O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalari - Algebra - Referatlar

O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalari

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalari Reja: 1. O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalarida son yozuvi. 2. O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalarida arifmetik amallar bajarish. 3. Bir sanoq sistemasidan boshqa sanoq sistemasiga o‘tish. 4. Ikki lik sanoq sistemasi tatbiqi.

Muammo: O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalarida son yozuvi haqida nimani bilasiz? Ta’rif. Ikkinchi xona birligidan bosh. Amaliyotda 10 lik sanoq sistemasidan boshqa ham sanoq sistemalari uchraydi. Masalan, a) 10 talab emas, 5 talab sanash yordamida 5 lik sanoq sistemasi hosil bo‘ladi. Bunda ikkinchi xonadan boshlab har bir xona o‘zidan oldingi xonaning 5 ta birligiga teng bo‘ladi, ya’ni N sonini 5 lik sanoq sistemasida yozgan bo‘lsak, N =0 1 l-n n a, ...a a a = a n ∙5 n + a n–1 ∙5 n–1 +…+ a 2 ∙5 2 + a 1 ∙5+ a 0 bo‘ladi. b) Agar 4 talab sanalgan bo‘lsa, u holda 4 lik sanoq sistemasi hosil bo‘ladi va bunda ikkinchi xonadan boshlab har bir xonaning bitta birligi o‘zidan oldingi xonaning 4 ta birligiga teng bo‘ladi. Agar N = 0 1 l-n n a, ...a a a . son 4 lik sanoq sistemasida yozilgan –bo‘lsa, u N = 0 1 l-n n a, ...a a a = a n ∙4 n + a n–1 ∙4 n–1 +…+ a 1 ∙4+ a 0 bo‘ladi. Ta’rif. Ikkinchi xona birligidan boshlab har bir xonasining bitta birligi o‘zidan oldingi xonaning bitta birligidan q marta kat t a bo‘lgan sonlar q lik sanoq sistemasida yozilgan sonlar deyiladi. Agar N = 0 1 l-n n a, ...a a a son q lik sanoq sistemasida yozilgan bo‘lsa, N (q) = 0(q) 1 l-n n a, ...a a a ko‘rinishda belgilanadi. q -berilgan sanoq sistemaning asosi deb yuritiladi. Bunda q  N 0 bo‘lib, 1<q bo‘ladi. q lik sanoq sistemasida istalgan sonlar 0, 1, 2, 3, ..., q-1 raqamlari yordamida yoziladi. N (q) = 0(q) 1 l-n n a, ...a a a sonning o‘zi sistematik son deyiladi. Har qanday sistematik sonni asos darajalarining yig`indisi ko‘rinishda tasvirlash mumkin. Masalan, . N (q) = 0(q) 1 l-n n a, ...a a a bo‘lsa, . N (q) = 0(q) 1 l-n n a, ...a a a = a n ∙q n a n–1 ∙q n– 1 +…+ a 1 ∙q 1 + a 0 bo‘ladi. Endi ayrim sanoq sistemalari haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tay lik. q lik sanoq sistemasidagi sonlar 0, 1, 2, 3, .... q-1 raqamlar yordamida yozilishidan 7 lik sanoq sistemasida har qanday sonni 0, 1, 2, ..., 6 raqamlari yordamida yozish mumkinligi kelib chiqadi. Masalan,

Bir –1 Olti -6 O‘n bir-14 Ikki – 2 Etti – 10 O‘n ikki – 15 Uch –3 Sakkiz – 11 O‘n uch – 16 To‘rt – 4 To‘qqiz -12 O‘n to‘rt -20 Besh – 5 O‘n – 13 O‘n besh – 21 va h.k.z. 2.Barcha sanoq sistemasida ifodalangan sonlar ustida arifmetik amallar o‘n lik sanoq sistemasidaga kabi bajariladi. Buning uchun dastlab berilgan sanoq sistemasi uchun bir xonali sonlarni qo‘shish va ko‘paytirish jadvali tuziladi. Chunki har bir sanoq sistemasi uchun maxsus qo‘shish va ko‘paytirish jadvali bo‘ladi, 1) q=5 bo‘lsin. 5 lik sanoq sistemasidagi sonlarni 0, 1, 2, 3, 4 raqamlari yordamida yozish mumkin, Bu sanoq sistemasi uchun qo‘shish jadvalini tuzsak: 1+2=2 2+2=4 3+3=11 4+4=13 1+2=3 2+3=10 3+4=12 1+3=4 2+4=11 1+4=10 a) 3214 (5) +2313 (5) =11032 (5) 3214 (5) + 2313 (5) 11032 (5) b) 3011 (5) –2124 (5) =332 (5) 3011 (5) - 2124 (5) 332 (5) Endi 5 lik sanoq sistemasi uchun ko‘paytirish jadvalini tuzay lik. 1•1 =1 2 • 2=4 3 • 3=14 4 • 4=31 1 • 2=2 2 • 3=11 3 • 4=22 1 • 3=3 2 • 4=13 1 • 4=4 Masalan, a)2431 (5) •23 (5) =123013 (5)

2431 (5 ) 23 ( 5 ) 13343 10412 123013 (5) b) 123013 (5) : 23 (5) =2431 (5) 12301 3 2 3 - 101 243 1 220 - 202 131 - 124 23 - 23 0 3. Aytay lik 10 lik sanoq sistemasida biror a son berilgan bo‘lib, boshqa q lik sanoq sistemasiga o‘tish talab qilingan bo‘lsin. Buning uchun a soni q lik sanoq sistemasiga o‘tkazildi, deb faraz qilib, uning bu sistemadagi yozuvini ko‘rib chiqamiz. a= a n ∙q n + a n–1 ∙q n–1 +…+ a 1 ∙q 1 + a 0 yozuvni shakl almashtiramiz: a=( a n ∙q n-1 + a n–1 ∙q n–2 +…+ a 1 )q+a 0 , a 0 <q shart bajarilgani uchun bu yozuvni a ni q ga qoldiqli bo‘lish natijasi va a 0 ni qoldiq deb qarash mumkin. Qavs ichidagi yig‘indini shakl almashtirsak, a n ∙q n-1 + a n–1 ∙q n–2 +…+ a 1 =( a n ∙q n-2 + a n–1 ∙q n–3 +…+ a 2 )q+a 1 hosil bo‘ladi. Buni esa, a 1 <q shart bajarilgani uchun to‘liqsiz bo‘linmani q ga qoldiqli– bo‘lish natijasi deb qarash mumkin. Shu taxlit a sonining q lik sanoq sistemasidagi yozuvining oxirgi a 0 raqami a ni q ga bo‘lgandagi qoldiqqa, 2 -raqam natijani q ga bo‘lgandagi qoldiqqa va h.k.z teng ekanligini ko‘rish mumkin. Qoldiqli bo‘lish to‘liqsiz bo‘linma 0 ga teng bo‘lguncha davom etadi va qoldiqlar oxirgisidan boshlab sonning q lik sanoq snstemasidagi yozuvining raqamlar ketma - ketligini beradi. Buni misollar yordamida ko‘rib chiqay lik. Masalan, 1) 827 (10) ni olti lik sanoq sistemasida yo zing. Eng avval 872 oddiy

bir likdan olti lik sanoq sistemasining nechta 2- xona birligi borligini ayniqlaymiz. Buning uchun 872 ni 6 ga bo‘lamiz . 872 6 - 6 145 2-xona birligi 2 7 - 24 3 2 - 30 2 1-xona birligi Endi 145 ta 2 - xona birligida olti lik sanoq sistemasining nechga 3 -xona birligi borligini aniqlaymiz: 145 6 - 12 24 3-xona birligi 25 - 24 1 2-xona birligi Endi 24 ta 3-xona bir liklarida qancha 6 lik sanoq sistemasining 4-xona bir liklari borligini aniqlaymiz. 24 6 - 24 4 4-xona birligi 0 3-xona birligi 4 6 - 0 0 5-xona birligi 4 4-xona birligi 4 ta 4 xona bir liklarida 5-xona birligi yo‘q. Demak, jarayon tugadi. U holda 872 (10) =4012 (6) bo‘ladi. Bu jarayonni qulay bo‘lishi uchun quyidagi sxemani tadbiq etish mumkin. 2) 1024 (10) = x (5)

1024 5 - 10 204 5 24 -20 40 5 - 20 4 - 40 8 5 4 0 - 5 1 5 3 0 0 1 Demak, 1024 (10) = 13040 (5) 3) 1495 (1 0) = x (7) 1495 7 - 14 213 7 9 - 21 30 7 - 7 3 - 28 4 7 25 0 2 - 0 0 -21 3 4 4 Demak, 1495 (1 0) = 4234 (7) Endi berilgan sanoq sistemasidan o‘n lik sanoq sistemasiga o‘tish usuli bilan tanishib chiqay lik. Buning uchun yuqorida ko‘rsatilgan qoldiqli bo‘lish amaliga teskari amalni bajaramiz, ya’ni berilgan sonning yuqori xona birligining asosiga ko‘paytirib, chiqqan ko‘paytmaga navbatdagi xona birligini qo‘shamiz. So‘ngra hosil – bo‘lgan yig‘indini asosiga ko‘paytirib, chiqqan ko‘paytmaga navbatdagi xona birligini qo‘shamiz va oxirgi xona birligini qo‘shgunga qadar davom ettiramiz. Hosil bo‘lgan oxirigi yig‘indi berilgan sonning o‘n lik sanoq sistemasidaga yozuvi bo‘ladi. Masalan, 1}425 (7 ) = x (10) bo‘ls i n. 2) 72025 (8) = x (10) 4 • 7 2 +2 • 7 1 +2 • 7 0 =4 • 49+2 • 7+5=2 15 (10) 7 • 8 4 +2 • 8 3 +0 • 8 2 +2 • 8 1 +5 • 8 0 =7 • 4096+2 • 512+2 • 8+ 5=29715 Demak, 425 (7) =215 ( 1 0) 72025 (8) =29715 (10) Umuman berilgan sanoq sistemasidan boshqa bir sanoq sistemasiga o‘tish uchun dastlab o‘n lik sanoq sistemasiga o‘tiladi. So‘ngra 10 lik sanoq

sistemasidan talab qilingan sanoq sistemasiga o‘tiladi. Masalan, 2421 (5) = x (4) 2•5 + 4 = 14 14•5 + 2 = 71 71•5 + 1 = 356 Demak, 2421 (5) = 356 (10) Endi o‘tamiz. 10 lik sanoq sistemasidan 4 lik sanoq sistemasiga 356 4 - 32 89 4 36 - 8 22 4 - 36 9 - 20 5 4 0 - 8 2 - 4 1 4 1 1 0 0 1 Demak, 356 ( 1 0) =11210 (4) Bundan 2421 (5) =11210 (4) . bo‘ladi, 2 lik sanoq sistemasi. . Nazariy masalalarni hal qilishda ikki lik sanoq sistemasidan keng foydalaniladi. Bu sanoq sistemasida istalgan sonni yozish uchun faqat 0 va 1 raqamlaridan foydalaniladi. Agar N = 0 1 l-n n a, ...a a a son ikki lik sanoq sistemasida yozilgan bo‘lsa N (2) , = 0(2) 1 l-n n a, ...a a a ko‘rinishda belgilanadi va bu sistemadagi har qanday son N (2) , = 0(2) 1 l-n n a, ...a a a = a n ∙2 n a n–1 ∙2 n–1 +…+ a 1 ∙2 1 + a 0 ko‘rinishga ega bo‘ladi. Ikki lik sanoq sistemasida 0 1 l-n n a, ...a a a lar 0 yoki 1 qiymatga ega bo‘ladi. Faqat a n ≠0, bo‘ladi. Ba’zi sonlarning ikki lik sistemasidagi yozuvini ko‘ray lik. Masalan, bir - 1 besh-101 to‘qqiz-1001 ikki-10 olti-110 o‘n-1010 uch - 11 etti-111 o‘n bir-1011 va x.k. to‘rt- 100 sakkiz- 1000

O'xshashlar

Sanoq sistemalari

Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Manfiy bo‘lmagan butun sonlarni raqamlashga o‘rgatish metodikasi

Matematikaning rivojlanish davrlari