Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari - Algebra - Referatlar

Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

Nomanfiy butun sonlar sanoq sistemalari Reja: 1. Sanoq sistemalari haqida tushuncha. 2. Pozitsion va nopozitsion sanoq sistemalari. 3. O‘nli sanoq sistemasida sonlarning yozilshi va o‘qilishi. 4. O‘nli sanoq sistemasida sonlarni taqqoslash. 5. O‘nli sanoq sistemasida nomanfiy bugun sonlar ustida arifmetik amallar bajarish algoritmi.

Muammo: Sanoq sistemasi deganda nimani tushunasiz? Sanoq sistema deb. sonlarni yozish, o`qish va ular ustida amal bajarish usuliga aytiladi. 1. Insoniyat paydo bo‘lib, madaniyat darajasi ancha yuqori bo‘lgan davrdan boshlab yozuv paydo bo‘lgan. Bunda dastlab nima haqida gap yuritilayotgan bo‘lsa, shu narsa yoki tushunchaning tasvirini beradigan rasmlardan foydalanilgan. Keyincha lik rasmlar o‘rniga maxsus belgilar va nixoyat asta - sekin lik bilan harflar, so‘ng raqamlar paydo bo‘lgan. Avvaliga sonlar chiziqchalar yoki tugunchalar yordamida belgilangan. So‘ng ko‘p miqdordagi belgilarni guruhlash ehtiyoji tug‘ilgan. Odamlar qo‘llaridagi barmoqlari yordamida sanaganlari uchun belgilar 10 talab, ba’zan 20 talab (oyoq va qo‘ldagi barmoqlarining soniga ko‘ra) guruhlangan va bu guruhlar alohida belgi bilan belgilangan. Shu tariqa har bir xalqning sonlarni yozish uchun o‘z sanoq sistemasi vujudga kelgan. Sanoq sistemasi deb sonlarni yozish, o‘qish va ular ustida amal bajarish usuliga aytiladi. Muammo: qanday sanoq sistemalarni bilasiz? Sanoq sistemalari tuzilishiga ko`ra 2 turli. 2. Sanoq sistemalari tuzil i shiga ko‘ra odatda 2 turli bo‘ladi: pozitsion va nopozitsion. Berilgan sonning yozuvidagi belgilar o‘rnashgan o‘rniga qarab turli xil ma’noni anglatsa, bunday sanoq sistemasi pozitsion sanoq sistemasi deyiladi. 0, 1, 2..... 9 dan iborat raqamlar deb ataluvchi belgilar yordamida yozilgan sonlar o‘n lik sanoq sistemasida yozilgan sonlar deyiladi va u pozitsion sanoq sistemasidir. Masalan, d) 1101 -bu erda birinchi o‘rinda turgan 1 raqami 1ta bir likni bildirsa, 3-o‘rinda turgan 1 raqami 1 ta yuz likni, 4-o‘rinda turgan 1 raqami 1 ta ming likni anglatadi. Odatdagi 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 raqamlari yordamida sonlarni yozish hindiston liklar tomonidan joriy qilingan.

Shunday sanoq sistemalari borki, unda bir xil raqamlar sonning yozuvida qaysi o‘rinda joylashishidan qat’iy nazar, doim bir xil ma’noni anglatadi. Bunday sanoq sistemalari pozitsion bo‘lmagan sanoq sistemalari deb yuritiladi. Rim sanoq sistemasi pozitsion bo‘lmagan sanoq sistemasiga misol bo‘ladi. I, III, III, V, X, L, C, D, M kabi belgilar yordamida yozish rim liklar tomonidan kiritilgan bo‘lib, sonlar I-bir, II -ikki, IV-to‘rt, VI -olti, XI -o‘n bir, XL -qirq, XS -to‘qson va hokazolar ko‘rinishda yozilgan. Masalan, XXXIX - o‘ttiz to‘qqiz, bunda, X- belgi barcha o‘rinlarda o‘nni, I belgi esa birni anglatadi. Rim sanoq sistemasida kichik qiymat bildiruvchi belgi katta qiymatli belgidan oldin (chapda) yozilsa, sonning qiymati belgilar qiymatlarini ayirib topilgan, agar belgilar qiymatlari chapdan o‘ngga kamayib borish tartibida yozilsa, son qiymati belgilarning qiymatlarini qo‘shib topilgan. XXIII =10+10+1+1+1=23. Qadimgi Vavilon, Egipet, Gretsiya va Rusda ham nopozitsion sanoq sistemalari qo‘llangan. Grek va slavyan qadimgi sanoq sistemalarida raqamlar alifbo xarflari bilan belgilangan, masalan 1 dan 9 gacha sonlar birinchi 9 ta xarf bilan, 101, 20.., . . . , 90 sonlari esa undan keyingi 9 ta xarf bilan belgilangan, Son yozuvini so‘zdan farqlash uchun tepasiga belgi- "titlo" qo‘yilgan. Nopozitsion sanoq sistemalari katga sonlarni yozish va ular ustida amal bajarish uchun noqulay bo‘lgan. Shuning uchun ham matematikada pozitsion sanoq sistemalari muxim o‘rin tutadi. Chunki bu sistemada son yozuvida maxsus xona bir liklari tushunchasi bor bo‘lib, istalgancha katta sonlar bir nechta belgi yoziladi. Z. O‘n lik sanoq sistemasida son yozuvi. O‘n lik sanoq sistemasida xona bir liklari o‘n, yuz, ming, o‘n ming, yuz ming va hokazolar bo‘lib, ular 10, 10 2 , 10 3 , 10 4 , ..., ko‘rinishda ifodalanadi va unda har bir xonaning bitta birligi ikkinchi xonadan-boshlab o‘zidan oldingi xonaning o‘nta birligiga teng bo‘ladi, ya’ni qo‘shni xona bir liklari nisbati sanoq sistemasining asosi- 10 ga teng. Sonlar 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 dan iborat 10 ta belgi yordamida yoziladi va bu belgilar raqamlar deb ataladi. Son yozuvida har bir

raqam ma’lum xona bir liklari sonini bildiradi. Demak, a natural sonning o‘n lik sanoq sistemasidagi yozuvi deb quyidagi yig‘indiga aytiladi: a = a n ∙10 n + a n–1 ∙10 n–1 +…+ a 2 ∙10 2 + a 1 ∙10+ a 0 bu erda a n ..... a 1 - 0 dan 9 gacha bo‘lgan raqamlar. a n ≠0 deb kelisxiladi. Son yozuvini 0 lardan boshlash faqat ma’lum sondagi raqamlardan iborat nomerlashda qo‘llanadi, masalan: lotoreya, pasport, avtomobil nomerlarida. ________ N = a n ∙10 n + a n–1 ∙10 n–1 +…+ a 2 ∙10 2 + a 1 ∙10+ a 0 berilgan bo‘lsa, uni N= a n a n–1… a 1 a 0 ko‘rinishda yozish mumkin. Son yozuvidagi chiziq uni xarfiy ko‘paytmadan farqlash uchun chiziladi. Son yozuvdagi o‘ngdan birinchi uchta xona birlar sinfini tashkil qiladi va unga birlar, o‘nlar, yuzlar deb ataluvchi xona-bir liklari kiradi. Keyingi uch lik minglar sinfini tashkil qilib, xona bir liklari minglar, o‘n minglar va yuz minglar deb ataladi. 6-, 7-, 8- raqamlar mill i onlar sinfini tashkil qilib, xona bir liklari mill i onlar, o‘n millionlar va yuz millionlardan iborat bo‘ladi. Keyingi uch xona milliardlar, undan keyin billionlar, billiardlar va hokazo sinflardan iborat bo‘ladi. Sonni o‘qishda chapdan o‘ngga qarab har bir raqam yoniga xona birligi nomi qo‘shib aytiladi, shuni aytish kerakki, o‘zbek talida o‘n liklarni atash uchun maxsus so‘zlar: yigirma, o‘ttiz, qirq, el lik, oltmish, yetmish, sakson va to‘qson qo‘llanadi. O‘nli sanoq sistemasida sonlarni yozish uchun 10 ta belgi, atash yoki o‘qish uchun esa, masalan milliongacha bo‘lgan sonlar uchun 20 ta termin kerak bo‘ladi, bu raqamlar va o‘n liklar nomlari, yuz, ming kabi atamalardir. Ko‘p xonali sonlarni o‘qishda million, milliard, billion kabi sinflar nomlari ishlatiladi. Bo‘sh xona bir liklari aytilmaydi, yozuvda 0 lar bilan to‘ldiriladi. Masalan: 412=4∙100+1∙10+2 (to‘rt yuz o‘n ikki). 4.O‘nli sanoq sistemasida sonlarni taqqoslash quyidagicha amalga oshiriladi. a = a n ∙10 n + a n–1 ∙10 n–1 +…+ a 2 ∙10 2 + a 1 ∙10+ a 0 b = b n ∙10 n + b n–1 ∙10 n–1 +…+ b 2 ∙10 2 + b 1 ∙10+ b 0 sonlar berilgan bo‘lsin. Quyidagi 1) n<k 2) n=k, a n < b n , n=k a n ≠b n , a n–1 =b n–1 a i <b i (i<n) bo‘ladi, shartlardan biri bajarilsa, a<b bo‘ladi.

5. O‘nli sanoq sistemasida sonlar qo‘shish algoritmi. Ma’lumki, har qanday ko‘p xonali sonlarni xona bir liklari yigindisi shaklida ifodalash mumkin. Masalan, 1) 527 = 5 ta yuz lik +2 ta o‘n lik + 7 ta bir lik yoki 527= 5•100 + 2•10 + 7•1 yoki 2) 3728 = 3•1000 + 7•100 + 2 •10 + 8•1 3728 = 3•10 3 +7•10 2 + 2•10 + 8•10 0 Har qanday natural sonni qaraydigan bo‘lsak, N = a n a n–1 a n–2 …a 1 a 0 N = a n ∙10 n + a n–1 ∙10 n–1 +…+ a 2 ∙10 2 + a 1 ∙10+ a 0 bo‘ladi. Bunda a n a n–1… a 1 a 0 lar .. ..; 0 dan 9 gacha–bo‘lgan raqamlar bo‘ladi. Faqat a n - birinchi raqamgina 0 dan farqli bo‘ladi. Endi ko‘p xonali sonlarni og‘zaki qo‘shish qoidasini ko‘rib chiqay lik. Bu qo‘shish qonunlariga asosan amalga oshiriladi. Masalan, 8324+525= 8 ming lik + 3 yuz lik + 2 o‘n lik + 4 bir lik)+(5 yuz lik + 2 o‘n lik + 5 bir lik) gruppalash va o‘rin almashtirish xossalariga asosan: 8324+525=8 ming lik +(3 yuz lik + 5 yuz lik) + (2 o‘n lik + 2 o‘n lik) + + (4 bir lik + 5 bir lik) = 8 ming lik + 8 yuz lik + 4 o‘n lik + 9 bir lik = 8849 bo‘ladi. Bundan ko‘rinadiki, ko‘p xonali sonlarni qo‘shish uchun ularning mos xona bir liklarini qo‘shish kerak ekan. Demak, sonlarni yozma qo‘shish uchun qo‘sxiluvcxilar bir - birining ostiga shunday joylashtiriladiki, bunda bir xil xona bir liklari raqamlarining biri ikkinchisining ostida bo‘ladi, va o‘ngdan boshlab mos xona bir liklari qo‘sxilib, shu xona ostiga yozib boriladi. Masalan, 8324 +525_ 8849 Agar bir xona bir liklarini qo‘shganda ikki xonali son hosil bo‘lsa, u holda o‘n liklar ajratilib, uning raqami navbatdagi xonaga qo‘shib hisoblanadi.

Masalan, 1725 + 2118__ 3843 4.6. O` nli sanoq sistemasida sonlarni ayirish algoritmi. Bir xonali sonlarni qo‘shish jadvali va ayirish amalining ta’rifidan foydalangan holda, ayirish jadvalini tuzish mumkin. 1 ni ayirish jadvali. 2–1=1 6–1=5 3–1=2 7–1=6 4–1=3 8–1=7 5–1=4 9–1=8 5 ni ayirish jadvali 5–5=0 8–5=3 6–5=1 9–5=4 7-5=2 va hokazo Ko‘p xonali sonlarni og‘zaki ayirish yig‘indi va ayirmaning xossalaridan foydalanib amalga oshiriladi. 862 - 241= ( 8 yuz lik + 6 o‘n lik + 2 bir lik) - (2 yuz lik + 4 o‘n lik + 1 bir lik) = ( 8 yuz lik - 2 yuz lik)+(6 o‘n lik - 4 o‘n lik) + (2 bir lik- 1 bir lik) = 6 yuz lik + 2 o‘n lik + 1 bir lik = 621. Yozma ayirishda kamayuvchi va ayriluvchi ustun tarzda mos xona bir liklari bir -biri tagiga yoziladi va tagiga chizilib, uning tagiga mos xonalar ayirmalari natijalari eng kichik xona bir liklaridan boshlab yoziladi: 862 -241 621 Ayirishning quyidagi xolini ko‘ray lik: 862 - 245= ( 8 yuz lik + 6 o‘n lik + 2 bir lik) - (2 yuz lik + 4 o‘n lik + 5 bir lik) = ( 8 yuz lik - 2 yuz lik)+ (6 o‘n lik - 4 o‘nlnk) + (2 bir lik - 5 bir lik) = ( 8 yuz

lik - 2 yuz lik)+ (5 o‘n lik+ 1o‘n lik- 4 o‘n lik) + (2 bir lik - 5 bir lik) = ( 8 yuz lik - 2 yuz lik)+ (5 o‘n lik- 4 o‘n lik) + (12 bir lik - 5 bir lik) = 6 yuz lik + 1 o‘n lik + 7 bir lik = 617. Demak, agar biror xona birligida kamayuvchiiing raqami ayriluvchi raqamidan kichik bo‘lsa, undan oldingi katta xona birligi raqamidan bir birligi olib, kamayuvchining raqamiga o‘n bir lik qilib qo‘sxiladi va ayirish bajariladi. _862 245 617 O‘nli sanoq sistemasida ko‘paytmani hisoblash algoritmi. Ko‘paytirish amalini bajarishda quyidagi qoidalar mavjud: 1. Bir xonali sonlarning ko‘paytmasi 1 xonali sonlarni ko‘paytirish jadvaliga asosan amalga oshiriladi. 2. Bir va nollar bilan tugagan sonlarga ko‘paytirish uchun ko‘paytuvchida qancha nol bo‘lsa, shun ch a nol ko‘paytuvchining o` ng tomoniga yoziladi. 23•100 = 2300 Masalan, 31•1000 = 31000 3. Bittadan qiymatli raqamlari va undan o‘ngda bir nechta nollar turgan sonlarni ko‘paytirish uchun nollarga e’tibor bermasdan ko‘paytiriladi va chiqqan natijaning o‘ng tomoniga ko‘payuvchi va ko‘paytuvchidan nechta nol bo‘lsa, shuncha nol yozib qo‘yiladi. Masalan: a) 200•30 = (2•100) • (3•10) = (2•3) • (100•10) = 6•1000 = 6000 b) 400•500 = 4•5•100•100 = 20•10000 = 200000 4.Ko‘p xonali sonni bir xonali songa ko‘paytirish bir necha qo‘sxiluvcxilar yig‘indisi berilgan. Songa ko‘paytirish qoidasiga asosan bajariladi, Masalan : a) 223•5 = (200+20+3) •5 = 200•5 +20•5 +3•5 = 1000 + 100 + 15 = 1075 b) 453•7 = (400 +50 + 3) •7 = 400•7 + 50•7 + 3•7 = 2800 + 350 + 21 = 3171

223 453 x 5 yoki x 7 1115 3171 5. Ko‘p xonali sonlarni ko‘paytirish sonni bir necha sonning yig‘indisiga ko‘paytirish qoidasiga asosan amalga oshiriladi. Masalan : a) 2024 • 328 328=300+20+8 2024 • 328=2024 • (300+20+8)=2024 • 300+2024 • 20+2024 • 8=663872 Demak, 2024 2024 2024 x 300 x 20 x 8 607200 40480 16192 Endi to‘g‘ridan - to‘g‘ri ko‘paytirishni amalga oshirsak 2024 x 328 16192 + 4048 6072 663872 O‘nli sanoq sistemasida bo‘lishni bajarish algoritmi. Bir xonali va ikki xonali sonlarni bo‘lish ko‘paytirish jadvaliga asoslangan holda amalga oshiriladi. Ko‘p xonali sonlarni bir xonali sonlarga bo‘lish yig‘indini songa bo‘lish qoidasiga keltiriladi. Masalan, 4792:4 = (4000 + 700 + 90 + 2) :4. Buning uchun 4 mingni 4 ga bo‘lamiz, Bo‘linmada 1 ta ming lik hosil bo‘ladi va qoldiq 0 ga teng bo‘ladi. 7 yuz likni 4 ga bo‘lamiz. Bo‘linmada 1 ta yuz lik va qoldiq 3 yuz hosil bo‘ladi. 3 yuzni o‘n liklarga maydalaymiz, 30 o‘n lik hosil bo‘ladi. Uni 9 o‘n likka qo‘shamiz. Natijada 39 o‘n lik hosil bo‘ladi. 39 o‘n likni 4 ga bo‘lsak, bo‘linmada 9 o‘n lik va qoldiq 3 o‘n lik xrsil bo‘ladi. 3 o‘n likni bir liklarga maydalasak, 30 bir lik hosil bo‘ladi, Unga 2 bir likni qo‘shsak 32 bir lik hosil bo‘ladi. 32 bir likni 4 ga bo‘lsak,

bo‘linmada 8 bir lik va qoldiqda 0 hosil bo‘ladi. Shunday qilib bo‘linma 1 ming lik, 1 yuz lik, 9 o‘n lik va 8 bir likdan iborat bo‘ladi, ya’ni 1198. Demak, 4792:4 = 1198; yuqoridagi jarayon o g` zaki bo‘lish bo‘lib, uni yozma bo‘lish shakliga keltirsak, u 479 2 4 - 4 119 8 07 - 4 39 - 36 32 - 32 0 ko‘rinishda yoziladi, Ko‘p xonali sonlarni ko‘p xonali sonlarga bo‘lishda ham yig‘indini songa bo‘lish xossasidan foydalaniladi. Masalan: 54314:13 ni hisoblay lik. Yechish: 54314 = 50000 + 4000 + 300 + 10 + 4 = 5 o‘n ming + 4 ming + 3 yuz + 1 o‘n + 4. Avvalo yuqori xona birligini olib uni 13 ga bo‘linish bo‘linmasligini aniqlaymiz, 5 soni 13 ga bo‘linmaydi. U holda 54 mingning 13 ga bo‘linishini ko‘ramiz, Bunda bo‘linmada 4 m i ng va qoldiqda 2 ming hosil bo‘ladi. 2 mingni yuzlarga maydalab, unga 3 yuzni qo‘shsak 23 ta yuz lik hosil bo‘ladi. Uni 13 ga bo‘lsak, bo‘linmada 1 yuz lik va qoldiqda esa 10 yuz lik qoladi, 10 yuz likni o‘n liklarga maydalab, 1 ta o‘n likni qo‘shsak 111 ta o‘n lik hosil bo‘ladi. Uni 13 ga bo‘lsak, bo‘linmada 7 o‘n lik va qoldiqda 10 o‘n lik hosil bo‘ladi. 10 o‘n likni bir liklarga maydalab 4 bir likni qo‘shsak, 14 bir lik hosil bo‘ladi, uni 13 ga bo‘lsak bo‘linmada 8 bir lik va qoldiqda nol hosil bo‘ladi. Demak, bo‘linmada 4 ming lik, 1 yuz lik, 7 o‘n lik va 8 bir lik hosil bo‘ladi, ya’ni 54314:13 = 4178. Bu jarayonni yozma ravishda ifodalasak,

5431 4 13 - 52 417 8 23 - 13 101 - 91 104 - 104 0

O'xshashlar

Nomanfiy butun sonlar to‘plamida sonlarning bo‘linishi

Sanoq sistemalari

Butun nomanfiy sonlarning bo’linuvchаnligi

Butun nomanfiy sonlarni qo’shish

O‘nli bo‘lmagan pozitsion sanoq sistemalari