temperatura), ishlab chiqarish unumdorligi va chuqurligi kabi parametrlari muhim ahamiyatga ega. Taqqoslash uchun: Zakopanada geotermal suvlarning harorati (temperaturasi) 86 0C ni, skvajinalarning suv chiqarish unumdorligi soatiga 500 tonnani tashkil etadi. Markaziy Polshada harorati (temperaturasi) taxminan 60 0C ga teng bo`lgan geotermal suvlar va soatbay suv chiqarish unumdorligi bir necha o`nlab tonnaga teng bo`lgan skvajinalardan foydalaniladi. Minskda geotermal energiyadan foydalanish imkoniyatlarini baholash u erda geotermal-geologik tahlillar o`tkazilishini talab etadi. 5. Issiqlik-elektr markazlari chiqaradigan suvlarning issiqlik energiyasi. Toshkent shahri issiqlik-elektr markazlarini sovutish tizimlaridan chiqariladigan suvning nisbatan yuqori harorati (temperaturasi) (40 0C dan yuqori) undan foydalanishning turli imkoniyatlarini ochib bermoqda, masalan, ulardan binolarni isitishda ham va bu tizimlarni adsorbsion issiqlik nasoslari texnologiyalarini qo`llashda birga qo`shish uchun ham foydalanish mumkin. Bu yerda issiqlik energetik tarmoq temperaturasiga teng bo`lgan temperaturaga ega bo`lgan suv, energetik mahsulot bo`lib xizmat qiladi, bu olingan yuqori temperaturali energiyani qaytadan shahar tarmog`iga berish imkonini beradi.

6. Energiya tejaydigan yorug`lik ta`minoti. Fluoressentli CFL manbalar singari yorug`lik diodli LED manbalar ham yorug`likning yangi tejamkor manbalari bo`lib, ular ommaviy vazifalarni bajaruvchi binolarda elektr energiyasini qo`shimcha tejashga erishish imkonini beradi, bunda yuqorida nomlari zikr etilgan manbalar an`anaviy yoritishga nisbatan energiyani 4 martadan 10 martagacha ko`proq tejaydi. Bu esa o`z navbatida binolarda yoritishga sarflanadigan energiya miqdorini pasaytirish imkonini beradi. Monitoring qilish va boshqarish. Hozir butun jahonda binolarni to`liq monitoring qilishga: ichki temperatura, issiqlik sarfi, elektr energiyasi va suv sarfini aniqlash hamda nazorat qilishga intilish kuzatilmoqda. Bu butun shahar tizimi ishini boshqarish tizimlari yordamida batamom maqbullashtirish (optimallashtirish) imkonini beradi. Shuningdek, turli energiya tashuvchilarning sarfi bo`yicha distansion (masofadan) hisoblash va to`lovlarni avtomatik tarzda amalga oshirish imkoniyatlariga erishilmoqda. Barcha ko`rsatilgan harakatlar energiya narxini hamda binodan foydalanishga sarflanadigan jami mablag`larni sezilarli qisqatirishga erishish imkonini beradi. O`tkazilgan ko`p tomonlama tahlil shuni isbotladiki, unga ko`ra Belarussiya davlati binolarda energiyadan foydalaishni va uni iste`mol qilishni ratsionalizatsiya qilish uchun juda yaxshi va qulay vaziyatda turibdi. Butun jahonda energiya va yoqilg`i turlari narxlarining o`sishi bir tomondan binolarni energetik modernizatsiya qilish zarurligiga olib kelsa, ikkinchi tomondan esa hozirgi kunda energetik modernizatsiyani o`takazish texnologiyalarini qo`llash evaziga iste`mol qilinadigan energiyani tejashning katta potensiali mavjuddir. Binolarning energetik sertifikatlari energiyadan oqilona (ratsional) foydalanish sferasida jamoatchilik ongini sezilarli darajada oshirishga shart-sharoit yaratadi hamda loyihalovchilar va mas`ul rahbarlarga binolarni modernizatsiyalashning mavjud texnologiyalarini qo`llashi to`g`risida hamda yangi ob`ektlarni qurishda eng yaxshi texnologiyalarni tanlashda ratsional investitsion yechimlar va qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

“Binolarning energetik xarakteristikalari to`g`risida”gi Direktivalarning Polshada amalga oshirilishi “Binolarning energetik xarakteristkalari to`g`risida”gi Yevropa Direktivalarining amalga oshirilishi – EI (Yevro Ittifoq)da binolar sifatini oshirishni rag`batlantirishning yaxshi instrumenti bo`lib, EI mahalliy iqlim sharoitlarini, binolarning vazifalarini va rentabellikni tahlil qilishni e`tiborga oladi. Bu juda muhim ahamiyat kasb etadi, chunki turar-joy va jamoat binolari sektori EI da 40 % energiyani iste`mol qiluvchi asosiy iste`molchilar deb hisoblanadi. Direktivalarning Polshada qo`llanishi iqtisodiyot Vazirligi rahbarligi ostida infrastruktura Vazirligi tomonidan bajariladi. Bu Direktivalarni amalga oshirishning huquqiy asoslari milliy qonunchilik (qurilish to`g`risidagi qonun) ga va ikkilamchi qonunchilik (vazirliklarning ilova qilinadigan qarorlari) ga tayanadi. Direktivalarning amalga oshirilishi Polsha parlamenti tomonidan qurilish to`g`risidagi qonunga o`zgartirishlar kiritilgandan keyin 2007 yil 19-sentabrda boshlandi. Ushbu o`zgartirishlar binolarning energetik sertifikatsiyasi tizimini yaratish, energiya sarflanishini baholash va qurilish ob`ektlari energiya samaradorligi inspeksiyasi bo`yicha qoidalarni aniqlab beradi. 2009 yilda parlament qurilish to`g`risidagi qonunga qo`shimcha to`ldirishlarni qabul qildi, bundan ko`zlangan maqsad Direktivalarni amalga oshirish vaqtida yo`l qo`yilgan huquqiy xatolarni bartaraf etish hamda binolarning energetik sertifikatlarini berish uchun mas`ul bo`lgan mutaxassislarning reestirini kiritishdan iborat edi. Energetik samaradorlikni hisoblash metodologiyasi to`g`risidagi qaror va sertifikat shabloni energiya samaradorlikka qo`yiladigan (yangi va mavjud bo`lgan binolar uchun) turli talablarni va binolar yoki alohida kvartiralarning energiya iste`mol qilinishini baholash metodologiyasini aniqlab beradi, bu o`z navbatida binoning energetik sertifikatiga sezilarli darajada ta`sir ko`rsatadi. Qabul qilingan qaror asosida sertifikatlarning 4 ta turi aniqlandi: - turar-joy binolarining energetik sertifikati;

- boshqa binolar (noturar-joy sektori) ning energetik sertifikati; - xonadonlarning energetik sertifikati; - alohida texnik yoki funksional sohalarni tashkil etuvchi qurilish konstruksiyalarining energetik sertifikati. Shakli va mazmuni bo`yicha o`xshash bo`lgan sertifikatlarning barcha turlari to`rtta bet bilan ifodalanadi. Birinchi betda qurilish ob`ekti haqida axborot (informatsiya), qayta yangilanmaydigan birlamchi energiya va foydali energiyani is`temol qilish bo`yicha ma`lumotlar hamda sertifikat beruvchi mutaxassis haqida axborot (informatsiya) joylashadi. Keyingi bet o`z ichiga binolarning texnik xarakteristikalari to`g`risidagi axborot (informatsiya) ni kiritadi va unda energetik samaradorlikni hisoblash bo`yicha ma`lumotlar keltiriladi. Bundan tashqari, sertifikat binoning energetik samaradorligini oshirish bo`yicha mumkin bo`lgan chora-tadbirlarni va qo`shimcha axborotlarni o`z tarkibiga kiritadi. Sertifikat 10 yil davomida o`z kuchini saqlaydi. Sifatni nazorat qilish mexanizmi haqida so`z yuritadigan bo`lsak, hozircha Polshada energetik sertifikatlarning sifatini va energetika masalalari bo`yicha mutaxassislar ishini nazorat qilish bo`yicha tartib o`rnatilmagan. Saviyali mutaxassislar va bino egalari o`rtasida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan hamma nizolar (konfiliktlar) sudda hal etiladi. Binolarnig energetik sertifikatlarini beruvchi mutaxassislarning fuqarolik mas`ulligini majburiy sug`urtalash ko`zda tutilgan. 2007 yil 19 sentabrda (2009 yil 27 avgustda o`zgatirishlar kiritilib) qabul qilingan qurilish qonuniga muvofiq energetik samaradorlik sertifikatlarini berish huquqiga ega bo`lgan mutaxassislar uchta kategoriyaga bo`linadi: - quyidagi ixtisosliklar: arxitektura, binolar yoki qurilish o`rnatmalari qurilishini loyihalash va bu boradagi ishlarni nazorat qilish uchun vakolatli shaxslar; - qurilishga, fazoviy rejalashtirish va turar-joy ta`minotiga javob beruvchi Vazirlikda maxsus kurslarni o`tagan va imtixonlarni topshirgan shaxslar;

- termo modernizatsiyalash yoxud energetik sertifikatsiyalash uchun energiya audit ramkalarida, arxitektura va qurilish hamda ekologik injeneriya sohasida bir yildan kam bo`lmagan muddatda aspiranturada o`qishni o`tagan shaxslar. Shunga qaramasdan, saviyali mutaxassisga qo`yiladigan asosiy talab injenerlik ma`lumotini olish va quyidagi mutaxassisliklar: arxitektura, fuqaro qurilishi, ekologik injeneriyani o`rganishdan iboratdir. Boshqa qurilish mutaxassisliklari bo`yicha magistrlik darajasi ham tan olinadi. Mutaxassislarni talab etilgan darajada tayyorlashga sharoitlar yaratish uchun 2008 yilda infrastruktura Vazirligi mutaxassislar tayyorlash kurslarining hajmini va ularni imtihondan o`tkazish tartibi haqidagi qarorni imzoladi. Qarorga muvofiq tayyorlov kurslarini taklif qilgan tashkilotlarga qandaydir o`ziga xos maxsus talablar qo`yilmaydi, o`qitish hajmi va metodlariga nisbatan qo`yiladigan qoidalar to`g`risida kelishilib olinadi, sertifikat shakli aniqlanadi va to`lov miqdori belgilanadi. 2009 yil yanvar oyidan boshlab, o`tgan davr mobaynida 7000 kishi sertifikatsiyadan o`tdi va vazirlik imtixonlarini topshirgandan keyin saviyali mutaxassis maqomini olishdi. Shunindek, binolarning sertifikatini olishga ruxsat olganlarning soni loyihalash savollariga va ishlarning sifati ustidan nazoratni amalga oshirishga vakolati bo`lgan 10000 nafarga yaqin injenerlarni tashkil etadi. Polshada binolarning energiya sertifikatiga bag`ishlangan qator axboratlashgan kompaniyalar ish olib boradi. Shunday qilib, 2005 yilda loyihalar menejerlariga va uy egalariga maqsadli yo`naltirilgan «Binolarning energetik xarakteristikalari to`g`risida» gi Direktivalarni amalga oshirish bo`yicha axboratlashgan kampaniyalarni (Polshadagi infrastruktura Vazirligi rahbarligi ostida «Aqilli uy» kampaniyasini) o`tkazish boshlandi. Direktivalarning amalga oshirilishida yuzaga keladigan majburiyatlar va erishiladigan manfaatlarga bag`ishlangan bir qancha informatsion broshyuralar tayyorlandi va chop etildi. Qo`shimcha ma`lumotlar Vazirlik veb sahifasida joylashgan. Bir nechta jihatlariga ko`ra baholash bo`yicha «Binolarning energetik xarakteristikalari to`g`risida» gi Direktivalarning Polshada amalga oshirilishi

qurilish bozoriga jiddiy ta`sir ko`rsatmadi, lekin u energiya samarador binolar sohasida mutaxassislarning vakolatligiga va jamoatchilik tushunchalarini oshirishga shart-sharoit yaratdi. Texnik va ilmiy jurnallarda energiya samaradorlikning turli aspektlarini aks ettiruvchi ko`plab maqolalar chop etildi. Ko`plab texnik universitetlar o`z o`quv rejalariga energiya samaradorlik bo`yicha o`quv kurslarini kiritishdi, magistrantlar va aspirantlar uchun qo`shimcha dasturlar ishlab chiqildi. Ekologik, iqtisodiy va sotsial jihatlarni inobatga olgan holda binolarni baholash usullari Hozirgi vaqtda binolarga, ularning texnik holatiga hamda ularda energiya iste`mol qilinishiga sarflanadian xarajatlarni pasaytirish va bir vaqtning o`zida yashash muhiti sifatini yaxshilash, shuningdek, energiya samaradorlikni oshirish bo`yicha mumkin bo`lgan chora-tadbirlarga katta e`tibor ajratilmoqda. Biroq, binoda istalgan ijobiy ishlarini boshlashdan oldin, avvalom bor uning holatini baholash taqozo etiladi va bu juda muhim ahamiyat kasb etadi. Yangi bino qurilishini rejalashtirishga to`g`ri kelgan vaziyatda, loyihani amalga oshirishdan oldin uni baholash qurilish ishlarini olib borish vaqtida rioya qilinishi va bajarilishi zarur bo`lgan ustivor jihatlarni aniqlash imkonini beradi. Shuningdek, baholash loyihaning boshlang`ich talablariga va oldinga surilgan kriteriyalarga mos kelishi yoki mos kelmasligini tekshirish va kuzatish uchun qurilish sifatini nazorat qilishda ham tavsiya etiladi. Baholash qo`llaniladiki, qachonki, agar har xil qurilish loyihalarini taqqoslash zarur bo`lganda qo`llaniladi. Binolarni baholashning taniqli xalqaro tizimlari. Binolarni baholash va sertifikatlashtirishning bir nechta taniqli xalqaro tizimlari mavjud bo`lib, ular yordamida binolar ustuvor va turg`un qurilish tamoyillari bo`yicha baholanadi. Natijalar bu tamoyillar qanday darajada amalga oshirilganligini ko`rsatadi. LEED – Leadership in Energy and Environmental Desing baholash metodi juda taniqli bo`lib, undan asosan AQShda foydalanishadi va BREEAM – Building Research

Establishment Environmental Assessment Method baholash metodi ham xalqaro mashhur metodlardan biri bo`lib, u asosan Yevropada keng ommalashgan. Shunga qaramasdan, binolarni baholash bo`yicha olingan natijalarni tahlil qilish ancha ko`p vaqtni talab etadi, yaxshisi uni o`tkazish uchun sertifikatga ega bo`lgan konsultantni taklif etish maqsadga muvofiq deb topiladi. Bu metodlar binoni tezkor ifodalash uchun to`g`ri kelmaydi. Mazkur metodlar asosan katta jamoat, ma`muriy va sanoat binolarini baholash uchun qo`llanadi. Binolarni baholashning oddiy va tezkor metodi. INTENSE xalqaro loyiha doirasida binolarni baholashning oddiy va yengil qo`llanadigan metodi ishlab chiqilgan. Mazkur metod 16 ta mezon (kriteriy) larni o`z ichiga olgan bo`lib, ularga texnik yechimlar, rejalashtirish aspektlari va iqtisodiy aspektlar tegishlidir. Bu metod etarlicha qisqa vaqt ichida binoning holati yoki uning loyihasi to`g`risida ko`p tomonlama tasavvurlarni olish imkonini beradi. Mazkur metod qo`llanishi bo`yicha juda oddiy va foydalanuvchilarning keng doirasi, masalan, ko`p qavatli turar-joy oqsaqollari, uy egalari, o`zo`zini boshqarish va davlat muassasalari mutaxassislari uchun mo`ljallangan. Ushbu metodni turar-joy va jamoat hamda ishlab chiqarish binolari, shuningdek, boshqa turdagi binolar uchun ham birdek qo`llash mumkin. Shuni inobatga olish taqozo etiladiki, natijalar taxminiy (orientirli) axboratni taqdim etadi va energiya sertifikatsiyani yoki biron-bir boshqa sertifikatsiyalash metodining o`rnini bosa olmaydi. Binolarni baholashda qo`llaniladigan metodlarning mezon (kriteriy)lari. LEED, BREEAM va INTENSE baholash mezonlarini (kriteriy) taqqoslash natijalari oz bo`lsada, aytarlik darajada ularda katta bo`lmagan farqlanishlar bo`lsada, lekin yuqorida sanab o`tilgan metodlarining o`xshashligini ko`rsatdi. Masalan, INTENSE metodida texnik yechimlar ancha detallashtirilgan. LEED va BREEAM metodlaridan farqli o`laroq INTENSE metodiga xarajatlarni va daromadlarni baholash mezon (kriteriy) lari kiritilgan, lekin bunda suvdan foydalanish va uning iste`mol qilinishi baholanmaydi. Binolarni LEED, BREEAM va INTENSE metodlari bo`yicha baholash mezon (kriteriy) lari INTENSE metodi bilan baholashning 16 ta mezon (kriteriy)lari

shartli ravishda 3 ta guruhga bo`linadi. Baholash har bir mezon (kriteriy) ning parametrlari – foizlari, kreditli ochkolar yoki besh balli tizim bo`yicha ma`lumotlarga mos ravishda o`tkaziladi. Olingan natijalarga muvofiq ravishda jadvaldagi 1 dan 5 gacha bo`lgan satrlar yashil yoki qizil rangga bo`yaladi. «5» baho eng yuqori natijani ko`rsatadi va ushbu satr yashil rangga bo`yaladi. Agar baholanayotgan binoning parametrlari yomon bo`lsa, u holda satrlar qizil rangga bo`yaladi. Agar ma`lumotlar bo`lmasa yoki qandaydir mezon (kriteriy) haqida ishonchli axboratga ega bo`linmasa, u holda baholashni o`tkazish orqali vaziyatni aks ettirish mumkin bo`ladi. Bunday holda satr kul rangga bo`yaladi. Ijtimoiy- iqtisodiy mezon (kriteriy) larni baholash. INTENSE metodi yordamida 1m2 ga mo`ljallanadigan umumiy investitsiyalar mamlakatdagi o`rtacha daraja bilan (100%) solishtirish orqali investitsiyalar hajmi bo`yicha baholanadi. Sarf-xarajatlar va daromadlarni baholash esa binoning hayotiy sikliga tegishli bo`lib, bu baholashda ajratilgan mablag`lar sarflanganligi yoki sarflanmaganligi va ularning binoning butun hayotiy sikli davomida samarali yoki samarasizligi ko`rsatiladi. Hududning qanchalik darajada har tomonlama rejalanganligi kiritilgan aspektlar soni bo`yicha baholanadi, masalan, jamoat transportiga yetib boruvchanlik, binoning yorug`lik tushishi bo`yicha joylashganligi, yomg`ir-jala suvlarini oqizish tizimining ishlab chiqilganligi. Shu tamoyil bo`yicha xonalardagi ichki iqlim va binolarni loyihalashning energiya samaradorlikka tegishli bo`lgan tamoyillari baholanadi. Qurilish materiallari atrof-muhit aspektlari va inson salomatligi bilan bog`liq bo`lgan kategoriyalarda baholanadi. Shunindek, energiya iste`mol qilinishi ham baholanadi. Eng yaxshi natijalar passiv uy standartlariga yoki nulli energiya iste`mol qiluvchi uylar standartlariga to`g`ri keladi. Sifatning nazorat qilinishini baholash uy qurilishi jarayonida amalga oshiriladigan sifat nazorati darajasiga bog`liq holda o`tkaziladi. Agar binoning sifatini tekshirish o`tkazilgan yoki o`tkazilishi rejalashtirilgan bo`lsa, u holda yuqori bahoga erishish mumkin, lekin eng yuqori bahoga erishish uchun binoning sifatini tekshirishga qo`shimcha tarzda mustaqil kompaniya tomonidan sertifikatsiyalash o`tkazilishi taqozo etiladi. Binolarning parametrlari raqamli ifodalar bilan xarakterlanadi. Tomlar, devorlar va

pollarning isitgichlar bilan qoplanganligi issiqlik himoyalovchi materialning qalinligi bo`yicha santimetrlarda baholanadi. Derazalarnining issiqlik o`tkazuvchanligi issiqlik o`zatish koeffitsienti U (Vt/m2 K) bilan xarakterlanadi. Binoning havo o`tkazuvchanligi zichlashtirish darajasi bo`yicha aniqlanadi. Bu daraja havo o`tkazuvchanlikka tuzilgan test natijalaridan foydalanib tekshirish natijalariga ko`ra baholanadi. Energiya tizimlarini baholash. Bu guruhda ventilyatsiya tizimi va uning energiya samaradorligi, isitish va sovutish tizimlari hamda issiqlik va elektr energiyasini olish uchun qayta yangilanadigan energiyadan foydalanish baholanadi. Binoni baholash natijasida olingan jadvaldagi yashil va qizil rangli satrlar binoning holatini har tomonlama aks ettiradi. Germaniyadagi ko`p kvartirali turar-joyning ko`rib chiqilgan misoli binoning juda yaxshi germetiklikka ega ekanligini ko`rsatdi, germetiklik issiqlik energiyasi yo`qotilishini bartaraf etish shartlaridan biridir. Biroq, keyingi yaxshilash ishlarini rejalashtirish chog`ida hududlarni loyihalashtirish va xonalarning ichki iqlimi bilan bog`liq bo`lgan aspektlarga alohida e`tibor ajratish lozim bo`ladi. INTENSE metodi natijalarning interpretatsiyasini foydalanuvchining vakolatiga havola etgan holda orientirovkali axboratni taqdim etadi. Shu ayonki, jadvaldagi yashil satrlarning katta qismi energiya samarador va ekologik qurilishga sha`ma qiladi. Lekin haqiqatan ham qurilishning erisha olish mumkin bo`lgan amaliy imkoniyatlarini va natijalarini hisobga olish taqozo etiladi. INTENSE metodi haqida yanada ko`proq axboratlarni www.intense-energy.eu saytida yoki INTENSE baholash metodini «Baltika Ekologiya Forumi» tashkilotidan bepul olish imkoni ham mavjud.

Adabiyotlar: 1. 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan “Energiyadan oqilona foydalanish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni. 2. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish choratadbirlari to`g`risidagi” farmoni. 3. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yil 5 maydagi PQ- 2343-son qarori bilan tasdiqlangan “ 2015 — 2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish choratadbirlari” Dasturi. 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyeyevning 2017 yil 26 maydagi «2017 — 2021 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to`g`risida»gi qarori. 5. Shipacheva YE.V. Proyektirovaniye energoeffektivnix grajdanskix zdaniy v usloviyax suxogo jarkogo klimata. Uchebnoye posobiye. Tashkent: TIIJT, 2008 g. – 153 s. 6. Belyayev V. S., Xoxlova L. P. Proyektirovaniye energoekonomichnix i energoaktivnix grajdanskix zdaniy: Ucheb. posobiye dlya stud. vuzov po spets. «Promishlennoye i grajdanskoye stroitelstvo». – M.: Vissh. shk., 1991. – 255 s.: il. 7. Maxmudov S.M. Binolarning energiya samaradorligini oshirish.O`quv qo`llanma.Toshkent,2018 y.-188b. 8. Marakayev R.Y., Norov N.N. O`zbekiston sharoitida energiya samarali binolarni loyihalash / O`quv qo`llanma. Toshkent, 2009 y. – 109 b.

O'xshashlar

Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari

Energiya audit

Yangilanadigan energiya manbalari

Binolarning energiya samaradorligini oshirish

Energiya tejamkor texnologiyalarni tadbiq etish