Sanoq sistemalari - Algebra - Referatlar

Sanoq sistemalari

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

190.5 KB

Ko'chirib olish

Sanoq sistemalari Reja: 1. Sanoq sistemalari. 2. O’nli va turli sanoq sistemalarida ko’p xonali sonlar ustida amallar. 3. O’nli va turli sanoq sistemalarida ko’p xonali sonlar ustida amallar 4. O’nli sanoq sistemasida ko’p xonali sonlarni ayirish. 5. O’nli sanoq sistemasida ko’p xonali sonlarni ko’paytirish . 6. O’nli sanoq sistemasida ko’p xonali sonlarni bo’lish. 7. Bo’linish munosabati va uning xossalari

Sanoq sistemalari. Son tushunchasi bu juda qadimiy tushunchalardan biridir. Sonlarning nomlanishi, joylashishi, yozilishi turli davrlarda, turli mamlakatlarda turlicha bo’lgan. Matematikada sonlarning o’qilishi, yozilishi, ular ustida bajariladigan amallar tiliga sanoq sistemalari deb ataymiz. Barcha sanoq sistemalari o’zining “Grammatik qurilishi” jihatidan pozitsion bo’lmagan (nepozitsion) va pozitsion sanoq sistemalariga bo’linadi. Dastlab pozitsion bo’lmagan sanoq sistemalar to’g’risida fikr yuritaylik. So’zimizni eng qadimgi sanoq sistemalardan biri- Misr sanoq sistemasidan boshlaymiz. U ehtimol bundan 5000 yil muqqaddam paydo bo’lgandir. Misr sanoq sistemasida son ishoralari qanday tasvir etilgan va ular yordamida qanday qilib sonlar yozilgan, shuni ko’rib o’taylik. Misr sanoq sistemasida bir, o’n, yuz, ming, o’n ming, yuz ming, million sonlari uchun maxsus ishoralar (ierogliflar) bo’lgan. Bular quyidagilardir. Masalan, butun son 23145 ni qadimgi Misr sanoq sistemasida ifodalaylik: 1 10 100 1000 10000 100000

Buni yozish uchun o’n minglikni ifodalovchi ikkita ieroglifni, so’ngra mingni ifodalovchi uchta ieroglifni yuzlikni ifodalovchi 1 ta ieroglif, o’nlikni ifodalovchi 4 ta, birni ifodalovchi 5 ta ieroglifni qator qilib yozganlar . Shunday qilib son yozishda har bir ieroglif ko’pi bilan to’qqiz marta takrorlanishi mumkin edi. Misr sanoq sistemasida nol uchun ishora bo’lmagan.Qadimgi sanoq sistemalaridan yana biri bu qadimgi Grek sanoq sistemasidir.Qadimgi Gretsiyada foydalanilgan, Attik yoki Gerodian sistemasi deb atalgan sanoq sistemasidagi ba’zi sonlarni quyidagicha belgilardan foydalanganlar. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 20 3 0 40 50 N G X G M 100 500 1000 5000 10000 -belgi 47 sonini

Bu ikki ko’rinishdagi sanoq sistemalardan shu narsani ko’rish mumkinki, har bir raqam qaysi o’rinda kelishidan qat’iy nazar doim bitta sonni ifodalaydi. Pozitsion bo’lmagan sanoq sistemalaridan yana biri va hozir ham qo’llaniladigan sistema bu Rim sanoq sistemasidir. Rim raqamlari bilan butun sonlarni yozish uchun quyidagi 7 ta asosiy sonlarning tasvirlarini esda saqlash kerak. I V X L C D M 1 5 10 50 100 500 1000 Shu sonlar bilan 4000 gacha istalgan butun sonni yoza olamiz. Shu bilan birga, bir sonda bu raqamlardan ba’zilari (I, X, C, M) uch martagacha takrorlanishi mumkin. Sonlarni rim raqamlarida yozishda kichikroq raqam katta raqamning o’ng tomonida turishi mumkin. Bu holda kichik raqam katta raqamga qo’shiladi. Masalan, 283 soni rim raqamlarida CCLXXXIII Misolimizda yuzlikni ifodalovchi raqam 2 marta o’nlik va birlikni ifodalovchi raqamlar 3 martadan takrorlangan. Bu sanoq sistemasida kichik raqam katta raqamning chap tomoniga yozilishi mumkin. Bunday hollarda kichik raqamni katta raqamdan ayirish kerak bo’ladi. Masalan:XCIV=100-10+5-1=94 ni ifodalaydi. Bu sistemada ham nolni ifodalovchi ishora yuq. Masalan: 1809 ni MDCCCIX belgi ishlatish mumkin. Rim raqamlari yordamida katta raqamlarni ham yozish mumkin. Buning uchun ming sonini yozgan o’ng tomondan pastga lotin m harfi qo’yiladi. Pozitsion bo’lmagan sanoq sistemasi shu bilan xarakterlanadiki, berilgan sistemada sonlarni belgilash uchun qabul qilingan belgilar to’plamining har bir belgisi sonning yozuvida bu belgining qanday joylashishiga bog’liq bo’lmagan holda hamma vaqt bitta va faqat bitta sonni ifodalaydi. Birinchi pozitsion sanoq sistemalari qadimgi Vavilionda vujudga kelgan bo’lib, ular 60 lik sanoq sistemalaridir. Vavilionliklar asosan 2 ta ishora ( 1ni ifodalovchi  pona va o’nni bildiruvchi gorizontal  pona) yordamida sonlarni ifodalashgan.

Eng ko’p tarqalgan sanoq sistemasi bu 10 lik sanoq sistemasidir. Bu birinchi bo’lib Hindistonda asrda vujudga kelib , keyin arablar orqali Yevropaga tarqalgan. Hozirgi paytda ham jahonda 10 lik sanoq sistemasidan keng foydalanilyapti. Bu sistemaning dastlabki sonlari ; [ 0; 1; 2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9] lar Bu to’plam o’nlik sanoq sistemasining “alfavit”idir. Ta’rif: n natural sonning n=n k  10 k +n k-1  10 k-1 +…+n 1  10+n 0 ko’rinishdagi yozuviga sonning 10 lik sanoq sistemasidagi yozuvi deb aytiladi. Bunda n k , n k-1 , …n 0 , -lar manfiy bo’lmagan butun sonlar bo’lib, 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 raqamlaridan birortasini ifodalovchi sonlardir. Sonning unli sanoq sistemasidagi yozuvini qisqacha n= n k , n k-1 , …n 0 , deb yozadilar. Masalan: 3749=3·10 3 +7·10 2 +4·10+9 Xuddi sonning o’nlik sanoq sistemasidagi yozuvi singari istalgan natural sonni q lik sanoq sistemasida quyidagi yig’indi shaklida ifodalash mumkin: N=n k  q k +n k-1  q k-1 +…+n 1  q+n 0 (n k  0) , bunda 0  n k  q-1 0  n k-1  q-1 …………… 0  n 0  q-1. Bu yozuvni qisqacha quyidagicha yozish ham mumkin: n=n k n k-1 …n 0 (q) Masalan: n=475 (8) -bu son sakkizlik sanoq sistemasida berilgan. Bir sanoq sistemasidan ikkinchi bir sanoq sistemasiga o’tish uchun oldin birinchi sanoq sistemasidan o’nlikka o’tib, undan esa izlangan sanoq sistemasiga o’tish mumkin va bir sanoq sistemasidan ikkinchi bir sanoq sistemasiga to’g’ridan-to’g’ri o’tish mumkin. Hozir quyida shu 2 masalani qarab chiqamiz: 1-masala: n sonining q lik sanoq sistemasidagi yozuvi

n=n k n k-1 …n 0 (q) bo’lsin. Bu sonning o’nlik sanoq sistemasidagi yozuvini toping. Ta’rifga ko’ra n=n k n k-1 …n 0 (q) =n k  q k +n k-1 q k-1 +…+n 1  q+n 0 Bu sonlar ustida amallarni bajarib, hosil qilgan son izlangan son bo’ladi. Masalan: 1) n=362 (7) sonni o’nlik sanoq sistemasidagi yozuvini toping. 362 (7) = 3·7 2 +6·7+2=191. Demak, 362 (7) =191 2-masala: Berilgan o’nli sanoq sistemasidagi sonni q lik sanoq sistemasidagi yozuvini topaylik, n= n k  q k +n k-1 q k-1 +…+n 1  q+n 0 berilgan bo’lsin. Bu sonni quyidagicha yozish mumkin; N=q  (n k q k-1 +n k-1  q k-2 +…+n 1 )+n 0 , bu erda 0  n 0  q Bu yozuvdan ko’rinadiki, n 0 -n sonini q soniga bo’lganda bo’lishdan chiqqan qoldiqdir. Xuddi shunday n 1 qoldiq topiladi va hokazo. Natijada bu jarayon to bo’linma nolga teng bo’lguncha davom ettiriladi, so’ngra qoldiqlar qator qilib oxiridan yozib chiqilsa, hosil bo’luvchi son q lik sanoq sistemasida sonning yozuvi bo’ladi. Masalan: 1) 46 sonining 2 lik sanoq sistemasidagi yozuvini toping. Demak, 46=101110 (2) natijani to’g’riligini tekshiramiz: 101110 (2) =1·2 5 +0·2 4 +1·2 3 +1·2 2 +1·2+0=46

O’nli va turli sanoq sistemalarida ko’p xonali sonlar ustida amallar. 273+3526 yig’indini qaraymiz. Qo’shiluvchilarni koeffitsientli uning darajalari yig’indisi ko’rinishida yozamiz. 273+3526=(2  10 2 +7  10+3)+(3  10 3 +5  10 2 +2  10+6) Bu ifodada qavslarni ochib, qo’shiluvchilar o’rnini shunday almashtiramizki, birlar birlar oldida, o’nlar o’nlar oldida va hokazo bo’lsin va yana qavs ichiga olamiz. Bularning hammasini qo’shishning tegishli qonunlari asosida bajarish mumkin. Haqiqatdan, guruhlash qonuni ifodalarni qavssiz yozishga imkon beradi. 2  10 2 +7  10+3+3  10 3 +5  10 2 +2  10+6 O’rin almashtirish qonuniga ko’ra qo’shiluvchilar o’rnini almashtiramiz: 3  10 3 + 2  10 2 +5  10 2 +7  10+2  10+3+6 Guruhlash qonuniga ko’ra guruhlaymiz: 3  10 3 + (2  10 2 +5  10 2 )+(7  10+2  10)+(3+6). 1-qavsdan 10 2 ni, 2-sidan 10 ni qavsdan tashqariga chiqaramiz. Buni qo’shishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonunini qo’llab bajarish mumkin: 3  10 3 +(2+5)  10 2 +(7+2)  10+(3+6). Ko’rib turibmizki, 273 va 3562 sonlarini qo’shish tegishli xonalar raqamlari bilan tasvirlangan bir xonali sonlarni qo’shishga keltirildi. Bu yig’indini qo’shish jadvalidan topamiz: 3  10 3 +7  10 2 +9  10+9 Hosil qilingan ifoda 3799 sonining o’nli yozuvidir. Umuman, sonlarni “Ustun” qilib qo’shishning ma’lum qoidasi: sonlarni o’nli sanoq sistemasida yozishga, qo’shishning o’rin almashtirish va guruhlash qonunlariga, qo’shishga nisbatan

ko’paytirishning taqsimot qonunlariga, bir xonali sonlarning qo’shish jadvaliga asoslanadi. O’nli sanoq sistemasida yozilgan ko’p xonali sonlarni qo’shish algoritmi umumiy ko’rinishda mana bunday ifodalanadi: 1.Ikkinchi qo’shiluvchini tegishli xonalar bir-birining ostiga tushadigan qilib birinchi qo’shiluvchining ostiga yozamiz. 2.Birlar xonasidagi raqamlar qo’shiladi. Agar yig’indi 10 dan kichik bo’lsa, uni javobdagi birlar xonasiga yozamiz va keyingi xonaga (o’nlar xonasiga) o’tamiz. 3.Agar birlar raqamlarining yigindisi 10 dan katta yoki 10ga teng bo’lsa, uni 10+ С 0 , bunda С 0 -bir xonali son, ko’rinishda yozamiz: С 0 ni javobdagi birlar xonasiga yozamiz va birinchi qo’shiluvchidagi o’nlar raqamiga birni qo’shamiz, keyin o’nlar xonasiga o’tamiz. 4.O’nlar bilan yuqoridagidek amallarni bajaramiz, keyin yuzlar bilan va hokazo. Yuqori xona raqamlari qo’shilgandan keyin bu jarayonni to’xtatamiz. O’nli sanoq sistemasida ko’p xonali sonlarni ayirish. 769-547 ayirmani qaraymiz. Berilgan sonlarni koeffitsiyentli o’nning darajalari yig’indisi ko’rinishida yozamiz: 769-547=(7  10 2 +6  10+9)-(5  10 2 +4  10+7). 7  10 2 +6  10+9 yig’indidan 5  10 2 +4  10+7 yig’indini ayirish uchun shu yig’indidan har bir qo’shiluvchini birin –ketin ayirish kifoya, bu qanday yoziladi: (7  10 2 +6  10+9)-5  10 2 -4  10-7. Endi 7  10 2 +6  10+9 yig’indidan 5  10 2 , 4  10, 7 sonlarni ayiramiz. Yig’indidan sonni ayirish uchun shu sonni birorta qo’shiluvchidan ayirish yetarli. Shuning uchun 5  10 2 sonni 7  10 2 qo’shiluvchidan 4·10 sonni 6·10 qo’shiluvchidan, 7 sonini 9 qo’shiluvchidan ayiramiz. (7  10 2 -5  10 2 )+(6  10-4  10)+(9-7).

Ayirishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot xossasiga asosan 10 2 va 10 ni qavsdan tashqariga chiqaramiz. (7-5)  10 2 +(6-4)  10+(9-7). Ko’rib turibmizki, 769 va 547 sonlarining ayirmasi tegishli xona raqamlari bilan tasvirlangan bir xonali sonlarni ayirishga keltirildi: 7-5, 6-4, 9-7 ayirmalarini qo’shish jadvalidan topamiz: 2  10 2 +2  10+2 Hosil qilingan ifoda 222 sonining o’nli yozuvidir. Demak, 769- 547=222 Umuman “ustun” qilib ayirish qoidasi: sonlarni o’nli sanoq sistemasida yozish usuliga, yig’indidan sonni va sondan yig’indini ayirish va ayirishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonuniga, bir xonali sonlarni qo’shish jadvaliga asoslanadi. Kamayuvchining biror xonasidagi bir xonali son ayriluvchining o’sha xonasidagi bir xonali sondan kichik bo’lgan holda ham ayirish qoidasining asosida o’sha nazariy dalillar yotishini ko’rsatamiz. Berilgan sonlarni koeffitsentli o’nning darajalari yig’indisi ko’rinishida yozamiz: (5  10 2 +4  10+0)-(1  10 2 +2  10+6) 0 dan 6 ni ayirib bo’lmaydi, demak, birinchi holdagidek ayirib bo’lmaydi. Shuning uchun 540 sonidan bitta o’nlikni olamiz va uni 10 birlik ko’rinishda yozamiz: (5  10 2 -1  10 2 )+(3  10-2  10)+(10-6) ayirishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonunini qo’llab va qo’shish jadvalidan foydalanib, quyidagini hosil qilamiz: (5-1)  10 2 +(3-2)  10+(10-6)=4  10 2 +1  10+4=414 O’nli sanoq sistemasida yozilgan ko’p xonali sonlarni ayirish algoritmi umumiy ko’rinishda quyidagicha ifodalanadi. X = а n 10 n +…+а 1  10+а 0 ,

У=в к 10 к +…+в 1  10+в 0 sonlari berilgan bo’lsin. 1.Ayriluvchini mos xonalar bir –birining ostida bo’ladigan qilib kamayuvchining ostiga yozamiz. 2.Agar ayriluvchining birlar xonasidagi raqam kamayuvchining tegishli raqamidan katta bo’lmasa, uni kamayuvchining raqamidan ayiramiz, so’ngra keyingi xonaga o’tamiz. 3.Agar ayriluvchining birlar raqami kamayuvchining birlar raqamidan katta , ya’ni а о < в о bo’lib ,kamayuvchining o’nlari raqami 0 dan farqli bo’lsa , kamayuvchining o’nlar raqamini 1 ta kamaytiramiz, shu vaqtning o’zida birlar raqami 10 ta ortadi, shundan keyin 10+ а о sonidan в 0 ni ayiramiz va natijasini ayirmaning birlar xonasiga yozamiz, so’ngra keyingi xonaga o’tamiz. 4. Agar ayriluvchining birlar raqami kamayuvchining birlar raqamidan katta bo’lib, kamayuvchining o’nlar , yo’zlar va boshqa xonasidagi raqamlar 0 ga teng bo’lsa, kamayuvchining 0 dan farqli birinchi (birlar xonasidan keyingi ) raqamini olib, uni bitta kamaytiramiz, kichik xonalardagi barcha raqamlarni o’nlar xonasigacha 9 ta orttiramiz, birlar xonasidagi raqamni esa 10 ta orttiramiz va 10+a 0 dan в 0 ni ayiramiz. Natijani ayirmaning birlar xonasiga yozamiz va keyingi xonaga o’tamiz. 5.Keyingi xonada bu jarayonni takrorlaymiz. 6.Kamayuvchining katta xonasidan ayirish bajarilgandan keyin ayirish jarayoni tugallanadi. O’nli sanoq sistemasida ko’p xonali sonlarni ko’paytirish . 426 ni 123 soniga ko’paytiramiz. (Sonlar yozma ustun shaklida ko’paytiriladi)

Natijani hosil qilish uchun 426 sonini 3 ga, 2 ga, 1 ga ya'ni ko'p xonali sonni bir xonali songa ko’paytirdik, ammo 2 ga ko’paytirganda natijani boshqacha yozdik, ya'ni 852 sonining birlarini 1278 sonining o'nlari tagiga yozdik, sababi , biz aslida 2ta o'nlikka ko’paytirdik, 3- qo'shiluvchi 426 ni esa bitta yuzlikka ko’paytirishning natijasidar. Undan tashqari biz ko’p xonali sonlar yig’indisini ham topdik. Shunday qilib, ko’p xonali sonni ko’p xonali songa ko’paytirish uchun : ko’p xonali sonni bir xonali songa ko’paytirishni; ko’p xonali sonni 10 ning darajasiga ko’paytirishni; ko’p xonali sonlarni qo’shishni bilish kerak . Ko’p xonali sonlarni o’rganganimiz uchun ko’p xonali sonni bir xonali songa va o’nning darajasiga ko’paytirishning nazariy asoslari nimadan iboratligini aniqlaymiz. 426 ni 3 ga ko’paytirish jarayonini ko’rib chiqamiz. O’nli sanoq sistemasida sonlarni yozish qoidasiga ko’ra 426 sonini bunday ko’rinishda yozish mumkin. 4  10 2 +2  10+6, u holda 426  3=(4  10 2 +2  10+6)  3 qo’shishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonuniga asosan oxirgi yozuvida qavslarni ochib, o’zgartirib yozamiz: (4  10 2 )  3+(2  10)  3+6  3 Ko’paytirishning o’rin almashtirish va guruhlash qonunlari bu yigindidagi qo’shiluvchilarni bunday yozishga imkon beradi. (4  3)  10 2 +(2  3)  10+6  3 Qavs ichidagi ko’paytmalar bir xonali sonlarni ko’paytirish jadvalidan topiladi:

12  10 2 +6  110+18 Ko’rib turibmizki, ko’p xonali sonni bir xonali songa ko’paytirish bir xonali sonlarni ko’paytirishga keltirildi. Ammo hosil bo’lgan ifoda sonning o’nli yozuvi emas-10 ning darajalari oldidagi koeffitsentlar 10 dan kichik bo’lishi kerak. Shuning uchun 12 ni 10+2 ko’rinishda ,18 ni 10+8 ko’rinishida yozamiz: (10+2)  10 2 +6  10+(10+8) qavslarni ochamiz: 10 3 +2  10 2 +6  10+10+8 qo’shishning guruhlash qonuni va qo’shishga nisbatan ko’paytirishning taqsimot qonunidan foydalanamiz: 1  10 3 +2  10 2 +(6+1)  10+8; 6+1 yigindi bir xonali sonlar yigindisidir va uni qo’shish jadvalidan osongina topiladi: 1  10 3 +2  10 2 +7  10+8 Hosil bo’lgan ifoda 1278 sonining unli yozuvidir. Shunday qilib, 426·3=1278 Umuman, Х = а n а n-1 … а 1 а 0 sonni bir xonali son n ga ko’paytirish algoritmini bunday ifodalash mumkin: 1. Ikkinchi sonni birinchi sonning ostiga yozamiz. 2. Birlar xonasidagi raqamlarni “ у ” soniga ko’paytiramiz. Agar ko’paytma 10 dan kichik bo’lsa, uni javobidagi birlar xonasiga yozamiz va keyin o’nlar xonasiga o’tamiz 3. Agar birlar xonasidagi raqamlarning “ у ” soniga ko’paytmasi 10 dan katta yoki 10 ga teng bo’lsa, uni 10∙q 1 +C 0 ko’rinishda yozamiz, bunda C 0 – bir xonali son: C 0 ni javobdagi birlar xonasiga yozamiz va q 1 ni keyingi xonaga o’tkazishni esda saqlaymiz 4.O’nlar xonasidagi raqamni Y soniga ko’paytiramiz, chiqqan ko’paytmaga q 1 ni qo’shamiz va 2- hamda 3- punktlardagi jarayonni takrorlaymiz. 5.Yuqori xona raqamlari ko’paytirilgandan keyin ko’paytirish jarayoni tugallanadi.

Ma’lumki, x sonni 10 к ko’rinishdagi songa ko’paytirish berilgan sonning o’nli yozuviga o’ng tomondan k ta nolni qo’shib yozishga keltiriladi. Haqiqatan, agar х = а n  10 n + а n-1  10 n-1 +….. а 1  10+ а 0 bo’lsa , u holda х  10 k =(а n  10 n +а n -1  10 n -1 +….. а 1  10+а 0 )  10 k qo’shishga nisbatan ko’paytirishning taksimot qonunini va ko’paytirishning bosh q a qonunlarini qo’llab, а n  10 n + k +а n - 1  10 n + k -1 +…+а 1  10 k +1 +а 0  10 k ni hosil q ilamiz. Bu ifoda а n а n -1 …а 1 а 0 0…0 sonning o ’ nli yozuvidir . Masalan , 534·10 3 =(5·10 2 +3·10+4)·10 3 =5·10 5 +3·10 4 +4·10 3 =534000 Endi ko ’ p xonali sonni ko ’ p xonali songa ko ’ paytirish algoritmini qaraymiz . Yuqorida qaralgan misolga , ya ’ ni 426·123 ko ’ paytmaga qaytamiz . 123 sonini koeffitsentli o ’ nning darajalari yigindisi ko ’ rinishida yozamiz : 123=1  10 2 +2  10+3 va 426  (1  10 2 +2  10+3) ko ’ paytmani yozamiz . Bu ko ’ paytma qo ’ shishga nisbatan ko ’ paytirishning taqsimot qonuniniga ko ’ ra 426  (1  10 2 )+426  (2  10)+426  3 ga teng . Bundan ko ’ paytirishning guruhlash qonuniga asosan : (426  1)  10 2 +(426  2)  10+426  3 Shunday qilib , ko ’ p xonali sonni ko ’ p xonali songa ko ’ paytirish ko ’ p xonali sonni bir xonali songa ko ’ paytirishga keltirildi … Umuman , х=а n а n -1 …а 1 а 0 sonni y = b k b k -1 … b 1 b 0 songa ko ’ paytirish algoritmini bunday ifodalash mumkin . 1. x ko ’ paytuvchini yozamiz va uning ostiga ikkinchi ko ’ paytuvchi у ni yozamiz . 2. x sonni у sonning kichik xonasi b 0 ga ko ’ paytiramiz va x b 0 ko ’ paytmani у sonning ostiga yozamiz . 3. x sonni у sonning keyingi xonasi b 1 ga ko ’ paytiramiz va x b 1 ko ’ paytmani bir xona chapga surib yozamiz . Bu x b 1 ni 10 ga ko ’ paytirishga mos keladi . 4. Bu jarayonni x b k hisoblaguncha davom ettiramiz .

5. Topilgan k+1 ta ko’paytmani qo’shamiz. Boshlang’ich matematika kursida ko’paytirishni o’rganish bir necha bosqichda olib boriladi, unga bir xonali sonlarni ko’paytirish jadvali, nol bilan tugaydigan ikki xonali sonlarni ko’paytirish; ko’p xonali sonlarni bir xonali, ikki xonali va uch xonali sonlarga ko’paytirish kiradi. “Ustun” qilib ko’paytirish algoritmini o’rganish uch xonali sonni bir xonali songa ko’paytirishdan boshlanadi. Undan oldin quyidagi ko’paytma tushuntiriladi: 426  3=(400+20+6)  3=400  3+20  3+6  3=1200+60+18=1278 Bular uch xonali sonni bir xonali songa ko’paytirish: -sonni o’nli sanoq sistemasida yozishga; - qo’shishga nisbatan ko’paytirishni taqsimot qonuniga; - yaxlit sonlarni bir xonali songa ko’paytirish, ya’ni bir xonali sonlarini ko’paytirish jadvaliga; - ko’p xonali sonlarni qo’shishga asoslanishni ko’rsatadi. So’ngra misollar orqali ko’p xonali sonni ko’p xonali songa ko’paytirish ko’p xonali sonni bir xonali songa ko’paytirish va ko’p xonali sonlarni qo’shishga keltiriladi. Misol: 46  38=46  (30+8)=46  30+46  8 O’nli sanoq sistemasida ko’p xonali sonlarni bo’lish. Sonlarni bo’lish texnikasi haqida so’z borar ekan, bu jarayonni qoldiqli bo’lish amali kabi qaraladi. Ta’rifni eslaylik: butun nomanfiy a sonni в natural songa qoldiqli bo’lish deb а = в q+r va 0<r< в bo’ladigan butun nomanfiy q va r sonlarni topishga aytiladi. q sonni esa to’liqsiz bo’linma deyiladi. Bir xonali va ikki xonali (89 dan katta bo’lmagan) sonlarni bir xonali songa bo’lganda bir xonali sonlarni ko’paytirish jadvalidan foydalaniladi. Masalan, 54 ni 9ga bo’lish kerak bo’lsin.9- ustunda (9- satrda ) 54 sonini topamiz. U 6- satrda joylashgan. Demak 54:9=6

Endi 51 ni 9 ga bo’lamiz. 9- ustunda 51 soni yuq. Shuning uchun bu ustunda 51 dan kichik eng yaqin 45 sonini olamiz.45 soni 5- satrda bo’lgani uchun to’liqsiz bo’linma 5 ga teng . Qoldiqni topish uchun 51 dan 45 ni ayiramiz: 51-45=6. Shunday qilib, 51=9  5+6 yoki maktab simvolikasi bilan yozsak:51:9=5(qol.6) Endi ko’p xonali sonni bir xonali songa bo’lish qanday amalga oshirilishini aniqlaymiz. 238 ni 4 ga bo’lish kerak bo’lsin.Bu degani shunday to’liqsiz bo’linma q va r qoldiqni topish kerakki , ular uchun 238=4 q+r, 0  r<4 bo’lsin. Shuni aytish kerakki, 238 va 4 sonlarining to’liqsiz bo’linmasi q ga bo’lgan talabini quyidagicha yozish mumkin: 4q<238<4 (q+1) Avval q sonining yozuvda nechta raqam bo’lishini aniqlaymiz. q bir xonali son bo’lmaydi, chunki 4 sonining bir xonali songa ko’paytmasi plyus qoldiq 238 ga teng emas. Agar q soni 2 xonali bo’lsa ya’ni agar 10<q<100 bo’lsa, u holda 238 soni 40 va 400 sonlari orasida bo’ladi, bu esa to’g’ri. Demak, 238 va 4 sonlarining bo’linmasi 2 xonali son. Bo’linmaning 10lar raqamini topish uchun 4 ni ketma-ket 20ga, 30ga, 40ga va hokazoga ko’paytiramiz. 4·50=200, 4·60=240 va 200<238<240 bo’lgani uchun to’liqsiz bo’linma 50 va 60 sonlari orasida bo’ladi, ya’ni q=50+q 0 u holda 238 soni haqida bunday deyish mumkin: 4  (50+q 0 ) 238<4  (50+q 0 +1), bundan 200+4q 0  238<200+4(q 0 +1) va berilgan tengsizlikni qanoatlantiruvchi q 0 sonini ( bo’linmaning birlar raqamini) ko’paytirish jadvalidan foydalanib topish mumkin. q 0 =9 hosil bo’ladi va demak, to’liqsiz bo’linma q=50+9=59. Qoldiq ayirish bilan topiladi: 238-4·59=2 Shunday qilib, 238 ni 4ga bo’lganda to’liqsiz bo’linma 59 va 2 qoldiq hosil bo’ladi. 238=4·59+2 Bo’lishning ifodalangan bu jarayoni burchak qilib bo’lish asosida yotadi.

Ko’p xonali sonni ko’p xonali songa bo’lish ham xudda shunday bajaraladi. Masalan, 5658 ni 46ga bo’laylik. Bu bo’lishni bajarish shunday butun nomanfiy q va r sonlarni topish demakki, uning uchun 5658=46q+r,0 r<46 bajarilsin. Bundan 46  q  5658<46(q+1). q bo’linmadagi raqamlar sonini aniqlaymiz. Shubhasiz, q bo’linma 100 va 1000 sonlari orasida yotadi(u uch xonali) chunki 4600<5658<46000. Bo’linmaning yo’zlar raqamini topish uchun bo’linuvchi 46ni ketma-ket 100ga, 200ga 300ga va hokazo ko’paytiramiz. 46·100=4600, 46·200=9200 va 4600<5658<9200 , bo’lgani uchun to’liqsiz bo’linma 100 va 200 sonlari orasida yotadi, ya’ni q=100+q 1 , bu erda q 1 -ikki xonali son. U holda quyidagi tengsizlik o’rinli bo’ladi. 46(100+q 1 )  5658<46  (100+q 1 +1) qavslarni ochib va 4600 sonini ayirib, ushbu tengsizlikka kelamiz: 46q 1  1058<46(q 1 +1) q 1 soni ikki xonali. Shuning uchun bo’linmadagi o’nlar raqamini topish uchun bo’linuvchi 46 ni ketma-ket 10ga, 20ga, 30ga va hokazo ko’paytirimiz. 46·20=920, 46·30=1380 va 920<1058<1380 ,bo’lgani uchun 20<q 1 <30 va q 1 sonini q 1 =20+q 0 ko’rinishda yozish mumkin. U holda 1058 soni haqida quyidagilarni aytish mumkin. 46  (20+q 0 )  1058<46  (20+q 0 +1), ya’ni 46  20+46q 0  1058<46  20+46(q 0 +1), 46q 0  138<46(q 0 +1) Oxirgi tengsizlikni qanoatlantiruvchi q 0 sonini 46 ni ketma-ket birga, 2ga, 3ga, 4ga, 5ga… ko’paytirib, tanlab topamiz. 46·3=138 ni ya’ni qoldiq nolga teng bo’lgan holni topamiz. Demak, 5658:46=123. Bu mulohazalar burchak qilib bo’lish asosida yotadi…

Ko’p xonali sonlarni bo’lish haqida to’la tasavvurga ega bo’lish uchun bo’linmada nollar paydo bo’lgan holni qaraymiz. Masalan 7549 ni 37 ga bo’lamiz, ya’ni shunday q va r sonlarni topamizki, ular uchun 7549=37·q+r, 0  r<q va 37q  7549<37(q+1) ,bajarilsin. 7549 va 37 sonlarining bo’linmasi q 100 va 1000 sonlar orasida yotadi (u uch xonali son), chunki 3300<7549<37000 37 ni 100ga, 200ga va hokazo ko’paytirib, 37·200<7549<37·300 ekanligini aniqlaymiz. Demak, q=200+q 1 ,bunda q-ikki xonali son va 37·(200+q 1 )  7549<37·(200+q 1 +1). Shakl almashtirishlardan keyin 37q 1  149<37(q 1 +1) tengsizlikka kelamiz. q 1 soni ikki xonali bo’lgani uchun uning yozuvidagi o’nlar raqami 37ni 10ga, 20ga, 30 ga va hokazo ko’paytirish bilan topiladi. Biroq qaraladigan holda bu sonlarning birortasi ham tengsizlikni qanoatlantirmas ekan. Demak, q 1 sonidagi o’nlar raqami 0 ga teng ekan, ya’ni q 1 =0+q 0 . To’liqsiz bo’linma q quyidagi ko’rinishga ega: q=200+0+q 0 , bunda q 0 – birlar soni va q 0 =q 1 Oxirgi tengsizlikdan: q 1 =4. Demak izlanayotgan bo’linma 200+0+4=204 soni ekan. Qoldiq 1 ga teng, chunki 7543- 37∙204=1. Butun nomanfiy a sonni в natural songa bo’lishning turli usullarining umumlashmasi quyidagi burchak qilib bo’lish algoritmi hisoblanadi: I.Agar a= в bo’lsa, bo’linma q=1, qoldiq r=0 bo’ladi.

II.Agar a> в bo’lib, a va в sonlardagi xonalar soni bir xil bo’lsa, в ni ketma-ket 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ga ko’paytirib bo’linma tanlab olinadi, chunki a<10 в III.Agar a> в bo’lib, a sondagi xonalar soni в sondagi xonalar sonidan katta bo’lsa, a bo’linuvchini yozib, uning o’ng tomoniga в bo’luvchini yozamiz va oralariga burchak belgisini qo’yib, bo’linma hamda qoldiqni ushbu ketma-ketlikda qidiramiz: 1. в sonda nechta xona bo’lsa, a sonida shuncha xonalarni yoki, agar zarur bo’lsa, bitta ortik xonani shunday ajratamizki, ular в dan katta yoki o’nga teng d 1 sonni hosil qilsin. в ni ketma-ket 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ga ko’paytirib, d 1 va в sonlarning q 1 bo’linmasini tanlab topamiz. q 1 ni burchak ostiga yozamiz. 2. d ni q 1 ga ko’paytirib, ko’paytmani a sonining ostiga shunday yozamizki, vq1 sonning quyi xonasi ajratilgan d 1 sonning quyi xonasi ostiga yozilsin. 3. в 1 ning ostiga chiziqcha chizamiz va ayirmani topamiz. r 1 =d 1 - в q 1 4. r 1 ayirmani в q 1 sonning ostiga yozamiz, r 1 ning o’ng tomoniga a bo’luvchining foydalanilmagan xonalaridan yuqori xonasini yozamiz va chiqqan d 2 sonni в bilan taqqoslaymiz. 5. Agar chiqqan d 2 son в dan katta yoki unga teng bo’lsa, u holda d 2 nisbatan I va II punktlardagidek ish tutamiz.q 2 bo’linmani q 1 dan keyin yozamiz. 6. Agar chiqqan d 2 son в dan kichik bo’lsa, birinchi chiqqan d 3 son в dan katta yoki unga teng bo’lishi uchun keyingi xonalardan qancha zarur bo’lsa yana shuncha yozamiz. Bu holda q 1 dan keyin shuncha nol yozamiz. Keyin d 3 ga nisbatan I va II punktlardagidek ish tutamiz q 2 bo’linma nollardan keyin yoziladi. Agar a sonning kichik xonalaridan foydalanganda d 3 < в bo’lsa, d 3 va в sonlarning bo’linmasi nolga teng bo’ladi va bu nolni bo’linmaning oxirgi xonasiga yozamiz, qoldiq r=d 3 bo’ladi. Bo’linish munosabati va uning xossalari

T a ‘ r i f: Agar ixtiriyoriy a, b (b 0,) nomanfiy butun sonlar uchun a=b·с (1) shartni qanoatlantiruvchi c soni mavjud bo’lsa, u holda a soni b ga bo’linadi, yoki karrali deyiladi va quyidagicha yoziladi. a  b (bo’linish munosabati) Bo’linish munosabatining ba’zi xossalarini ko’rib chiqamiz. 1.0 soni har qanday songa bo’linadi. ( o  a ) o  a 2.0 dan farqli hech bir son 0 soniga bo’linmaydi. ( o  a ), a  o; 3.Har qanday son 1 ga bo’linadi. ( o  a ) a  1 4.Bo’linish munosabati refleksivlik xossasiga ega, ya’ni har qanday son o’z-o’ziga bo’linadi. ( o  a ) a  a 5. Agar a va b sonlari uchun a  b va a>0 bo’lsa, u holda a  b bajariladi. 6. Bo’linish munosabati assimetriplik xossasiga ega a  b ^ b  a  a=b , ) 0 , (    b a 7. Bo’linish munosabati tranzitivlik xossasiga ega. а  b  b  c  a  c ) 0 , , (    c b a 8.Yig’indining bo’linish xossasi. Agar qo’shiluvchilarning har biri c soniga bo’linsa, u holda bu qo’shiluvchilarning yig’indisi ham c soniga bo’linadi. 1-natija.Agar a 1 ,a 2 ,a 3 …a n sonlarning har biri c soniga bo’linsa, u holda bu sonlarning yig’indisi ham c soniga bo’linadi: a 1  c, a 2  c, …, a n  c  (a 1 +a 2 +…+a n )  c 2-natija. Ayirmaninig bo’linish xossasi. Agar a va b sonlari c soniga bo’linsa va a  b bo’lsa, u holda bu sonlarning ayirmasi ham c soniga bo’linadi: (a  с ^ b  с ), a  b  (a-b)  c 9-xossa Ko’paytmaning bo’linish xossasi. Agar ko’paytuvchilardan birortasi c soniga bo’linsa, bu sonlarning ko’paytmasi ham c ga bo’linadi. a:c  (a·b): с

3-natija Agar a 1 ,a 2 , …, a n sonlarning har biri c soniga bo’linsa, ixtiyoriy x 1 ,x 2 ,…,x n lar uchun a 1 ·x 1 +a 2 ·x 2 +…+a n ·x n ham c ga bo’linadi. Bo’linish munosabati ko’pincha berilgan a soning biror b soniga qoldiqsiz bo’linish yoki bo’linmasligini aniqlash uchun zarur bo’lib o’quvchidan ba’zi bir sonlarga bo’linish alomatlarini o’rganishni taqozo qiladi. Foydalanilgan adabiyotlar:

1. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang’ich matematika kursi asoslari. "O’qituvchi", 1991. 2. N.Ya.Vilenkin. Matematika M., 1977. 3. O.Xudoyberganov. Matematika T., 1980. 4. N.N.Lavrova, L.P.Stoylova. Zadachnik-praktikum po matematiki M., 1985. 5. R.Ibrohimov. Matematikadan masalalar to’plami. T., 1995. 6. www.Ziyonet.uz

O'xshashlar

Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari

O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalari

Bolalarda miqdor va son sanoq haqidagi bilimlarni shakllantirish sanashga o‘rgatish

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi

Matematikaning rivojlanish davrlari