Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari - Arxitektura - Referatlar

Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari

Yuklangan vaqt:

10.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1345.5 KB

Ko'chirib olish

Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari Reja: 1. Energiya samarador binolarning afzalliklari. Energiya faol binolarning turlari 2. Energiya faol binolarni loyihalash asoslari 3. Energiya faol binolarni loyihalash usullari 4. Energiya faol binolarning konstruktiv va hajmiy – tarhiy yechimlari 5. Energiya faol binolarning yangi turlari 6. Intellektual bino 7. Binolarning energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan kompleks yondashuv 8. O`zbekistondagi quyosh issiqlik ta`minotli fuqoro binolarining me`moriy–tarxiy, hajmiy va konstruktiv yechimlari tajribasi 9. Toshkent shahridagi jamoat binolarida energiya samaradorlikni 10. oshirish usullari 11. Uy xo`jaliklari kesimida energiya tejamokorlik bo`yicha axborotli va tashkiliy tadbirlar

Jamiyatni rivojlantirishning energetik istiqbollarini bashorat qilish natijalari bugungi kunda qurilish ob`ektlari energiya samaradorligini oshirishning ikkita muvaffaqiyatli yo`li borligini ko`rsatmoqda: 1. Energiyani tejash (energiya iste`molini va energiya yo`qotilishini pasaytirish, shu jumladan energetik chiqindilarni utilizatsiya qilish); 2. Yangilanadigan tabiiy energiya manbalarini jalb qilish (yoki yangilanadigan energiya manbalaridan foydalanish). Qurilish ob`ektlari energiya samaradorligini oshirish yo`llaridan biriga mahkam qaratilgan (orientirlangan) tadbirlar prinsipial farqlanishlarga ega va energiya samarador binolarni ikkita sinfga ajratish imkonini beradi. Birinchi sinf – tabiiy muhit energiyasidan foydalanmaydigan binolar. Ikkinchi sinf – tabiiy muhit energiyasidan foydalanadigan binolar. Energiyani iqtisodiy jihatdan tejaydigan binolar – muqobil (alternativ) manbalarni qo`llamaydi, ya`ni tabiiy muhit energiyasidan foydalanmaydi, ularda energiya iste`mol qilinishini pasaytirish ta`minlanadi, bunda binolar muhandislik ta`minoti tizimlarini, tashqi muhit bilan energiya almashuvchanlik xarakterini va jadalligini aniqlovchi konstruktiv elementlar (tashqi to`siqlar, derazalar va sh.k. lar) ni takomillashtirish evaziga energiya iste`molini pasaytirishga erishiladi. Energetikada yo`qotishlarni qisqartirishga yo`naltirilgan arxitekturaviy yechimlarni maqbullashtirish (optimallashtirish) ham dolzarb masalalardan biridir (bunda hajmlarning kompaktligi oshiriladi, derazalar, ya`ni oynavandlanadigan yuzalar qisqartiriladi, tabiiy antropogen omillar – shamol, quyosh va sh.k. larning salbiy ta`sirlarini nivelirlaydigan shaharsozlik usullari va arxitekturaviy shakllardan foydalaniladi). Energiya faol binolar – hajmiy-tarhiy, landshaft-shaharsozlik, muhandis- texnik, konstruktiv vositalarni qo`llashga asoslangan tadbirlar kompleksi vositasida qisman yoki to`liq (avtonom) energiya bilan ta`minlash maqsadida tashqi muhit (tashqi muhitning tabiiy-iqlimiy omillari)dan foydalanishga mo`ljallangan (orientirlangan) bunday tadbirlar arxitekturaviy shakllar va texnik tizimlarni tashqi muhit (quyosh, shamol, grunt va boshqalarning) ning energetik manbalariga

orientirlashga qaratgan holda tashqi muhitning energetik potensalidan foydalanishni nazarda tutadi. Energiya samarador binolarning afzalliklari. Energiya faol binolarning turlari Energiya faol binolar g`oyasi qurilish ob`ektlarini energiya bilan ta`minlashning iqtisodiy jihatdan tejamkor vositalarini izlab topish natijasidir. Bunday maqsadga energiyani bevosita ob`ektda ishlab chiqarish imkonini amalga oshirish orqali erishiladi, bunda foydalanish jarayonida qimmatbaho va ishonchsiz bo`lgan tashqi muhandislik tarmoqlari (issiqlik-, elektr tarmoqlari, issiq suv ta`minoti tarmoqlari) ni qurishdan to`liq voz kechiladi. Har qanday energiya turini transportirovka qilishda (tashishda) ko`plab miqdorda energiya yo`qotilishi ro`y beradi. Energiyani tashuvchi (uzatuvchi) tarmoqlar qurilishini inkor etish bunday yo`qotishlarni bartaraf etadi. Energiyani olish uchun zarur bo`lgan tadbirlar va mablag`larga nisbatan bunday va boshqa mumkin bo`lgan iqtisodiy “yuttirishlar” ning jamlangan miqdori oxir-oqibat loyihalanayotgan binoning maqsadga muvofiq energiya faollik darajasini aniqlab beradi. Amaliyot shuni ko`rsatmoqdaki, zamonaviy iqtisodiy va texnik sharoitlarda an`anaviy energiya tashuvchilarni yangilanadigan energiya tashuvchilarga to`liq almashtirish iqtisodiy jihatdan har doim ham o`zini oqlayvermaydi. Bir qator hollarda bu bugungi kunda tabiiy muhit energiyasini utilizatsiyalashning mavjud bo`lgan texnologik vositalari foydali ish koeffitsienti yuqori emasligi bilan tushuntiriladi, shu bilan birgalikda bunday vositalarning narxi ham sezilarli darajada qimmatdir. An`anaviy va bitta (yoki bir nechta) muqobil vositalar turlarini uyg`unlashtiruvchi energiya ta`minotining turli- tuman kombinatsiyalashgan sxemalarini eng maqsadga muvofiq sxemalar deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, qurilish joyida mavjud bo`lgan tabiiy va boshqa energetik resurslarning quvvati va olinuvchanligi hamda ulardan foydalanish vositalarining

xarakteri, ishlab chiqarish unumdorligi va narxi ob`ekt energiya faolligining maqsadga muvofiqlik darajasini aniqlab beradi. Bunday alomatlari bo`yicha binolar quyidagi turlarga bo`linadi: - kichik energiya faol binolar (energiya tushishini 10% gacha almashtirish); - o`rtacha energiya faol binolar (10 – 60% gacha almashtirish); - yuqori energiya faol binolar (60% dan ko`proq almashtirish); - energetik avtonom binolar (100% almashtiradi); ortiqcha eneriya faollikka ega bo`lgan binolar (tabiiy manbalardan tushadigan energiya bino ehtiyojidan ortiqcha miqdorni tashkil etadi va bunday binolar o`zlaridan ortib qolgan energiyani boshqa iste`molchilarga beradi). 1970-1980 yillardagi eksperimental qurilish iqtisodiy samaradorlik (narx/ishlab chiqarish unumdorligi nisbati bo`yicha) jihatidan, shunga izma-iz ravishda bugungi kunda va yaqin kelajakda eng ommabop binolar o`rnini o`rtacha energiya faol binolar egallaganligini ko`rsatdi, ularda umumiy energiyaning 40 % dan 60% gacha bo`lgan miqdori yangilanadigan tabiiy manbalar tomonidan ta`minlanadi. Energiya faol binolarni loyihalash asoslari Energiya faol binolarni loyihalash vaqtida yuzaga keladigan muammolar . Tabiiy muhit energiyasidan foydalanadigan binolarni loyihalashda tashqi muhit parametrlarining sikli ( sutkalik , mavsumiy ) va davriy ( bulutli , yog ` ingarchilik ) o ` zgarishli sharoitlarida xonalarning maqbul mikroiqlim parametrlarini saqlab turish maqsadida energetik ( havo , issiqlik , yorug ` lik va h . z .) oqimlarni taqsimlash , tarqatish jarayonlarini samarali boshqarish yo ` llarini va vositalarini qidirib topish eng muhim muammo deb hisoblanadi . Bunda quyidagi uchta vazifani hal etish muhim ahamiyat kasb etadi: 1. Energiyani qanday to`plash mumkin? (energiyaning tashqi muhitga ma`lum bir qonuniyat bilan tarqalishini hisobga olgan holda uning zarur bo`lgan miqdorini olish, ya`ni tabiiy energetik oqimlarning etarli bo`lmagan quvvatini kompensatsiyalash).

2. To`plangan energiyani qanday qilib saqlash, ya`ni akkumulyatsiyalash (energiya tushish va iste`mol qilinish davrlarining vaqt bo`yicha bir-biriga mos tushmaslik va sutkalik-mavsumiy notekisligini qanday qilib kompensatsiyalash) mumkin? 3. Energiyani qanday taqsimlab tarqatish kerak (berilgan momentda va berilgan vaqtda bino elementlarining talab etiladigan funksionaltexnologik va mikroiqlimiy parametrlarini ta`minlash uchun qanday qilib energiyani tartibga solgan (regulirovkalangan) holda tarqatishni ta`minlash mumkin)? Energiya faol binolarni loyihalashda yuzaga keladigan muammolarni hal etish yo`llari. Inson turmush kechirish muhitini tashkil etishning bir-biridan farq qiluvchi ikkita prinsipial yondashuvi mavjud bo`lib, ular texno markaziy va ekologik yondashuvlardir. Bu yondashuvlar yuqorida ko`rsatilgan masalalarni echish uchun zarur bo`lgan vositalarning ikkita guruhini aniqlab beradi, bunda amaliyot arxitekturaviy shaharsozlik, konstruktiv va muhandislik-texnik yechimlar natijasida mutlaqo har xil sifatlarga ega bo`lgan ikkita guruhni aniqlab beradi. 1. Binoni ichki yopiq tizim sifatida qaraydigan texno markaziy yoki an`anaviy yondashuv to`suvchi konstruksiyalarning ximoyalash xossalarini kuchaytirish bo`yicha vazifalarni ustivor vazifalar deb ko`rib chiqishni oldinga suradi va bu yondashuv binolar energiya samaradorligini oshirishning muhandislik-texnik vositalaridan yoki faol vositalardan ko`proq foydalanishni o`zida namoyon etadi, unda, xususan, energiyaning tabiiy manbalaridan foydalaniladi: energiyani yig`ish, saqlash va tarqatish texnik jihozlashning maxsus tizimlari yordamida amalga oshiriladi, bunday tizimlarni tashkil etuvchi texnik jihozlar binolarga, shuningdek, boshqa muhandislik ob`ektlariga o`rnatiladi, bunday yo`l tutish yuqori konsentratsiyalashgan energiyani ko`p miqdorda olish imkonini ta`minlovchi energetik jarayonlar kechishining «majburiy» xarakterini ko`zda tutadi. Biroq, bunda muhandislik-texnik vositalar nafaqat «beradi», balki «oladi» ham: o`zining ancha yuqori tannarxga ega bo`lganligi tufayli ular o`zlarini saqlash va kvaliffikatsion xizmat ko`rsatuvchi xodimlar uchun mablag` sarflanishini talab

etadi, bu esa o`z navbatida ularni yuqori va ortiqcha energiya faollikka ega bo`lgan yirik jamoat binolari va sanoat ob`ektlariga iqtisodiy jihatdan samarali qo`llash sohasini ma`lum darajada chegaralaydi. 2. Energiya samarador (xususan, energiya faol) binolarni loyihalashga qaratilgan ekologik yondashuv binoni dastlab tashhi muhit bilan uzviy o`zaro bog`langan organizm sifatida qaraydi va tabiiy hodisalarning logikasi (mohiyati, qonuniyati)ga nazar tashlagan holda energetik masalalarni alohida moddiy-fazoviy muhitni maqsadli tashkil etish asosida echish zarurligini o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi: binoning o`zi, uning konstruksiyalari va fazoviy tuzilmalari va atrof- muhitdagi ob`ektlar energetik o`rnatmalar rolini bajaradi. Shunday qilib, bino ichki hajmi va tashqi muhit o`rtasida samarali tabiiy almashinuv jarayonlarini tashkil etish bo`yicha (shu jumladan, tabiiy muhit energiyasidan foydalanish maqsadlarida) oldinga qo`yilgan vazifalar va masalalar ustuvor ahamiyat kasb etadi, bunday vazifa va masalalar ustun darajada landshaft-shaharsozlik, hajmiy- tarhiy va konstruktiv yoki passiv vositalar bilan echiladi; texnik tizimlar bunda oddiy yordamchi (asosan korrektirovkalovchi) funksiyalarni bajaradi. Passiv tizimlarni qurish bilan binoning energiyaga bo`lgan ehtiyojining faqat 50%gacha bo`lgan qismini ta`minlash mumkin, ya`ni passiv tizimlarning energetik samaradorligi, hozircha, aytarlik darajada yuqori emas. Biroq, ularning yaxshi foydalanish (ekspluatatsion) xarakteristikalari, foydalanishdagi oddiyligi, nisbatan katta bo`lmagan tannarxi va alohida ta`kidlangan ekologik sofligi ularni istalgan arxitekturaviy ob`ektlarni loyihalashda qo`llashning maqsadga muvofiq ekanligini tasdiqlaydi. Shu bilan birgalikda 1980 yillar oxirida qurilishda energiya tejash bo`yicha amalga oshirilgan ko`plab dasturlar orqali olingan natijalar passiv tizimlarning ko`plab faol tizimlarga nisbatan ancha yuqori iqtisodiy samarador ekanligini ko`rsatdi, bunda narx va foydalanish sifatlar hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

Energiya faol binolarni loyihalash usullari Shaharsozlik kesimida: 1. Qurilish rayonidagi tashqi muhitning energetik nuqtai nazardan yaxshi omillarini ham nohush omillarini ham (tabiiy-iqlimiy va antropogen omillarni) aniklash va ularning loyihalanayotgan ob`ektning (jumladan, energiya manbai sifatida foydalanish maqsadida) energetik muvozanatiga ko`rsatishi mumkin bo`lgan ta`sirlarini baholash. 2. Eng katta energetik yaxshi omillar potensialini va nohush omillardan tabiiy himoyalanganlikning eng yuqori darajasini aniqlash bilan qurilish maydonini tanlash. 3. Landshaftning tabiiy va antropogen shakllarini tashkil etish hamda tashqi muhit omillarining ijobiy ta`sirlarini konsentratsiyalash va salbiy ta`sirlaridan himoyani kuchaytirish maqsadida mavjud bo`lgan landshaft shakllaridan maqsadli foydalanish. Hajmiy-tarhiy yechimlar kesimida: 1. Issiqlik uzatiladigan sirtlarning solishtirma yuzasini kamaytirish maqsadida binolar hajmiy shakllarining ixchamligi (kompaktliligini) oshirish; 2. Binoning energetik muvozanatiga nisbatan tashqi muhitning nohush ta`sirlarini neytrallashtirishga va ijobiy ta`sirlaridan maksimal foydalanishga yo`naltirilgan ob`ekt shaklini va uning orientatsiyasini maqbullashtirish; 3. Tashqi muhitning o`zgaruvchan ta`sirlariga moslashish vositasi sifatida binoning hajmiy-fazoviy transformatsiyalanuvchanligini ta`minlash; 4. Tashqi muhit energiyasining oqib kirishini ta`minlaydigan bino elementlarini uning hajmiy-fazoviy strukturasiga kiritish (yoki kiritish mumkinligini ko`zda tutish) va tashqi muhit energiyasidan samarali foydalanish. Konstruktiv yechim kesimida: 1. To`suvchi konstruksiyalarning energetik o`tkazuvchanligi (himoyalovchi xossalari) ni tashqi muhitning salbiy ta`sirlaridan himoyalash va ijobiy ta`sirlaridan foydalanish maqsadida maqbullashtirish;

2. Bino konstruksiyalariga ob`ektni foydalanish jarayonida ichki va tashqi energetik oqimlarning samarali regulirovkalanuvchan tarqalishini ta`minlovchi qo`shimcha funksiyalarni berish (qo`shimcha elementlarni kiritish); 3. Konstruksiyalarning geometrik transformativligini ob`ektning tashqi muhit sharoitlari o`zgarishiga moslashishining asosiy vositasi sifatida ta`minlash. Muhandislik-texnik ta`minlash kesimida: 1. Binolar va rayonlardagi muhandislik-texnik ta`minot tizimlarining texnik- foydalanish parametrlarini yaxshilash bilan mazkur tizimlar orqali energiya iste`mol qilinishini pasaytirish; 2. Binolar va rayonlardagi muhandislik-texnik ta`minot tizimlarining funksiyallashuvi jarayonida hosil bo`ladigan ikkilamchi energetik resurslarni utilizatsiyalash; 3. Binolar muhandislik-texnik ta`minoti tizimlarida energiya tarqalish jarayonlarini avtomatik nazorat qilish va tartibga solishni (regulirovkalashni) ta`minlash. Energiya faol binolarning konstruktiv va hajmiy – tarhiy yechimlari Energiya faol binoning samarador hajmiy-tarhiy yechimida loyihalanayotgan binoning nafaqat o`lchamlari, konfiguratsiyasi, orientatsiyasi hisobga olinadi, balki fasadlarda to`siqlarning energiya faol uchastkalari bo`lishiga katta e`tibor qaratiladi. To`suvchi konstruksiyalarning energiya faol uchastkalari sifatida, devorning nurli-shaffof ekranli yaxlit uchastkasi, quyosh radiatsiyasi nisbiy o`tishining etarlicha yuqori qiymatlariga ega bo`lgan transformatsiyalanadigan issiqlik himoyalovchi pardalariga ega bo`lgan yorug`lik-shaffof to`siq, yorug`lik o`tkazish oralig`iga soya tushishi va issiqlik uzatilish qarshiligi ko`rib chiqilgan. Sutkaning qorong`i paytida issiqlik himoyalovchi pardalar deraza yorug`lik o`tish oraliqlari tekisliklarida ishchi holatni egallaydi va shu bilan bu oraliqning issiqlik o`tkazuvchanlikka qarshiligini oshiradi hamda binoning issiqlik yo`qotishini kamaytiradi. Energiya faol uchastkalarning issiqlik samaradorligini oshirish uchun

yuzalarning belgilari kiritilgan: (Sx))– uchastkalar yuzasi, (So) – tashqi to`siqlarning umumiy yuzasi, bino foydali yuzasining jamlangan maydoni. Uchastkalarning issiqlik samaradorligi (P). kattalik nisbati bilan ifodalanadi, shunga izchil ravishda binolarning issiqlikni yo`qotishi energiya faol uchastkalarning(Sx) yuzasi, ayniqsa, bino qavatlari soni o`sishi bilan yanada ko`payadi. Masalan, energiya faol to`siqlarga ega bo`lmagan besh qavatli binoda Sx= 0,25 So bo`lganda tashqi to`siqlar orqali energiya yo`qotilishi energiya faol to`siqlarga ega bo`lgan binolarga nisbatan 1,3 marta kamayadi. Energiya faol konstruksiya quyosh insolyatsiyasi tushadigan fasadning butun yuzasini egallashi mumkin. 1-qavatining Nqv balandligi har xil bo`lgan inshoot eniga bog`liq bo`lgan Sx/Sp nisbat egri chizig`ining xarakteri shuni ko`rsatadiki, energiya faol konstruksiyaga ega bo`lgan bino uchun energiya iqtisod qiluvchi binodan farqli o`laroq, issiqlik energiyasi sarflanishining inshoot eniga bo`lgan prinsipial boshqacha bog`liqlikka ega bo`lishini kuzatish mumkin: inshoot eni kamayishi bilan energiya faol to`siqning Sx solishtirma sirt yuzasi o`sishi evaziga inshootni isitishga sarflanadigan energiya miqdori kamayadi. Qavatining balandligi 3 m bo`lgan binoda uning eni 12 m.dan kamaya boshlaganda Sx/Sp nisbatning sezilarli darajada o`sishi kuzatiladi. Energiya faol yorug`lik o`tkazuvchi-shaffof to`siqlarning issiqlik samaradorligi hisoblash yo`li bilan aniqlanadi. Germetik(muhr) issiqlik himoyalovchi pardalarga ega bo`lgan janubiy fasad deraza oraliqlarini to`ldiruvchi konstruksiyalar energiya faol yorug`lik o`tkazuvchi-shaffof to`siqlar sifatida ko`rib chiqilgan, bunday to`siqlar oqshom tushishi bilan yopiladi. Soya tushishi va quyosh radiatsiyasining nisbiy tushish koeffitsientlari mos ravishda 0,75 va 0,855 ga teng qilib qabul qilinadi. Shtorlarning issiqlik o`tkazuvchanlikka ko`rsatadigan qarshiliklari R = 0,5 va 0,75 kv·ºC/Vt bo`lganda yorug`lik o`tkazuvchi shaffof to`siqlar musbat issiqlik muvozanatiga ega bo`ladi, ya`ni dekabr va yanvar oylaridan tashqari butun isitish davrida quyosh radiatsiyasidan tushadigan issiqlik miqdorining yig`indisi shu davr davomida derazalar orqali yo`qotiladigan issiqlik miqdori yig`indisidan ortiq bo`ladi. Yorug`lik o`tkazuvchi shaffof to`siqlarning ko`rib chiqilgan

konstruksiyalari yuqori energiya tejovchi sifatlarga ega bo`lib, ular derazalarga to`g`ri keluvchi binodagi umumiy issiqlik yo`qotilishining 20-50% ni kompensatsiyalaydi. Tashqi to`siqlarining yuzasi bo`yicha katta bo`lmagan (Sx= 0,1 – So) energiya faol uchastkalardan va derazalarning tavsiya etiladigan konstruksiyalaridan foydalanishning o`zi binoning issiqlik yuklamasini quyosh radiatsiyasi issiqligidan foydalanadigan energiya iqtisod qiluvchi binolarga qaraganda 15 -20% ga ko`proq pasaytirish imkonini beradi. Energiya faol binolarning yangi turlari Respublikamizning shimoliy rayonlari izg`irinli iqlim sharoitlari bilan xarakterlanadi. Binolarni isitish va ularni issiq suv bilan ta`minlash maqsadlarida sarflanadigan yoqilg`i hajmi «quyoshli» uy qurilishini keng rivojlantirish zarurligini oldinga suradi, bunga yuqorida zikr etilgan rayonlarning gelio energetik potensiali etarli darajada shartsharoit yaratadi. Mamlakatimizning shimoliy rayonlaridagi yakka tartibdagi turar-joy qurilishida energiya faol uylar yuqori issiqlik himoyasi talablarini qoniqtirmog`i lozim, ularga shisha paketlar yoki uch qavatli oynali derazalar (to`siqlar) o`rnatilgan bo`lishi kerak. Birinchi qavat xonalarini isitish masalasini yashash xonalari tagiga quyosh energiyasi bakakkumulyatorini o`rnatish bilan samarali echish mumkin, bunda bakakkumulyator past potensialli issiqlik energiyasi manbai sifatida qo`llanadi. Yil davomida uzluksiz foydalaniladigan energiya faol binolarning issiqlik ta`minoti tizimiga issiqlik nasosi (issiqlik energiyasi potensialini oshirish uchun) va qo`shimcha energiya manbayini (nohush ob-havo sharoitlarining ancha uzoq davom etadigan davrlarida energiya tanqisligini yopish uchun) kiritish taqozo etiladi. Vertikal aylanish o`qiga va gelikoid tipli shamol energetikasi o`rnatmasiga ega bo`lgan aytarlik darajada katta bo`lmagan energiya faol yoki, aniqrog`i, shamol faol binolarning prinsipial jihatdan yangi tiplarini ishlab chiqishda olimlar,

mutaxassislar, muhandis-loyihalovchilar tomonidan ularning maqbul arxitekturaviy-texnik yechimlari ustida izlanishlar, ilmiytadqiqot ishlari olib borilmoqda. Katta bo`lmagan shamol faol binolar deganda, shunday binolar tushuniladiki, ular hech bo`lmaganda o`z ustiga o`rnatiladigan bitta vertikal o`qli gelikoidli bir-yoki ikki yarusli shamol o`rnatmalari yordamida foydalanish uchun talab etiladigan butun energiyani olishga qodir bo`lishi va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq issiqlik gelio tizimini o`zida namoyon etmog`i lozim, bunda bir qator ishlab chiqarish binolaridagi yuqori texnologik energiya sarfi hisobga olinmaydi, mazkur shamol o`rnatmasi qaralayotgan shamol texnikasi tipi uchun maqbul generator quvvatiga (30-50 kVt dan kam bo`lmagan) ega bo`lishi kerak. Tavsiya etilayotgan ob`ektlar, hozircha, binolarga qaraganda ko`proq energetik inshootlarga asoslashmoqda, ular hattoki ko`pchilik mutaxassislar tomonidan qandaydir skeptitsizm (ishonchsizlik va shubha ostida qarash) bilan qabul qilinyapti. Shu bilan birgalikda ko`rib chiqilayotgan qurilishga talab va ehtiyoj shunday vaziyatda paydo bo`ladiki, qachonki mumkin bo`lgan energiya samaradorlikka va binolarning ekologik tozaligiga maksimal erishish ustivor vazifaga aylansa. Intellektual bino «Intellektual bino» hozircha o`zining aniq maqomini topganicha yo`q, lekin ulardan foydalanayotgan kishilar uni avtomatlashtirilgan texnik tizim sifatida qabul qilishmoqda, bu tizim quyidagilarga ega: - bino ichida va uning tashqarisida nima bo`layotganligini «sezadi»; - energiya va energiya resurslar iste`mol qilinishini minimumga tushirgan holda bino ichida xavfsizlik va shinamlikni eng samarador usul bilan ta`minlashni ko`zda tutadi; - odamlar bilan oddiy va oson muloqot vositalarini qo`llash bilan «o`zaro ta`sirlashadi».

Intellektual bino quyidagi yo`nalishlarni nazarda tutadigan binolarda mavjud bo`lgan avtomatika tizimlarining zamonaviy rivojlanish mahsulidir: - resurslardan foydalanishni kompleks avtomatizatsiyalash; - konfiguratsiyalashning moslashuvchanligini oshirish va xo`jalik yuritishning umumiy narxini pasaytirish; - texnologik va telekommunikatsion jihozlar spektri bilan integratsiyalash; - foydalanuvchi bilan o`zaro ta`sirlashuvni soddalashtirish. Intellektual binolarning xarakterli jihatlari. Intellektual binolarning asosiy o`ziga xos jihatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: - binoda ro`y berayotgan jarayonlarning o`zgarishini sezish xususiyati; - monitoring funksiyalarini markazlashtirgan holda tizimlarni qurishning keng tarqalgan tamoyillarini uyg`unlashtirish; - minimal mablag` sarflash orqali o`zgartirishlar kiritish imkoni mavjudligi; - binoda istiqomat qiluvchilarga xizmatlarning ma`lum bir to`plamini taqdim etish. Intellektual bino inson uchun yaratiladi, shuning uchun uning yashovchilar bilan o`zaro ta`sirlashuv sifati intellektual bino loyihasi samaradorligining asosiy kriteriysi deb hisoblanadi. Zamonaviy uy yashash muhitining «Intellekti» avtomatlashtirilgan uy va xonadonlar tizimining o`zaro bog`langan ishi bilan ta`minlanadi. Barcha tizimlar yuqori texnologik boshqaruvchilar va axborot tarmoqlari bilan birlashtiriladi, bunday tarmoqlar uyning hamma yashash va umumiy xonalariga o`tkaziladi. BAS bozori umumiy hajmining bashorat qilinishi ARC Advisory Group analitiklarining ma`lum qilishicha jihozlash, dasturli tizimlar, xizmatlar va ularning ta`minlanishini kiritgan holda apparatli va dasturli avtomatlashtirish bozorining jahon aylanmasi (mlrd. doll.): 2001 yilda www. Osp. Ru 11,0 mlrd. dollarni tashkil etgan. Yaqin besh yilda bu bozorning o`rtacha yillik o`sishi 5,6%ni etishi to`g`risida xabar bergan; 2006 yilga kelib uning aylanma mablag`i 14,5 mlrd. dollarga etadi.

Intellektual binolarning asosiy tizimlari. Strukturaga integrallashtirishda intellektual binolar yagona tizim ishtirokchilariga aylanishadi, shuning uchun asosiy e`tibor boshqa kichik tizimlarning moslashuvchan o`zaro ta`sirlashuv imkoniyatiga qaratiladi: - bino egalariga ishlash va hayotiy faoliyatlari uchun maqbul sharoitlar yaratish; - foydalanish (ekspluatatsion) xarajatlarni qisqartirish va energiyani tejash; - hayotchanlik ta`minotining kompleks tizimlari (HKT). Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: - havoni ventilyatsiya va konditsionerlash (HVK)ni boshqarish tizimi; - issiqlik- va suv ta`minoti (IST)ni boshqarish tizimi; - elektr ta`minoti (ET)ni boshqarish tizimi; - yoritishni boshqarish (YOB) tizimi; - yangilanadigan energiya manbalari (YAEM)ni boshqarish tizimi. Xavfsizlik tizimlari kompleksi (XTK) XTK intellektual bino holati monitoringini, avariya va xavfli vaziyatlarning oldini olishni ta`minlaydi, texnologik ostki (kichik) tizimlar ustki tuzilmasi deb qisman hisoblanadi va aynan bir xil datchiklarni, interfeyslarni va ijro etuvchi mexanizmlardan foydalanadi. (agar bu ularning ishlashiga xalaqit bermasa) XTK quyidagi funksiyalarni bajaradi: - elektr iste`molchilarini nazorat qiladi va boshqaradi; - ichki iqlimni nazorat qiladi va boshqaradi; - suv tomchilashini nazorat qiladi; - yong`in xavfsizligi tizimi; - qo`riqlash signalizatsiyasi tizimi; - tashqi muhit holatini nazorat qilish; - bino resurslariga yetib borishni nazorat qilish va boshqarish; - bolalarni nazorat qilish; - uy hayvonlarini nazorat qilish va ularga xizmat ko`rsatish. Axborotlashtirish tizimlari kompleksi (ATK).

ATK shunday baziski, uning ustida intellektual bino axborot-hisoblash tarmoqlarining barcha komponentlari quriladi. Mazkur tizimni to`g`ri tashkil etish intellektual bino tizimining integrallashgan kompleksi sifatida ishonchli funksiya yuritishini aniqlab beradi: - tarmoq (LVS); - telefon tarmog`i tizimi; - efirli va yo`ldoshli televideniya tizimi; - telekommunikatsion ostki tizim (TK); - radiofikatsiya tizimi; - xodimning (personal) tezkor radio aloqa vositasi va boshqa tizimlar. Intellektual binolarni boshqarish meyerlar bo`yicha amalga oshiriladi. Meyerlar ikkita asosiy guruhga bo`linadi: - texnologik meyerlar, yashash uchun xavfsiz (texnik me`yorlar, ekologik nuqtai nazardan sanitariya me`yorlari) sharoitlarini yaratish maqsadida muhandislik tizimlarning ishini aniqlab beradi; - foydalanish meyerlari, individual xarakteristikalarga maksimal moslashgan yashashning shinam sharoitlarini aniqlab beradi. Intellektual binolarga qo`yiladigan talablarni aniqlash. Intellektual binolarga qo`yiladigan talablarni aniqlashning eng oddiy yo`li – inson bilan o`zaro ta`sirlashuvidan ularni ajratmasdan binodagi hayotiy jarayonlar yig`indisidan kelib chiqqan holda intellektual binolarning funksiyalarini o`rnatishdan iboratdir. Intellektual binolarni xizmat (servis) lar to`plami va ularni amalga oshirish usullari sifatida tasavvur qilish mumkin. Avtomatlashtirish darajasi inson istak-hohishlariga, ularning talab-ehtiyojlarga bog`liq bo`lib, bunda intellektual binolar tizimlariga shunday qismni qo`yish kerakki, bu qism avtomatik, yarim avtomatik yoki qandaydir qulay usul bilan bajarilmog`i lozim. Shuning uchun binoni avtomatlashtirish bo`yicha yagona retsept bo`lishi mumkin emas. Intellektual binolarga qo`yiladigan boshlang`ich talablarni ishlab chiqish binodan foydalanishda ishtirok etuvchilar bilan yaqin o`zaro ta`sirlashuv asosida

olib borilmog`i zarur va xizmatlar hamda servislar ta`minlanmog`i lozim. Tijorat asosidagi zamonaviy qurilish amaliyotida binodan foydalanuvchilar va uning xizmatlaridan foydalanuvchilar bilan birgalikda talablarni ishlab chiqish imkoni kamdan-kam hollardagina mavjud bo`ladi. Bunday vaziyatlarda talablarni ishlab chiqishni tashkil etish ularni taqdim etuvchilar – tijoratchi quruvchi tashkilot zimmasiga yuklatiladi. Ularning vazifasi taklif etilayotgan tijorat ob`ekti narxini servislar tizimi tarkibiga, xizmat turlariga va darajasiga nisbatan aniqlashdan iborat bo`ladi. Tijorat loyihasining muvaffaqiyati iste`mol sifatlari va narxining to`g`ri tanlangan nisbati bilan aniqlanadi. Mazkur vaziyatda sifat deganda ob`ekt parametrlarining butun yig`indisi tushuniladi. Ular ichida binoning intellektualligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Iste`molchilarga taklif etilayotgan intellektual binoning sifat ko`rsatkichlari tizimini aniqlash tijorat qurilishini amalga oshirishdan oldin bozorni tadqiq qilishda asosiy vazifalardan biriga aylanadi. Intellektual binoni qurish tamoyillari. Intellektual binoni qurishning asosiy texnik tamoyillariga quyidagilarni kiritish mumkin: - tizimlar kompleksi arxitekturasini standartizatsiyalash (tizimlar ochiqligi). Binoning ochiqliligi deganda turli ishlab chiqaruvchilar jihozlari o`zaro ta`sirlashuvining yagona protokoli (bayonnomasi) mavjudligi tushuniladi. Intellektual bino qurish asosida «ochiq arxitektura» tamoyillari yotadi. Binoni turli ishlab chiqaruvchilarning tizimlari va jihozlari bilan ta`minlashda shunga e`tibor qaratish juda muhimki, ularning texnik qurilishi o`zaro mos tushushi va yagona butunlikni hosil qilmog`i lozim. Tizimlar bir-birini tushunmog`i uchun ular aynan bir xil qoidalar – standartlarni ma`lumotlar almashinuvida qo`llashi zarur. Telekommunikatsiya sohasida bunday qoidalarni protokollar deb atashadi. Binolarni boshqarish tizimlari sohasida hozirgi vaqtda BACnet, Lon Works, EIB standartlari keng qo`llanish topgan. - BACnet standarti (Building Automation Control Network – binolarni avtomatlashtirish uchun tarmoqli protokol) havoni isitish, sovutish va

konditsionerlash bo`yicha Amerika muhandislar jamiyati (ASHRAE) tomonidan ishlab chiqilgan. - EIB standarti (European Jnstallation BUS – Yevropa installyatsion shina) energiya iste`moli, yoritish, jalyuzi, mikroiqlimni boshqarish uchun mo`ljallangan va quyidagilarga qo`yiladigan talablarni aniqlaydi: - aloqa kanallari (simli, infraqizil, telefonli, 220 V 50 Gts tarmoqli, optik tolali, lokall kompyuter internet tarmoqlari); - axborotni kursirovkalash formati; - foydalanuvchi bilan o`zaro ta`sirlashuv tamoyillari (ixtisoslashgan axborot panellari va personal kompyuter uchun dasturli ta`minot). EIB texnologiyasi voqealarni fiksatsiya qurilmasidan xabarlarni quyidagi interfeyslar: - aloqani sim kanallari bo`yicha ijro etuvchi mexanizmlarga uzatishni tashkil etish imkonini beradi; - elektr simlari bo`yicha aloqa; - telefon va radiokanallar; - infraqizil nurlanish; - kompyuter tarmoqlarining interfeyslari. Yevropa mamlakatlarida asosiy tarmoqli standart sifatida Lon Works juda keng tarqalmoqda, bu standart Echelon Corporation kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Dastlab bu standart HVAC (isitish tizimi, havoni ventilyatsiyalash va konditsionerlash) uchun ishlab chiqilgandi, biroq u hozirgi vaqtda kompleksli tizimlarni qurishda (xavfsizlik tizimlarini, energiya tashuvchilarni, yoritishni va boshqalarni kiritgan holda) qo`llanilmoqda. LonWorks standartini targ`ibot- tashviqot qilish va keng tarqatish maqsadida 1994 yilda Lon – mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar va installyatorlarni birlashtiruvchi Lon Mark assotsiatsiyasi yaratildi. Lon Works boshqarish tarmog`i axborotni uzatish uchun turli muhitlarni ushlab turadi: «burama juftlik» kabeli, koaksial kabel, tolali-optik kabel, radiokanal va h.z. lar.

LonWorks standarti erkin topologiya bo`yicha binolar ustidan boshqarish tizimini qurish imkonini beradi, ushbu tizim intellektual bino kompleksi tizimlarining strukturasiga juda mos tushadi: - jihozlar va jarayonlar tipizatsiyasi; - axborotni uzatishning yagona fizik muhiti; - tizimlarni markazlashtirish (monitoring qilish va boshqarish tizimlari) va integratsiyalash; - demarkazlashtirish (boshqarish tizimlarini alohidalash, tarqatish); - segmentatsiya (tizimlarni qurishning modulli tamoyili); - adaptatsiya (o`zgarishlarga tayyorlik darajasi); - o`sib boruvchanlik va ortiqchalik (zaxira mavjudligi). Intellektual bino loyihasini amalga oshirish binolarni qurishning an`anaviy sxemasidan tubdan farq qiladi. Turli komplekslarning barcha tizimlarini qurishda yagona yondashuvni shakllantirish intellektual binoni loyihalashda aniqlovchi tamoyil sifatida xizmat qiladi. Qurilish ob`ektini tashkil etish va uning sifatli xarakteristikalarini munosib tarzda ta`minlashga qodir bo`lgan bosh loyihachi va pudratchini tanlash intellektual bino qurilishi haqida qaror qabul qilish bosqichida buyurtmachi tomonidan olib boriladigan tashkiliy-texnik tadbirlar va aniqlovchi tashkil etuvchi tadbirlar deb hisoblanadi. Binolarning energiya samaradorligini oshirishga qaratilgan kompleks yondashuv Mavjud binolarning hamda yangi quriladigan binolarning energetik standartlarga javob beradigan va zamonaviy talablarga mos keladigan energiya samaradorligini oshirish Yevropada asosiy ustivor yo`nalishlardan biriga aylangan. Turar-joy fondining eneriya samaradorligiga erishish uchun qabul qilingan har

qanday tadbirlar hayot kechirish sifatini va xonalardagi shinam sharoitlarni yomonlashtirmaslikni talab etadi. Energiyani tejashga oid savollar va masalalarni hal etish haqida gapirar ekanmiz, bunda binolarning to`suvchi konstruksiyalari va isitish tizimlari orqali issiqlik yo`qotilishini va boshqa ob`ektlarni e`tiborga olish lozimligi aniklandi. Kompleksli yondashuv ustivor rivojlanishning uchta asosiy va yaxshi ma`lum bo`lgan ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy tamoyillarini qamrab oladi. Mazkur uchta tamoyil uchun barcha kriteriylarni aniqlash taqozo etiladi, bu kriteriylar bo`yicha bino baholanadi va taqqoslanadi. Binoning energiya iste`mol qilishi ko`plab kriteriylardan faqatgina bittasidir xolos. Binolarning energiya samaradorligini oshirishga yo`naltirilgan kompleks yondashuv o`ziga investitsiyalar o`lchami, rentabellik tahlili, ekologik toza materiallardan foydalanish, qurish tamoyillari, ichki shinamlik va shu kabi bir qancha qo`shimcha aspektlarni kiritadi. Ularni batafsil ko`rib chiqamiz. 1. Investitsiyalar o`lchami – energiya samaradorlikni oshirishga yo`naltirilgan tadbirlarni amalga oshirish to`g`risida qarorlar qabul qilishda eng muhim aspektlardan biridir. Energiya tejamkorlik bo`yicha hech bir loyiha amalga oshirilmaydi, agar bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo`lmasa. Shaharlardagi sarfxarajatlar qishloq joylardagidan ancha yuqori, iqtisodiy o`sish va pasayish davrida narxlar darajasida farqlanishlar kuzatiladi. Investitsiyalarning umumiy hajmi binoning to`liq texnik jihozlanishi, QQS (qo`shimcha qiymat solig`i) ni kiritgan holda talab etilgan sifatda binolarni arxitekturaviy loyihalash, texnik loyihalashtirish, qurishni o`z tarkibiga kiritmog`i lozim. 2. Binoning butun hayotiy sikli davomida uning rentabelligini tahlil qilish. Binolarning energetik samaradorligi va iqtisodiy aspektlari, qabul qilinadigan tadbirlar muvozanatlashgan bo`lmog`i lozim. Binoning butun hayotiy siklini hisobga olgan holda uning rentabelligi tahlilini o`tkazish yo`li bilan zarur bo`lgan iqtisodiy maqbul darajani aniqlash taqozo etiladi. ES 2010/31/ «iqtisodiy maqbul daraja» Direktivasiga muvofiq hisoblangan iqtisodiy sikl davomida eng past

narxga olib keluvchi energetik samaradorlik darajasi belgilanadi. Past narx kapital mablag`lar, texnik xizmat ko`rsatish va ekspluatatsion (energiyaga va uni tejashga sarflanadigan xarajatlar ishlab chiqarilgan energiyadan olingan daromadni keltirish bilan) xarajatlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. 3. Turar-joy rayonlarini kompleks baholash. Turar-joylarni kompleks loyihalashtirishning eng muhim aspektlari quyidagilar: ularning ixchamligi, jumladan ishga va shahar ichidagi manzarali, arxitekturaviy, tarixiy joylarga qatnash qisqa yo`llarning mavjudligi; jamoat transportigacha qisqa masofa, hayotning ustivor sifatiga erishish uchun sotsial muvozanat, binolarning ixcham (kompaktli) tiplarini kiritish vositasida issiqlik yo`qotilishini minimumga tushurish; tabiiy yorug`likdan passiv isitish uchun maksimal foydalanish, markaziy issiqlik ta`minotidan foydalanish imkonini ta`minlash; atrof-muhitga keltiriladigan zararni minimallashtirish; materiallarga ortiqcha mablg`alar sarflashdan qutilish uchun tuproqni yaxshi parvarishlash tizimi; chiqindilar va yomg`ir suvidan foydalanishni boshqarish. 4. Xonalarda shinam iqlimni yaratish. Har qanday bino shunday loyihalangan va qurilgan bo`lishi kerakki, natijada xonalarda sog`lom, xavfsiz va shinam iqlim hosil bo`lsin. Qurilish tarhi va konkrent texnik yechimlar milliy qonunchilik bilan aniqlanadigan xonalarga qo`yiladigan iqlimiy talablarga javob bermog`i lozim. Loyihalashda binoning issiqlik rejimini qanday qilib saqlashni e`tiborga olish zarur. Bino shunday loyihalangan va qurilgan bo`lishi kerakki, uning ichki havosidagi suv bug`lari qurilish konstruksiyalari (derazalar, eshiklar, devorlar, ventilyatsion tizimlar va sh. k.lar) ni namlantirmasligi va bu hodisa ularning shikastlanishiga olib kelmasin. Xonalardagi havo namligi belgilangan qiymatlar chegarasida ushlab turilmog`i lozim. Tovush ximoyasi (izolyatsiyasi) tadbirlariga tegishli bo`lgan qoidalar va ko`rsatmalar e`tiborga olinmog`i zarur. Binolarni loyihalash va qurishda uchuvchan organik birikmalar (UOB) konsentratsiyasi hisobga olinishi kerak va milliy qonunchilik talablariga muvofiq minimumga tushirilishi lozim. Bunda radonning konsentratsiyasini hisobga olish taqozo etiladi

va zarur bo`lgan hollarda uni minimumgacha qisqartirish bo`yicha maxsus choratadbirlar qabul qilish talab etiladi. 5. Ekologik materiallar. Qurilish materiallari binoni baholashning muhim qismi va binoning barcha tizimlarini baholash uchun juda muhim deb hisoblanadi. Yevropa ittifoqida hamma qurilish materiallari SE etiketkasiga ega bo`lishi belgilab qo`yilgan, bu etiketka mazkur material Yevropa ittifoqiga a`zo bo`lgan mamlakatlarda foydalanishi va tarqatilishi mumkinligi to`g`risida guvohlik beradi, shuningdek, ular ustida sinovlar o`tkazilganligi va barcha talablarga javob berishi haqida darak beradi. Mazkur etiketka qaralayotgan material ekologik toza yoki ekomaterial ekanligini bildirmaydi. SAREM loyihasiga muvofiq ekomaterial - material/mahsulot deyilgan atrof-muhitga noxush (negativ) ta`sir o`tkazmaydigan va inson sog`lig`iga salbiy ta`sir ko`rsatmaydigan materiallar tushuniladi. Masalan, binoni rekonstruksiya qilish yoki modernizatsiyalashda quyidagi zararli moddalarga ega bo`lgan materiallarni qo`llash yoki almashtirishga yo`l qo`ymaslik talab etiladi: asbest, freonlar; kadmiyga ega bo`lgan moddalar (masalan, bo`yoqlar); tarkibida erituvchilar, plastifikatorlar yoki formaldegidlar, smola bo`lgan moddalar va materiallar; sertifikatsiyalanmagan yog`och, elim va bo`yoqlar, tarkibida bitum bo`lgan materiallar, tropik yog`och va shu kabilar. 6. Energetik standart. Binoni loyihalash yoki uni qurish to`g`risida qaror qabul qilishda, energetik standart uning energiyani keyinchalik iste`mol qilishini oldindan aniqlab beradi. Bundan tashqari, mazkur standart yordamida ma`lum bir energetik standartga ega bo`lishda zarur bo`lgan texnik tadbirlar aniqlab beriladi. Hozirgi vaqtda ma`lum bo`lgan ikkita standartdan foydalanilmoqda: birinchi standart har bir mamlakatning milliy qonunchiligi bilan o`rnatilsa, ikkinchi standart esa «Passiv bino standarti» deb ataladi. Binoning energetik standartini baholash kriteriysi bir yilda bir metr kvadrat yuzada iste`mol qilinadigan issiqlik energiyasiga asoslangan. Energiyani nulli iste`mol qiladigan bino va passiv bino standarti eng yaxshi misollardan biridir.

7. Loyihalash tamoyillari. Loyihalash bosqichi yukori energetik standartga va binoning jalb qiluvchan tashqi ko`rinishiga erishish uchun asosiy bosqich deb hisoblanadi. Energiya samarador binolarni loyihalash jarayonida qo`llanadigan dizaynning bir nechta tamoyillari mavjud: qurilishning ixchamligi (kompaktligi), maqbul (optimal) zonalashtirish va joylashtirish, quyosh nurlarining tabiiy yorug`ligidan, soyadan hamda issiqlik himoyasidan foydalanish loyihalash bosqichida va undan keyingi qurilish hamda foydalanish (boshqarish) jarayonlarida kompleks fikr-mulohaza yuritishni taqozo etadi. Binolar yoki ularning qismlaridan foydalanishda ularning moslanuvchanligini ta`minlash lozim. 8. Sifatni nazorat qilish. Hattoki juda yaxshi loyiha ham foydasiz bo`lishi mumkin, agar qachonki qurilish loyihasini texnik amalga oshirish noto`g`ri bo`lib chiqsa. Binolardan foydalanishni rejalashtirish bosqichlarida loyihalash, qurilishni yakunlashda monitoring va tekshiruvlar o`tkazish taqozo etiladi. Loyihaning amalga oshirilishini baholash sifatni nazorat qilish jarayoni sifatida qaraladi. Odatda, bu jarayon loyihaning milliy qonunchilik talablariga muvofiqligini tasdiqlashdan boshlanadi. Navbatdagi nazorat (mumkin qadar muntazam ravishda) butun qurilish jarayoni davomida amalga oshiriladi. Barcha qurilish jarayonlari tekshirilmog`i va o`lchanmog`i lozim. Turli sxemalar bilan sertifikatsiyalash va qat`iy qoidalar (masalan, passiv bino sertifikati) qatoriga kiritiladigan mustaqil sertifikatsiyalash ham olib borilishi mumkin. 9. Bino tomini issiqlik yo`qotishdan ximoyalash. Tom orqali yo`qotiladigan issiqlik umumiy issiqlik yo`qotilishining 10-20% ni tashkil etadi. Iqlim sharoitlari qanday bo`lishidan qat`iy nazar tom uchun qalinligi kamida 15-20 sm, issiqlik o`tkazuvchanligi X = 0,040 Vt/ mK bo`lgan ximoyalovchi (izolyatsion) materialdan foydalanish tavsiya etiladi. Qalinligi 30 sm gacha bo`lgan ximoya (izolyatsiya) energiyani past iste`mol qiladigan uylar, 40 sm qalinlikdagi ximoya (izolyatsiya) ni esa Markaziy Yevropa sharoitlaridagi passiv uylar uchun qo`llash o`rinlidir.

10. Devorlarni issiqlik yo`qotishdan ximoyalash. Binolarning devorlari energiyani eng ko`p yo`qotadi, chunki ular katta yuzaga egadir. Devor yuzalari orqali yo`qotiladigan issiqlik miqdori yo`qotiladigan umumiy issiqlik miqdorining 20-30% ni tashkil etadi. Devorlarni iqlim sharoitlariga bog`liq bo`lmagan holda 10 sm dan kam bo`lmagan minimal qalinlikdagi tashqi ximoya bilan qoplash tavsiya etiladi. Energiya tejovchi uylar uchun ximoya qatlamining qalinligi 24 sm atroifida, Markaziy Yevropa iqlim shariotlaridagi passiv uy uchun bu qalinlik 35 sm ni tashkil etadi. 11. Polni issiqlik yo`qotishdan ximoyalash. Pol umumiy issiqlik yo`qotilishining 5-10% ni tashkil etadi. Energiya tejamkorlik bilan bir qatorda binolarning shinamligiga ham katta e`tibor ajratilmoqda. Isitmasdan oyoqlarni issiqda saqlash eng yaxshi usul – pol yoki shiftni yer to`ladan boshlab ximoyalash (izolyatsiyalash) kerak. Polni 4 sm ga teng qalinlikda (issiklik utkazish koeffitsiyenti X =0,040 Vt/mK) ximoyalash talab etiladi. Energiya tejovchi uyning poli uchun 16 sm qalinlikdagi ximoya va Markaziy Yevropa iqlim sharoitlarida passiv uylar uchun esa pol ximoyasini 30 sm qalinlikni tashkil etadi. 12. Derazalarning issiqlik o`tkazish koeffitsienti. Yorug`likni o`tkazadigan derazalarga umumiy issiqlik yo`qotilishining 15% to`g`ri keladi (faqat birgina issiqlik uzatish orqali). Yo`qotilgan issiqlik miqdori, asosan, oyna qoplangan yuza va rama qalinligiga hamda deraza ramasining izolyatsion ko`pik bilan to`ldirilganlik darajasiga bog`liq bo`ladi. Derazalarning energetik sifat ko`rsatkichi – bu issiqlik uzatish koeffitsienti (U - qiymat) dir. Butun oynavandlangan yuzasi (Uw) ning (U) qiymati oyna, rom va oyna qirralari bo`yicha issiqlik ko`p rikchalari orqali yo`qotiladigan (U) qiymatni o`z ichiga oladi. Bitta romga ega bo`lgan eski derazalarning (Uw) qiymati taxminan 5,6 W/m2 K ga teng. Ikkita rom va ichki qoplamaga ega bo`lgan tashqi oyna 2,3 W/m2 K ga teng bo`lgan (Uw) qiymatga ega bo`ladi. Zamonaviy shisha paketning (Uw) qiymati 0,8 Vt/mK ga teng. 13. Binoning germetikligi(muhirligi).

Issiqlik yo`qotilishi issiqlik oqimiga tegishli bo`lgan hodisadir, bunda issiqlik binoning ichki qismidan to`suvchi konstruksiyalar orqali tashqariga o`tadi. Shunday qilib, bino qobig`ining germetikligi issiqlik yo`qotilishining oldini olishda katta ahamiyat kasb etadi. To`suvchi konstruksiyalarning nozichligi tufayli yo`qotiladigan issiqlik miqdori 10%ga yetishi mumkin. Agar germetiklik oshirilsa va tekshirilsa, u holda issiqlik yo`qotilishini sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Test yordamida binoning germetikligi o`lchanadi va issiqlik sizib o`tadigan teshiklar tezda aniqlanadi. Yangi qurilgan bino havosining minimal zichligi havo almashishi tezligiga nisbatan soatiga 3 marta past bo`lishi kerak (ya`ni <3·ch-1). Eng yaxshi nisbat 1·ch-1 dan past bo`ladi. Passiv uylar uchun germetiklik 0,6·ch-1dan past bo`lishi lozim. 14.Shamollatish (Ventilyatsiya). Hozirgi vaqtda energiya samarador qurilishda va rekonstruksiya paytida shamollatish (ventilyatsiya) masalasi ko`pincha to`liq baholanmaydi. Ko`p hollarda foydalanilayotgan binolarda energiyani saqlashning birinchi navbatdagi usuli – bu uy egalari tomonidan eski derazalarni yangi germetik va ancha samarador derazalarga almashtirishdan iborat bo`lmoqda. Ikkinchi tomondan bunday yo`l tutish havo almashinuvi uchun etarlicha emas. Bu o`z navbatida xonalarda namlikning oshishiga va devorlarda mog`or o`sishi uchun yaxshi iqlim sharoitlarini yaratishga olib keladi. Issiqlikni rekuperatsiya qilishga ega bo`lgan ventilyatsiya tizimi binolarning energetik samaradorligini oshirish uchun yechim sifatida xizmat qiladi. Bunday tizimning passiv standartli uy uchun mavjud bo`lii majburiydir. 15. Isitish va sovutish tizimi. Qoidaga ko`ra, binoning energetik samaradorligini oshirish uchun isitish va sovutish tizimlari maqbullashtirilgan bo`lishi kerak. Ularning ichida bir qancha samarador usullar bor: samarali qozonlardan foydalanish, isitish va kondensatli qozonlarning past haroratli (temperaturali) tizimlarini qo`llash, yaxshi maqbullashtirilgan isitgichlar (radiatorlar, isitiladigan pollar va h.z. lar) dan

foydalanish. FIK yuqori bo`lgan nasoslarni qo`llash tavsiya etiladi, ular elektr energiyasini tejash imkonini beradi. Isitish va issiq suv ta`minoti tizimlarining barcha quvurlarini issiqlik ximoyalovchi materiallar qoplamalari bilan o`rash issiqlik yo`qotilishini kamaytirishga olib keladi. Temperaturani avtomatik rostlaydigan termostatlarni isitish elementlariga o`rnatish haroratni (temperaturani) nazorat qilish imkonini beradi. Issiqlik talab qilinmaydigan vaqtda (masalan, oqshom yoki yashovchilar uyda bo`lmagan paytda) haroratni (temperaturani) pasaytirish energiya iste`mol qilinishini kamaytiradi. Hisoblash priborlari (hisoblagichlar) ni o`rnatish individual isitish va sovutish qurilmalarining energiya iste`mol qilinishini hisoblash darajasini oshiradi. 16. Yangilanadigan energiya manbalaridan foydalanish. Qazib olinadigan energiya resurslarining miqdori chegaralangan, ekologik muammolar va energiyaga bo`lgan ehtiyojning kutilayotgan o`sishi yangilanadigan energiya manbalari (YAEM) ni faol rivojlantirishning asosiy sabablaridan biridir. Yangilanadigan energiya manbalari suv, quyosh yorug`ligi, shamol, yomg`ir, toshqin suv, geotermal manbalar va biomassa kabi tabiiy resurslar evaziga ishlab chiqariladigan energiyani o`zida namoyon etadi, ular elektr va issiqlik energiyasini ishlab chiqarish uchun xizmat qiladi. YAEM dan foydalanish bir nechta omillarga bog`liq bo`lib, ularga texnologiyaning rivojlanish darajasi, bunday resurslarga ega bo`lish va ularga sarflanadigan xarajatlar tegishlidir. Bu omillar har doim inobatga olinmog`i lozim. O`zbekistondagi quyosh issiqlik ta`minotli fuqoro binolarining me`moriy– tarxiy, hajmiy va konstruktiv yechimlari tajribasi Tash ZNIIEP institutining bir guruh mutaxassislari (Isayeva T.A., Bubnov A.V., Kogan D.YA) tomonidan O`zbekiston hududidagi oazis va ular uchun turar- joy va yotoqxona geliouylari hajmiy-tarxiy yechimlari ishlab chiqildi, O`zbekiston FA Fizika –texnika instituti bir guruh mutaxassislari tomonidan (Avezov R.R,

Orlov A.YU) esa isitish va issiq bilan ta`minlaydigan quyosh qurilmalari ishlab chiqilgan va tadbiq qilingan. Oazis hududlaridagi quyoshli uylarda gelio issiqlik bilan ta`minlashning passiv sistemalaridan foydalanish bilan tavsiflanadi. Bu sistemalar vitrajlar, tromb devorlari, oranjereya yoki issiq xonalar ko`rinishida bo`ladi. Bu hududlarda binolarga quyidagi umumiy talablar qo`yiladi: turar-joy qurilishi ochiq yerga va binolarni janubga yo`naltirish, issiqlik yo`qotilishini qisqartirish va quyoshdan himoyalashdan iborat. Cho`l hududlaridagi geliouylar uchun passiv yoki aralash geliosistemalar qo`llash lozim. Bu binolarning me`moriy–tarxiy yechimlari qurilishning ixcham turini ko`zda tutadi (rasm). Binoning keng korpusi, issiqlik yo`qotilishi bo`yicha zaruriy tadbirlar (devorlarni issiq; mos deraza va eshiklarni tanlash; maxsus quyosh nurlanishi faolligiga qarab so`zlanadigan jalyuzalar; havo infiltransiyasini kamaytirishga xizmat qiladigan tirqish uzatish moslamalari), quyoshdan himoya moslamasi. Oazis sharoitidagi turar-joylar havo quyoshli bo`lishini va binoni isitish suv bilan ta`minlanishini ko`zda tutadi (rasm). Bu yechim o`z ichiga uydan foydalanish jarayonida energetik sarflarni qisqartirishga qaratilgan qator usullarni oladi. Boshqa turdagi bino –yotoqxonada (oazis sharoiti uchun loyihalangan) usul qo`shib qo`llanilishi devor va vitraj effektlaridan foydalanish ko`zda tutilgan (rasm). Bu binolarda 80 % dan ortiq turar-joy xonalari janubga yo`naltirilgan, qolganlari janubiy g`arbga. Janubiy sharq bu usul yotoqxonalarda yozgi bahorgi va kuzgi devorda quyosh energiyasidan issiq suv bilan ta`minlash uchun, qishki mavsumda isitish va issiq suv bilan ta`minlash uchun foydalaniladi. Cho`l hududlari uchun 2-3 qavatli yotoqxonalar loyihasi ishlab chiqilgan (2rasm), bu yotoqxonalar ixcham tarxli keng korpuslidir. Issiq suv bilan ta`minlash sistemasi quyosh kollektorlari binoning janubiy tomonidagi derazalariga joylashtiriladi. Yotoqxona ichki hovliga ega. Qabul qilingan tarx ichki hovli fazosida shamolning yuqori tezligini hisobga olish imkonini va bino tashqi devorlaridan yo`naltiriladigan issiqlik miqdorini qisqartirish imkonini beradi. Ichki

alohida shaffof shisha va plastik yuzalardan ishlangan transformlanadiganorayopma bilan ta`minlangan. Qishki mavsumda bunday orayopma issiqlik yo`qotilishini pasaytiradi, chunki hovlidagi harorat tashqaridagi haroratdan yuqori bo`ladi. Ichki devor yarim yopiq fazo ko`rinishida bo`lsa, issiqlik hovlining himoyalanmagan tomonidan yo`qotiladi. Lekin issiqlik ochiq tarxli bino devorlari yo`qotadigan issiqlikdan kamroq bo`ladi. Ko`rib chiqiladigan hovli fazosida havo aylanishi bino burchagida joylashgan umumiy yozgi xona orqali amalga oshiriladi. Bu holda shamollatish usuli QMQ talablariga javob beradi. Shunday qilib, hovlili oynavandlangan isitiladigan xonalarni sovishdan saqlovchi hamda issiqligini saqlab turuvchi kollektor vazifasini bajaruvchi dempfer fazodir.

Yoz mavsumida bino quyosh nurlanishdan to`g`ridan to`g`ri himoya qilinganda ichki hovli fazosining ayrim joylarida havoning sovishi sodir bo`ladi, ko`kalamzorlashtirilgan maydonchalarni doimiy namlanib turishi ham bunga ta`sir qiladi. Bunday usul yashash qulayligini va shaharso`zlik qurilishi samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Issiq suv bilan ta`minlash bino tomi va janubiy fasadga quyosh kollektorlari joylashtirish yo`li bilan quyosh energiyasidan to`liq foydalanishni majmuaviy zich ko`rinishini amalga oshirish hamda ko`pgina turar-joylarni janubga yo`naltirish orqali ta`minlash mumkin. Turli turdagi turar-joy binolarni gelio issiqlik bilan ta`minlashda xususiy yonilg`i resurslari bo`lmagan masalan, O`rta Osiyo tog` va tog`oldi hududlarida energiya bilan ta`minlash muamosini hal qilish imkonini beradi, bu hududlar mamlakatning asosiy yonilg`i bazalaridan uzoqda joylashgan. Bu joylarda passiv geliosistemali geliouylarni keng qo`llash katta qiziqish uyg`atmoqda. Geliouylarni taklif qilinayotgan yechimlari samaradorligi sanitar-gigiyenik sharoitlarni yaxshilanishi va qayta hosil bo`ladigan yoqilg`i turlarini tejalish bilan belgilanadi. 2-rasm. Passiv quyosh sistemali ko`p qavatli turar-joybinosi. a- janubiy fasad; b-tipli va 4-qavat tarxi; v-I-I qirqim; 1-so`zlanadigan 2- shamollatish; shamollatish uchun tirqish; 3- ventilyator; 5-yoqish joyi; 6-kanal; 7- absorber;

3-rasm. Passiv quyosh energiyasidan foydalanib loyihalangan yotoqxonalar: 1- tipik qavat tarxi; 2-vitraj aksionometriyasi; 3-birinchi qavat tarxi. Quyosh energiyasidan foydalanib isitiladigan binolarni ishlab chiqilgan loyihasini variantlari uning mualliflariga quyidagi xulosalar chiqarish imkonini beradi: 1. Hozirgi kunda Markaziy Osiyo sharoitlarida quyosh energiyasidan foydalanadigan passiv va faol sistemali geliouylar quriladi, bu uylar hech qanday me`moriy nazariy va amaliy shakl asoslarisiz, quyosh energiyasini energiya bilan ta`minlash uchun foydalanishni hisobga olmasdan ishlab chiqilgan. Turar-joy binolarini quyoshli issiqlik bilan ta`minlashni hisobga olib konstruksiyalariga yangi yondashuv qidirish lozim. rasm. Dempfer fazo sifatida foydalaniladigan ichki hovlisi bo`lgan yotoqxona: 1- fasad; 2-qirqim; 3-birinchi qavat tarxi. 2. Oazis hududlardagi passiv sistema qo`llanilgan geliouylar me`moriy –tarxiy yechimlari qurilishni ochiq turini ta`minlash zarur. Bu binolar janubiy fasadi yoki

tomida gelioelementlar joylashgan tor korpusli bo`lishi kerak. Binoning umumiy xonalari ikki rangli yoki yozgi xonalar janubga yo`naltirilgan bo`lishi kerak (2 sathda joylashgan xonadonlarda). Yozgi xonalarda kechuvchi mantiqiy jarayonlarning funksional tashkil qilishga zarar yetkazmasidan gelioqabulqilgichlarni ko`zda tutish lozim. Yozgi, bahorgi, kuzgi mavsumlarga derazalarning ochiladigan oynavand qilib loyihalanishi ko`zda tutiladi. Gelioissiqlik bilan ta`minlashning passiv sistemali geliouylarda issiqlik yo`qotishini qisqartirish tadbirlariga rioya qilish zarur. 3. Cho`l hududlari uchun quyosh issiqlik bilan ta`minlashadigan turar-joy binolarini konstruksiyalarida yassi kollektorlar qo`llanilgan, issiqlikni ta`minlashda passiv yoki aralash quyosh sistemalari taklif qilinadi. Jalyuzaning bir tomoni qora ranga, boshqa tomoni nur qaytaruvchi rang bo`yoq bilan bo`yalishi kerak. Jalyuzalar turli joylashish va funksiyalarga ega, qishda jalyuzaning qora tomonga aylantirilishi mumkin. Bu holda jalyuza yaxlit vertikal yuza hosil qiladi, jalyuzaning kumush rangi qismi issiqlikni xonaga qaytaradi. Yozda jalyuzaning kumush rangini quyosh nurlarini qaytarish uchun tashqari tomonga o`girib qo`yish mumkin. Jalyuzani himoya qatlami hisobiga qalinlashtirib, yozda issiqlik kelishini kamaytirish va qishda issiqlik yo`qotilishini kamaytirish mumkin. 4. Ichki hovlili kam qavatli turar-joy binolarida qishki mavsumida derazalarni 2 kavatli oynavandlab berkitish lozim. Markaziy Osiyo hududlari uchun hovlili turar-joy binolari an`anaviy bo`lib hisoblanadi. Issiq yoz va sovuq qishning keskin kontinental iqlimi odamzodning ko`p asrlik ko`nikma va tajribalarni ifodalaydi. Uyni bunday tariflash, zich qurilish olib borib, tashqi to`siqlar maydonini kichraytirish imkonini beradi, tashqi to`siqlar qishda sovish va qizish xususiyatiga ega. Xonadon bir sathli ikki sathli va bir-ikki sathli yechimga ega bo`lishi mumkin. 5. Issiqlik bilan ta`minlashning passiv sistemalari qo`llanilgan turar-joy binolarida xonalar fasadning janubiy tomoniga joylashtiriladi, xonalarni 2 qator qilib joylashtirganda shimolga yo`nalgan xonalar bilan bevosita aloqa o`rnatilishi lozim, umumiy xona 2 tomonlama bo`lishi kerak, bu esa geliofasadning issiq xavosini shimolga yo`nalgan xonalarga uzatish imkonini beradi. Bunda eshik

o`rinlarini qarama –qarshi joylashtirish zarur. Gelioissiqlik ta`minlashning aralash sistemalarini qo`llaganda sodda faol geliosistemalar sifatida yassi gelioqabul qilgichlar ishlatiladi, issiqlik tashuvchi sifatida havo yoki suyuqlik xizmat qiladi (Suv, yog`, antifrizlar). Ularning kattaligi asosiy omil bo`lib hisoblanadi. Bino qancha katta bo`lsa, xona gelioqabul qilgichdan qancha uzoq bo`lsa, suyuqlik sistemalarini qo`llash shuncha ratsional bo`ladi. Havo sistemalari uchun shunday foydali ish koeffitsentiga erishish uchun katta issiqli havo quvurlaridan foydalanish yoki yuqori quvvatli ventilyatorlar yordamida havo xarakatining yuqori tezligini ta`minlash lozim. Faol geliosistemali yassi kollektorlardan foydalanganda keng korpusli katta binolarga yoki bino hududiga suyuq geliosistemalar o`rnatilishi lozim. 6. Quyosh issiqlik taminoti turar-joy binolaridagi issiqlik ta`minlash turli passiv sistemalarida gelioyuza maydoni isitiladigan maydonning 60-70% ni tashkil qilishi mumkin (hovlilarni oynavandlash-1/3 gelioyuza). Janubiy yo`nalishga yo`naltirilgan binolarning yozgi xonalarni oynavandlab va faol geliosistemalarni qo`llab 40-60% issiqlik ta`minotiga erishish mumkin. Turar-joy binolarining «Ko`p qavatli turar-joy binolarining arxitekturaviy- tarhiy yechimlari» ga muvofiq energiya tejovchi hajmiy-tarhiy yechimlari quyidagilarni ta`minlaydi: - bino hajmining ko`p kesimliligini kamaytirish evaziga tashqi devorlar yuzasini kamaytirishni; - xonalarning yoritilishi bo`yicha me`yoriy talablarni hisobga olgan holda korpus enini oshirishni; - shaharsozlik vaziyatlarini inobatga olgan holda binoning uzunligini oshirishni; - yong`inga qarshi talablarni hisobga olgan holda qavatlardagi kvartiralarning jami maydonini oshirishni; - turar-joy uyining issiqlik samaradorligini oshirishni shartsharoitlaydigan tarhiy elementlarni (jumladan, tutun to`planmaydigan N2 yoki N3 turdagi zinapoya

kataklari va yuqori qiyalikda o`rnatiladigan L2 zinapoya kataklaridan foydalanish) ni. Turar-joy binolari uchun zinapoya turlarini tanlashda energiya tejash, qabul qilingan yechimlarning iqtisodiy samaradorligini oshirish, yashash xavfsizligini ta`minlash talablarini hisobga olish taqozo etiladi. L2 turdagi zinapoya katagi, qoidaga ko`ra, 9 m dan baland bo`lmagan turarjoy binolarida qo`llanadi. Uni 12 m balandlikdagi binolarga qo`llashga ham ruxsat beriladi. Bu zinapoya tipi yuzasi 4 m2 dan kam bo`lmagan oyna qoplanadigan (yoki ochiq) oraliqlar yoki yorug`lik fonarlari bilan xarakterlanadi. L2 turdagi zinapoya marshlari o`rnatilganda eni 0,7 m dan kam bo`lmagan yorug`lik o`tkazuvchi derazalar yoki butun zinapoya balandligida yorug`lik shaxtasi ko`zda tutiladi, bu shaxta gorizontal kesim yuzasi 2 m2 dan kam bo`lmasligi kerak. L2 turli zinapoya katagi, qoidaga ko`ra, seksiya tarhi markazida yoki bir seksiyali turar-joy binosi markazida bajariladi (o`rnatiladi), bunda uning hajmiga ikki-, uch- va to`rt marshli zinapoya joylashtiriladi. Ikki- va to`rt marshli zinapoya marshlarida kvartiralarga kirish joylari ikkala maydoncha – qavatdagi va oraliq maydonchalardan, uch marshli zinapoyada esa bitta zinapoya maydonchasidan amalga oshiriladi. Tutun to`planmaydigan N2 yoki N3 turdagi zinapoya kataklarini yirik va juda yirik shaharlarda (SNiP 31-01 talablarini hisobga olgan holda) loyihalashga yo`l qo`yiladi, bunda eng yuqori qavat 28 m dan balanlikdan 50 m gacha bo`lgan balandlikda joylashadi. Zinapoya kataklarining ushbu turlarini turar-joy binosining oxirgi qavati kichik balandlikda joylashganda qam o`rnatishga yo`l qo`yiladi. Tutun to`planmaydigan N2 turdagi zinapoya katagiga o`tish tambur (yoki koridor) orqali amalga oshiriladi, liftlarda yong`inga qarshi EJ 30 eshiklari qo`llanilganda lift xolli orqali o`tishga ruxsat beriladi. N2 turli tutun to`planmaydigan zinapoya kataklari yong`in bevosita zinapoya katagida bo`layotganda havoni tagdan ko`tarish qurilmasiga ega ekanligi bilan xarakteristikalanadi. Bunday zinapoya kataklarini vertikal bo`yicha 7-8 ta qavatdan

keyin hajmni qisqartirish uchun bo`lmalarga ajratish maqsaga muvofiq deb hisoblanadi. Bo`lmalardagi havo tambasi ularning yuqori zonalariga havoning ko`tarilishini ta`minlaydi, bo`lmaning pastki qavatida bitta eshigi ochiq bo`lgan havo tambasining kattaligi 20 Pa dan kam bo`lmagan bosim hosil bo`lishini ta`minlaydi. Tutun yig`ilmaydigan N3 turli zinapoya kataklari yong`in paytida havo tambasini zinapoya katagi oldidagi tambur-shlyuzda hosil qilish bilan xarakteristikalanadi. Ko`p seksiyali turar-joy binolarida seksiya qavatida chiqish maydonini oshirish evaziga energiya samaradorlikni ta`minlashni quyidagicha amalga oshirish tavsiya etiladi: Turar-joylarning energiya tejovchi hajmiy-tarhiy yechimlari: - тўғри қ a т o рли ёки бурч a кли с e кциял a рг a эга бўлг a н тур a р - ж o й uylarida – chetki yon tomonda seksiya enini oshirish evaziga; - T simon seksiyalarga ega bo`lgan turar-joy binolarida – qavatdagi xonadonlar sonini 6 – 8 tagacha yetkazish orqali; - burchakli seksiyalarda (burilish burchagi 90º bo`lganda) – tashqi yorug`lik fronti bo`yicha xonadonlarni maksimal sonda joylashtirish. Davlat turar-joy fondi turar-joy (seksiyali, koridorli, koridor-seksiyali va galeriyali turlardagi) binolarida qavatdagi jami yashash maydonining chiqish joyini oshirish evaziga energiya samaradorlikni ta`minlash, bunda quyidagilar bajariladi; - eni keng binolarda – xonalari ko`p bo`lgan xonadonlarni qo`llash evaziga hamda seksiya qavatida xonadonlar sonini oshirish evaziga; - uzun meridianal uylarda – qavatda xonadonlar sonini oshirish va tashqi devorlarning solishtirma perimetri kamaytiriladi.

Turar-joy binolarining energiya samarador hajmiy- tarhiy yechimlari. Qavatlarda xonadondan chiqish maydonlarini kattalashtirish hollari .

7200 7200 7200 7200 7200 7200 7200 f— : —* ----------- f -------- f———t -------------------------- t f г Ko`p qavatli uylarning energetik samaradorligini oshirish usullari Agar turar-joy binosi mustahkam bo`lib, katta bo`lmagan eskirish foiziga ega bo`lsa, u holda uyning energiya samaradorligini oshirish bo`yicha ishlash ma`noga ega bo`ladi. Bunda energiya samaradorlik bo`yicha sarflanadigan mablag` o`zini oqlaydi va bunday holda shinamlik ham sezilarli darajada o`ziga xos ravishda ahamiyat kasb etadi.

Agar uy aytarlik darajada eskirib, avariya holatiga kelib qolgan bo`lsa, u holda shinamlik (komfortlik) ni ta`minlash va saqlash uchun kamroq mablag` sarflash hamda energiya resurslarni hisobga olish taqozo etiladi. Energiya resurslari sarfini hisoblash uchun hisoblagichlar o`rnatishga sarflanadigan mablag` tezda o`zini oqlaydi. Qurilmalar, inshootlar, binolar energiya samaradorligini oshirishga qo`yiladigan talablar tarkibiga quyidaglar kiradi: ob`ekt uchun umumiy energiya samaradorlik ko`rsatkichlari; arxitekturaviy-tarhiy yechimlar uchun energiya samaradorlik ko`rsatkichlari; bino elementlari va konstruksiyalari uchun energiya samaradorlik ko`rsatkichlari hamda kapital ta`mirlashda qo`llaniladigan materiallar va texnologiyalar uchun ham energiya samaradorlik ko`rsatkichlari. Nazorat organlari ko`p kvartirali turar-joy binolarining energiya samaradorlik sinfini aniqlab berishadi, quruvchi va uy egasi energiya samaradorlik sinfini ko`rsatuvchi belgini uy fasadiga osib qo`yadi. Qurilma, inshoot, binolardan foydalanuvchilar, ya`ni kvartira egalari ularning butun xizmat qilish jarayonida nafaqat energiya samaradorlikning o`rnatilgan ko`rsatkichlarini ta`minlamog`i, balki energiya samaradorlikni oshirish choratadbirlarini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari lozim. Bu turar-joy uyini saqlash uchun mas`ul bo`lgan shaxsning ham burchidir. Har besh yilda bir marta energiya samaradorlikni yaxshilashga yo`naltirilgan energiya samaradorlik ko`rsatkichlari qayta ko`riladi. Energiya samaradorlikni oshirish bo`yicha tadbirlar tarkibi: - tashqi devorlar, texnik qavat, tom, yer to`la tom yopmasini issiqlik himoyalovchi plitalar bilan qoplash – issiqlik yo`qolishini 40% gacha qisqartirish; - devorlar va deraza tabaqalari birikkan joylarga «ko`prikcha» lar o`rnatish; bunda samara 2-3% ni tashkil etadi; - to`siqlar/fasadlarda xonalardan chiqadigan havo bilan ventilyatsiya qilinadigan oraliq qatlamlarni hosil qilish; - issiqlik himoyalovchi suvoq turlarini qo`llash; - oyna qoplanadigan yuzalarni me`yoriy qiymatlargacha kamaytirish;

- balkon va lodjiyalarni oyna bilan qoplash, samaradorlik 10-12% ni tashkil etadi; - ko`pkamerali shisha paketli zamonaviy derazalar va yuqori issiqlik qarshiligiga ega bo`lgan tabaqali derazalarni qo`llash; - xonadan chiqayotgan havo oynalar orasidagi bo`shliqdan o`tadigan derazalardan foydalanish. Bunda erishiladigan samara 4-5% ni tashkil etadi; - shamollatish moslamalarini o`rnatish va mikro ventilyatsiyani qo`llash; - derazalar va lodjiyalar hamda balkonlarni oynavandlashda issiqlik hamda quyosh nurlarini qaytaruvchi oynalarni qo`llash; - quyosh nurlarini akkumulyatsiya qilish uchun fasadlarni oyna bilan qoplash. Bunda samara 7 dan 40% gacha etadi; - yoz va qishda issiqlikni to`plash bo`yicha turli xarakteristikalarga ega bo`lgan tashqi oynani qo`llash; - yo`laklar va xonadonlarga kirish joylariga qo`shimcha tamburlarni o`rnatish; - yashovchilarni binoning issiqlik himoyasi holati va issiqlikni tejash bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida muntazam xabardor qilib borish. Isitish tizimining energiya samaradorligini oshirish: cho`yan radiatorlarini ancha samarador alyuminiy radiatorlariga almashtirish; -radiatorlarga termostatlar va regulyatorlar o`rnatish; -issiqlikni xonadonlar bo`yicha hisobga olish tizimini yo`lga qo`yish (issiqlik hisoblagichlar, issiqlik indikatorlarini o`rnatish); - o`rnatilgan seksiyalar soni va isitgichlar o`rnatilgan joy bo`yicha issiqlik uchun sarflangan xarajatlar yuzasidan tadbirlarni amalga oshirish; - isitish radiatorlari orqa tomoniga issiqlikni qaytaruvchi ekranlarni o`rnatish. Bunda erishiladigan samaradorlik 1-3% ni tashkil etadi: - issiqlikning muntazam berilishini ta`minlash (sutka mobaynida, obhavo sharoitlari bo`yicha, xonalardagi harorat (temperatura) bo`yicha); - issiqlik punkti ishini boshqarishda nazoratchilarning vazifalari; - issiqlik berilishi bo`yicha xonadonlarni nazorat qiluvchilar ishini yo`lga qo`yish;

- isitish tizimlarini mavsumiy yuvib tozalash; - isitish tizimining kiritish va chiqarish joylariga tarmoq suvini filtrlash o`rnatmalarini qo`yish; - issiqlik oqimlaridagi issiqlikni qaytarish orqali qo`shimcha isitish; - grunt issiqligini to`plash orqali yer to`la xonalarini qo`shimcha isitish; - yer to`la xonalari va so`ruvchi ventilyatsiyadagi havoning ortiqcha issiqligini yig`ish evaziga qo`shimcha isitish (umumiy foydalanish joylari va kirish tamburlaridan havoni hamda havo oqimlarini isitish uchun foydalanish); - quyosh kollektorlari va issiqlik akkumulyatorlarini qo`llash orqali suvni isitish va qo`shimcha isitishda ulardan foydalanish; - nometall quvur o`tkazgichlardan foydalanish; - uy yer to`lasidagi quvurlarni issiqlik himoyalovchi material bilan o`rash; - ta`mirlash vaqtida individual xonadon bo`yicha isitish tizimiga o`tish; - isitish tizimining holati, issiqlik yo`qotilishi va issiqlikni noratsional sarflash hamda isitish tizimi ishlashining samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to`g`risida yashovchilarni muntazam ravishda xabardor qilib borish. Ventilatsiya va havoni konditsionerlashga sarflanadigan xarajatlarni pasaytirish: - ventilyatsiyaning avtomatik gravitatsion tizimlarini qo`llash; - xonalar derazalariga shamollatish moslamalarini o`rnatish; - havo berilishini klapanli rostlash va kirayotgan havoni isitish uchun mikroventilyatsiya tizimlarini qo`llash; - xonalarda huvalak shamol esishiga yo`l qo`ymaslik; - chastotalarni bir tekis yoki pog`onali rostlaydigan dvigatellarni faol ventilyatsiya tizimlariga qo`llash: - nazorat qiluvchi moslamalarni ventilyatsiya tizimlarini boshqarishda qo`llash; - ortiqcha issiqlikni qaytarish uchun suv to`ldiriladigan sovutgichlarni isituvchi konstruksiyalarga qo`llash; - qaytariladigan havoni sovutish evaziga kirayotgan havoni isitish;

- qaytariladigan havoni sovutish uchun issiqlik nasoslaridan foydalanish; - so`ruvchi ventilatsiyaga beriladigan havoni sovutish uchun yer to`lalarda reversli issiqlik nasoslaridan foydalanish; - yashovchilarni ventilyatsiya tizimlarining holati, huvalak shamolni bartaraf etish va uydagi xonalarni komfortli shamollatish to`g`risida xabardor qilib turish. Suv (issiq va sovuq suv) ni tejash: - issiq va sovuq suvlar sarfini hisoblash uchun umumiy hisoblagichlarni o`rnatish; - suv sarflanishini hisoblash uchun xonadonlarga hisoblagichlar o`rnatish; - asoslangan holda suv ehtiyojiga ega bo`lgan xonalarga suv sarfi hisoblagichlarini o`rnatish; - bosim stabilizatorlari (bosimni tushiruvchi va bosimni qavatlar bo`yicha teng taqsimlovchi moslamalar) ni o`rnatish; - IST (beriladigan va aylanadigan) quvur o`tkazgichlarini issiqlik himoyalovchi material bilan o`rash; - beriladigan sovuq suvni istish (isitish nasosidan, suv tarmog`ining qaytish tarmog`idan); - tejamkor dush turlarini o`rnatish; - xonadonlarga klavishli kranlar hamda sovuq va issiq suvni aralashtirish moslamalarini o`rnatish; - jamoaviy suv yig`ish nuqtalariga sharnirli kranlarni o`rnatish; - ikki seksiyali rakovinalarni o`rnatish; - ikki rejimli yuvinish bachadonlarini o`rnatish; - suv haroratini avtomatik rostlaydigan aralashtirish moslamalaridan foydalanish; - suvning sarflanish holati va suv sarfini qisqatritish bo`yicha tadbirlar to`g`risida aholini muntazam xabardor qilib turish. Elektr energiyasini tejash: - binoga kirish joylaridagi tez qiziydigan chiroqlarni energiya tejaydigan lyumenetsentli chiroqlarga almashtirish;

- chastota rostlaydigan uzatmalar bilan lift elektrdvigatellarida mikro protsessorli boshqarish tizimini qo`llash; - ko`chalardagi lyumenetsentli chiroqlarni yorug`lik diodli chiroqlarga almashtirish; - yer to`la, texnik qavat va uy yo`laklarida yorug`lik manbalari qo`shilishini boshqarish uchun fotoakustik releni qo`llash; - reaktiv quvvatli kompensatorlarni o`rnatish; - energiya samarador serkulyatsion nasoslarini, chastota rostlaydigan yuritgichlarni qo`llash; - AQ, AQQ sinfdagi energiya tejamkor maishiy texnikani qo`llashni tashviqot qilish; - binoni yoritish uchun quyosh batereyalaridan foydalanish; - energiya iste`mol qilinishining holati, elektr energiyasini tejash usullari, umum uy ehtiyojini qoniqtirish uchun xizmat ko`rsatishda elektr energiyasi sarfini qisqartirish bo`yicha tadbirlar to`g`risida yashovchilarni muntazam ravishda xabardor qilib turish. Gazni tejash: - qozonxona bloklaridagi yoqilg`i qurilmalarida energiya samarador gaz yoqgichlarni qo`llash; - qozonxona bloklarida gaz yoqgichlarini boshqarish uchun iqlim-nazorat tizimlarini qo`llash; - xonadon isitish tizimlariga gaz yoqgichlarni boshqarish uchun iqlimnazorat tizimlarini qo`llash; - xonadonlarda dasturli isitishni qo`llash; - turmushda keramik IK nurlatgichlar va dasturli boshqariladigan energiya samarador gaz plitalaridan foydalanish; - ochiq alanga bilan ishlaydigan gaz yoqgichlarni tejamkor rejimda ishlatishni targ`ibot-tashviqot qilish.

Toshkent shahridagi jamoat binolarida energiya samaradorlikni oшириш усуллaри Birlamchi energiya 40% dan ortiq iste`mol qiladigan mavjud turar-joy va jamoat binolarida energiyani tejash asosiy vazifalardan biri bo`lib, ularga birinchi navbatda energiyani tejash strategiyasi kiradi. Buni Toshkent shahridagi yoqilg`i- energiya xo`jaligining jamoat binolarida olib boriladigan energiya tejovchi tadbirlar kompleksini amalga oshirishdan to`plangan tajriba tasdiqlaydi. Toshkentdek bir zamonaviy megapolisning o`sishi va uning rivojlanishi energetik resurslar va suv iste`mol qilinishi hajmlarining oshishini talab etmoqda. Energiya iste`mol qilinishing o`sishi bilan elektr va issiqlik energiyasini generatsiya qilish hamda suvni tashish bo`yicha infrastrukturaning barcha elementlariga bo`lgan yuklanish ham oshadi, shuningdek, qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar sarflanishi ro`y beradi. Bu bilan shahar o`sishi tufayli yuzaga keladigan resurslar umum sarfini hozirgi kunda mavjud bo`lgan binolar va inshootlarga zamonaviy energiya tejamkor texnologiyalarni tadbiq etish hamda ularning energetik samaradorligini oshirish evaziga kompensatsiyalash zaruriyati tug`ildi. Toshkentdagi ob`ektlarda energiya resurslarning iste`mol qilinishini pasaytirish masalalari “Toshkent shahridagi 2011, 2012-2016 yillar va 2020 yilgacha bo`lgan davrda energiya tejash” da shakllantirilgan. Toshkent shahri yeqilg`i-energetika xo`jaligi energiya vazirligi (YOEXEV) mazkur Dasturning asosiy ishlab chiqaruvchilaridan biridir. Dasturda o`rnatilgan maqsadli ko`rsatkichlarga erishish uchun energetik resurslarni 2010 yilgi haqiqiy (faktli) qiymatlariga nisbatan energetik resurslarni 3% ga tejash (iqtisod qilish) ga erishish imkonini beruvchi energiya-tejovchi tadbirlar kompleksini departament binosida tadbiq etish to`g`risida qaror qabul qilindi. Maksimal samaraga erishish imkonini beruvchi va o`zini qisqa muddatlarda oqlay oladigan energiya tejamkor tadbirlarni tanlash uchun YOEXEV binosida energetik ko`rikdan o`tkzish olib borildi. Energiya tejash va energetik samaradorlikni oshirish bo`yicha tavsiyalarni o`z ichiga olgan hisobot va

tashkilotlarning energetik pasportini tuzish bu ko`rikning natijasi bo`ldi. Energetik ko`rikdan o`tkazish darajasida ko`zdan kechirish va instrumental o`lchashlar o`tkazildi, ular kirish joylaridagi tarqatish qurilmalari, jihozlarning elektrik tarmog`i va yoritish tizimi, issiqlik punkti, issiqlik ta`minoti va binoni isitish tizimlari, sovuq va issiq suv ta`minoti quvur o`tkazgichlarining haqiqiy holatini ko`rsatdi. Shuningdek, bino to`suvchi konstruksiyalarini issiqlik himoyalash nuqtai nazardan ham texnik ko`rikdan o`tkazish amalga oshirildi. Energetik ko`rikdan o`tkazish natijalari bo`yicha resurslarning uchta turi ajratildi, ularni tejash (iqtisod qilish) uchun energiya tejaydigan tadbirlarni ishlab chiqish va tadbiq etish zarur edi. Elektr energiyasi, issiqlik energiyasi va suv (sovuq va issiq) ta`minoti yuqorida ta`kidlangan resurslarni tashkil etadi. Sanab o`tilgan ushbu resurslardan har biri uchun energiya tejaydigan tadbirlar aniqlandi, loyihalash ishlari olib borildi. Issiqlik energiyasini tejashga yo`naltirilgan energiya tejamkor tadbirlar quyidagilardan ioborat: - bino issiqlik punktini unga isitish tizimini boshqarishning avtomatlashtirilgan tugunini o`rnatish bilan modernizatsiya qilish; - isitish tizimi vertikal quvurlari (stoyaklari) ga muvozanatlovchi klapanlarni o`rnatish. Bino uchun boshqarishning avtomatik tugun sxemasi qo`llandi, unda avtomatik boshqarish tuguni bloki orqali tashqi havo harorati (temperaturasi) qiymatlari hisobga olinadi, ishdan tashqari vaqtda, dam olish va bayram kunlarida issiqlik tashuvchi moddaning sarflanishi pasaytiriladi. Binoni isitishga sarflanadigan issiqlik energiyasini tejash bo`yicha olingan natija 2010 yil yanvar-mart oylaridagi bazaviy qiymatlarga nisbatan 15 dan 25% gacha bo`lgan miqdorni tashkil etadi. Issiqlik energiyasini tejashdan tashqari, tadbiq etiladigan jihoz isitish tizimida zarur bo`lgan gidravlik rejimni ta`minlash, aralashtirish nasoslarini boshqarish, issiqlik tashuvchi moddani transportirovka qilish samarasini oshirish, halokatli vaziyat yuzaga kelgan hollarda alohida vertikal quvur (stoyak) larni tezkor

berkitish va servisli xizmat ko`rsatish xarajatlarini minimallashtirish hamda isitish tizimini rostlash imkonini berdi. Binoni yoritish tizimlarining qismlarini modernizatsiya qilish bo`yicha olib borilgan kompleks harakatlar evaziga elektr energiyasini tejash (iqtisod qilish) ga erishildi. Buning natijasida hamda energiya tejaydigan tizimli tadbirlarni ishlab chiqish tufayli muqobil energiya manbalaridan foydalanish bo`yicha ham tizim ishlab chiqildi va taklif etildi, aynan elektr energiyasini quyosh panellari asosida generatsiyalash bo`yicha o`rnatmani qo`llash ko`zda tutildi. Binoning ichki xonalarini yoritish uchun sarflanadigan elektr energiyasini tejash tufayli olingan tejamkorlik 2010 yildagi bazaviy va 2012 yil yanvar - mart oylaridagi qiymatlarga nisbatan 3,5 dan 6,5% gacha bo`lgan natijani tashkil etdi. Tadbiq etilgan jihozlash elektr energiyasini tejashdan tashqari yoritishdan foydalanish komfortini oshirish, bir tekis ishga tushirish tufayli lyuminessentli chiroqlarning xizmat ko`rsatish muddatini uzaytirish imkonini berdi. Binoning sanitariya tugunlariga suv tejovchi sensorli fotoelementli jo`mraklarni o`rnatish suvni tejashga yo`naltirilgan energiya tejaydigan tadbirlardan biriga aylandi. Sensorli jumraklar shinamlikni, amaliy qo`llanuvchanlikni va gigieniklik darajasini sezilarli ravishda oshiradi. Ularning ichiga (korpusiga) maxsus datchik o`rnatilgan bo`lib, u ma`lum bir oraliqdagi harakatni sezadi. Buning oqibatida erishiladigan tejamkorlik shundan iborat bo`ladiki, bunday jumraklar qo`llanilganda suvning ulardan nazoratsiz oqib tushishi bartaraf etiladi va suvning haroratini (temperaturasini) rostlash vaqtida suv sarflanishining oldi olinadi. Energetik resurslar sarfini monitoring qilish uchun resurlarning real vaqtda sarflanishini kuzatish imkonini beruvchi dispetcherizatsiya tizimi loyihalashtirildi, bu loyihada bino muhandislik tizimlarining holatini arxivlashtirish va ma`lumotlarni saqlash hamda hisobotlarni shakllantirish ham ko`zda tutilgan. Dispetcherizatsiya tizimining ishlashini ta`minlash uchun suv, issiqlik va elektr energiyalarini hisoblashga mo`ljallangan eski priborlar yangisiga almashtirildi, bu yangi zamonaviy priborlar ularning axborot magistraliga ulanish imkonini beradi.

Foydalanish jarayonida dispetcherizatsiya tizimini qo`llash tufayli to`plangan ma`lumotlar tahlil qilinganda, tejamkorlik uchun yangi imkoniyatlar mavjudligi aniqlandi. Masalan, bunday tejamkorlikka suv o`tkazish armaturasini yangisiga almashtirish, suv tejaydigan unitazlarni o`rnatish, eshiklar va derazalardagi tirqishlarni tuzatish, ventilatsiya tizimlarini modernizatsiyalash yuqoridagi imkoniyatlarga yaqqol misol bo`la oladi. Uy xo`jaliklari kesimida energiya tejamokorlik bo`yicha axborotli va tashkiliy tadbirlar Yevro Ittifoq (EI) da uy joy xo`jaliklari ishlab chiqariladigan energiya umumiy hajmining 25% ni iste`mol qiladi. O`zbekistonda ushbu ko`rsatkich yanada yuqori: elektr energiyasining iste`mol qilinishi 20% ga etadi va issiqlik energiyasini iste`mol qilish esa 40% dan yuqoridir. Shuning uchun energiya iste`mol qilinishini qisqartirish bo`yicha umumiy strategiya ustida ishlovchilarning juda muhim vazifalaridan biri - bu odamlarni bu ishga ongli ravishda yondashishga jalb etishdan iboratdir. O`zining hissasini qo`shish uchun odamlar ushbu muammoni yaxshi tushunishlari lozim va ularga mazkur muammoni echishni o`rgatish kerak. Energiya tashuvchilar narxining uzluksiz o`sib borayotgan hozirgi vaqtda aholini bu haqda xabardor qilish dolzarb muammo deb hisoblanmaydi. Shunga qaramasdan, odamlardagi bu boradagi tegishli bilimlar vaziyatni avtomatik o`zgartirishni nazarda tutmaydi. Shunday ekan, aholi nima qila olishi mumkin va ularni ishlashga, ongli harakat qilishga majburlash uchun biz nima qilishimiz kerak va qanday yo`l bilan vaziyatni o`zgartirish mumkin? Energiyani samarador tejash (iqtisod qilish) odamlar xulqini, tushunchasini o`zgartirishni taqozo etmoqda va bu yerda biz bir qancha murakkabliklarga duch kelamiz: bu narsalarning holatini o`zgartirishni anglatadi, ular hozirgi kunga qadar juda qulay joylashtirilgandi. Biroq bu har kim bevosita o`z hatti-harakatlari bilan o`z hissasini qo`shishi lozim degan passiv tushuncha oldidagi yagona to`siq emas.

Ba`zi bir odamlar juda qaysar, o`jar va ular shaxsiy intilishlar qandaydir muhim o`zgarishlarga olib kelmaydi deb tasdiqlashga urinishadi. Yana bir shunga o`xshash odamlar guruhi mavjud bo`lib, ular: “Nima uchun men o`z xulqimni o`zgartirishim kerak?” boshqalar emas? Ba`zi birovlar bundan hech qanday nafni ko`rishmaydi. Bundan tashqari, sotsial me`yorlar ham odamlarga ta`sir qiladi, chunki ular odamlar xulqini tartibga soladi. Keyingi o`n yillikda G`arbiy Yevropa jamiyatida ko`proq yoki kamroq darajada atrof-muhitga e`tibor bilan munosabatda bo`lish umumiy holatda qabul qilinmoqda va odamlar bir-biridan tegishli xulq-atvorni kutishmoqda. Yana bitta to`siq borki, u bilan biz tez-tez to`qnashamiz – bu bir qancha odamlar tomonidan ishonchisiz yoki yolg`on axborotdan foydalanishdir, oqibatda bu odatga aylanib, ularning xulq-atvori asosiga o`rnashib oladi. Ko`pchilik odamlar energiya samarador chiroqlar simobga ega bo`lishini va bu atrof-muhit uchun juda xavfli ekanligini bilishadi, shuning uchun ular oddiy chiroqlardan foydalanishadi. Biroq, ular simob bilan bog`liq bo`lgan zararni energiya samarador chiroqlar qo`llash tufayli SO2 chiqarilishini potensial qisqartirishga nisbatan ortiqcha deb baholashadi. Oxirgi va muhim bo`lgan to`siq quyidagidan iborat: ko`pchilik odamlarda qandaydir qarorga kelish uchun etarlicha axborot shunchaki etishmaydi, ular qanday xarakat qilish zarurligini, qanday vazifalarni bajarishlari lozimligini bilishmaydi. Bu to`siqlarni qanday qilib bartaraf etish mumkin? Aholining beparvoligi, harakatsizligi sabablari bilan kurashish uchun turli usullar va strategiyalar mavjud, bu borada to`g`ri usulni topish juda muhimdir. Odamlarda “atrof-muhit muhofazasi” tushunchasiga nisbatan negativ tushuncha tez-tez uchrab turadi. Ushbu tushunchani shaxsan har bir kishiga to`g`ri ma`noda tushuntirish va unga to`g`ri munosabatda bo`lishni yetkazish lozim. Qaysar va har narsaga shubha bilan qaraydigan odamlar ularning shaxsiy xulqi, hatti-harakatlari narsalarning holatini o`zgartirishi mumkin emas deb hisoblashadi,

ular nima qila olishsa, o`shani qilish kerak deb o`ylashadi, masalan, uydan chiqishdan oldin chiroq o`chirilganmi yoki yo`qligini muntazam tekshirib turishadi. Ko`pchilik odamlar atrofdagi odamlarga qarashadi va so`rashadi, nima uchun ular o`z xulqi-atvorini o`zgartirishmaydi? Energiyani tejashning alohida ustun jihatlariga e`tibor qaratish taqozo etiladi, bu ustun jihatlar sarflanadigan energiyani oqilona tejash, unga sarflanadigan mablag`ni tejash yoki atrof-muhitga ongli munosabatda bo`lish demakdir. Ijobiy misol tariqasida, masalan, mahalliy hokimiyatlarning jamoat binolarida energiya iste`mol qilinishini pasaytirish borasida olib borayotgan siyosati yaxshi motivatsiya bo`lib xizmat qilishi mumkin. Agar odamlar bunda o`zi uchun hech qanday nafni sezishmasa, u holda ularga katta bo`lmagan mukofotlar, yorliqlar berish va ular o`rtasida musobaqalar uyushtirish ularni ildam harakatlanshga undashi, ular uchun yaxshi joylashgan bo`lishi mumkin. Odamlar o`z uyida elektr energiyasidan tejamkorlik bilan foydalanishida ularning nima qilish kerakligi haqida bir necha konkret misollarni ko`rib chiqarmiz: - choyshablarni yuvish va quritish paytida: kir yuvish mashinasidan faqat uni to`liq yuklatish bilan ishlatish, past temperaturali rejimlarda yuvish, mashinada quritishdan voz kechish, past temperaturalarda yuvish uchun mo`ljallangan sifatli kir yuvish kukunlaridan foydalanish. Ko`plab kukunlarni 300C da ishlatish mumkin, bu 600C da yuvishda sarflanadigan energiyaning 20%ni sarflash imkonini beradi; - elektr plitasida ovqat tayyorlash: kostryulkani qopqoq bilan yopish, ovqat tayyor bo`lgunga qadar 10-15 minut oldin plitkani o`chirish, tubi tekis bo`lgan kostruyulkadan foydalanish, chunki bunda issiqlik o`tkazuvchanlik maksimal ta`minlanadi, har xil diametrlardagi konforkalar bo`lganda, ular ichidan kostryulka yoki tova (skovorodka) diametriga ancha yaqin bo`lganini tanlash kerak. Yoritish va elektrpriborlar: elektr energiyasining iste`mol qilinishi hisoblash pribori yordamida nazorat qilinadi, odatdagi chiroqlar o`rniga energiya tejamkor

yoki yorug`lik diodli chiroqlardan foydalanish; bosh ulanish bilan qayta ulanuvchi va uzaytiruvchi moslamalardan foydalanish, ular bir vaqtning o`zida bir necha priborlarni o`chirish imkonini beradi, aks holda kutish rejimida qolgan bo`lar edi. Bu faqatgina bir necha maslahat edi xolos, lekin ularning ko`pchilik odamlar tomonidan bajarilishi energiyani tejashga sezilarli ta`sir ko`rsatgan bo`lar edi. Biz sotsial me`yorlar va kutish hollarini o`zgartirish uchun nima qilishimiz kerak? Shuni aniq tushunish kerakki, bunday o`zgarishlar faqat uzoq muddatli istiqbolda ro`y berishi mumkin. Agar bu o`zgarishlar muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirilsa, u holda bu eng turg`un o`zgarish bo`ladi va u energiyani tejashga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Aholini energiya tejamkorlik va energiya samaradorlikka erishish yo`llari, usullari haqida xabardor qilish eng foydali hamda keng tarqalgan usullardan biridir. Bunda shuni e`tiborga olish muhimki, odamlarga yetkaziladigan axborat (informatsiya) ularga bir marta emas, balki muntazam, tizimli ravishda berilishi kerak. Masalan, agar shaharda uyning energiya samaradorligini oshirish kampaniyasi olib borilsa, u yakunlagandan keyin odamlar energiya samaradorlik muommasini tezda unitishadi. Shuning uchun odamlarga energiya samaradorlik haqida qayta-qayta axborot berib turish kerak. Axborot berish kampaniyalari doimiy ravishda xabardor qilish bilan va katta masshtablarda o`tkazilsada, lekin ularning hammasi ham samarali bo`lavermaydi. Aholida shunchaki unga qarshi “immunitet” hosil bo`lishi mumkin. Energiya samaradorlikni oshirish bo`yicha yana bitta usul bu tanlovlarni tashkil etishdan iborat bo`lib, unda tanlov ishtirokchilari yil davomida elektr energiyasini eng ko`p miqdorda tejash bo`yicha bir-biri bilan musobaqalashadi. Bunday tanlovlar milliy mavqeda (darajada) ham tashkil etilishi mumkin; agar ular oynaijahon orqali translyatsiya qilinsa, u holda mazkur tanlovlar energiya tejamkorlikni keng targ`ib qilishni shartsharoitlaydi va ommaga keng ta`sir qilish spektriga ega bo`linadi.

Ijtimoiy me`yorlarga ta`sir qilishning eng yaxshi usuli bu bolalarni maktablarda energiya tejashga tarbiyalashdan boshlanadi. Bolalar ota-onalari bilan maktabda olgan o`z bilimlarini baham ko`rgan holda multiplikatorlar rolini bajarishga kirishadi. Shunday qilib, ota-onalarda ushbu mavzular haqida o`ylash, fikr-mulohaza yuritish imkoni yuzaga keladi. Aholiga qanday axborot berish usulini tanlashdan qat`iy nazar, inobatga olish zarur bo`lgan bir necha momentlar mavjud: odamlarga murojaat qilish ijobiy xarakatlar orqali amalga oshirilishi lozim, ya`ni iqlim o`zgargandan keyin 50 yil o`tgach olam haqida katastrofik taxminlarsiz halokatga mahkum bo`lgan kelajakni bashorat qilishsiz odamlarga axborot berish taqozo etiladi, bunday asoslanmagan taxmin va bashoratlar odamlarni cho`chitadi. Kelajak qanday bo`lishini oldindan aniq aytib berishning hech ham iloji yo`q. Energiya tejamkorlikdan shaxsiy iqtisod qilishga e`tiborni qaratish eng samarali yondashuvlardan biridir.

Adabiyotlar: 1. 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan “Energiyadan oqilona foydalanish to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni. 2. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish choratadbirlari to`g`risidagi” farmoni. 3. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yil 5 maydagi PQ- 2343-son qarori bilan tasdiqlangan “ 2015 — 2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish choratadbirlari” Dasturi. 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyeyevning 2017 yil 26 maydagi «2017 — 2021 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to`g`risida»gi qarori. 5. Shipacheva YE.V. Proyektirovaniye energoeffektivnix grajdanskix zdaniy v usloviyax suxogo jarkogo klimata. Uchebnoye posobiye. Tashkent: TIIJT, 2008 g. – 153 s. 6. Belyayev V. S., Xoxlova L. P. Proyektirovaniye energoekonomichnix i energoaktivnix grajdanskix zdaniy: Ucheb. posobiye dlya stud. vuzov po spets. «Promishlennoye i grajdanskoye stroitelstvo». – M.: Vissh. shk., 1991. – 255 s.: il. 7. Maxmudov S.M. Binolarning energiya samaradorligini oshirish.O`quv qo`llanma.Toshkent,2018 y.-188b. 8. Marakayev R.Y., Norov N.N. O`zbekiston sharoitida energiya samarali binolarni loyihalash / O`quv qo`llanma. Toshkent, 2009 y. – 109 b.

O'xshashlar

Energetik samaradorlikni oshirish imkoniyatlari

Binolarning energiya samaradorligini oshirish

Energiya audit

Energiya samaradorlikka erishish yechimlari bo`yicha xorijda to`plangan tajriba

Qurilish texnologiyasi va uni tashkil etish qurilish texnologiyasini takomillashtirish qurilish texnologiyasini ishlab chiqarishga tadbiq etish