Kompleks sonning geometrik tasviri kompleks tekislik riman sferasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

645.5 KB

Ko'chirib olish

Kompleks sonni ng geometric tasvir i kompleks tekislik riman sferasi Reja: 1. Kompleks tekislikda chiziqlar va sohalar. 2. Kompleks sonli ketma–ketliklar va qatorlar.

Kompleks sonni ng geometric tasvir i Ixtiyoriy z C kompleks sonni olaylik. Bu (x,y) juftlik bilan ani q lansin:    y x R y R x y x z    , , Tekislikda absissasi x ga, ordinatasi esa y ga teng bo’lgan nuqta z kompleks sonning geometrik tasviri deyiladi. Xususan, (x, 0) = x k o’ rinishdagi kompleks sonning geometrik tasviri absissalar o’q ida joylashgan nuqta b o’ l a di. (0, y) = iy k o’ rinishdagi kompleks sonning geometrik tasviri esa ordinatalar o’ qida joylashgan nuqta bo’ladi. Absissalar o’ qi h a q i q iy o’q , ordina t alar o’q i esa mav h um o’q deb yuritiladi. Demak, C t o’ plamdan olingan h ar bir kompleks songa tekislikda, bu sonni geometrik tasvirlovchi bitta nuqta mos kelar ekan. Endi tekislikda ixtiyoriy nuqta olaylik. Uning absissasi x, ordinatasi y b o’ lsin. Bu sonlardan tuzilgan (x, y) juftlik bitta kompleks sonni aniqlaydi. Olingan nuqtaga shu kompleks sonni mos qo’ yish bilan tekislikdagi h ar bir nuqtaga bitta kompleks son mos kelishini ani q laymiz. Shunday q ilib, C bilan tekislikdagi barcha nuqtalar t o’ plami orasida o’ z a ro bir q iymatli moslik o’ rnatildi. Bu esa C t o’ plamning geometrik tasvirini tekislik deb q arash imkonini beradi. Bunday tekislik kompleks sonlar t e kisligi deb ataladi va u h am C kabi belgilanadi. Kompleks sonni bosh q acha h am tasvirlash mumkin. Buning uchun 3 R fazoda Dekart koordinatalar sistemasini olib, unda markazi )2 1,0,0( nuqtada, ra d iusi 2 1 ga teng bo’lganushbu

$                4 1 2 1 ; ,, 2 2 2 3     R S (9) sferani q araymiz. Ravshanki, bu sfera O o’q ni (0,0,0) h amda N(0,0,1) nuqtalarda kesadi. N (0,0,1) nuqtani shimoliy q utb deb ataymiz. x va y u q larni mos ravishda  va  o’q lariga ustma-ust kuyamiz. xOy kompleks tekislikdagi iy x z    nuqta bilan shimoliy N q utbni nur yordamida tutashtiramiz. Natijada z nur S sferani qandaydir Z nuqta da kesadi. Biz Z z moslikka ega bo’lamiz. Shunday qilib, kompleks tekislikdagi barcha nuqtalar t o’ plami bilan sferaning    \ S nuqtalari t o’ plami o’ z a ro bir q iymatli moslikda b o’ lar ekan. Kompleks tekislikdagi z nuqta koordinata boshidan uzoqlasha borgan sari uning sferadagi tasviri N nuqtaga yaqinlasha boradi. Agar kompleks tekislikda z nuqta olinsa va uni sferadagi N ga mos keluvchi nuqta deb qaralsa, unda     z C C to’plam bilan S sfera nuqta laridan iborat to’plam uzoro bir kiymali moslikda bo’ladi. C S~ Bu moslik kompleks tekislikdaning stereografik proeksiyasi deyiladi. Odatda C to’plam kengaytirilgan kompleks tekislik, S sirt esa Riman sferasi deb ataladi.Sferadagi nuqta koordinatalari bilan kompleks tekislikdagi mos nuqtalar koor-dinatalari orasidagi bog’lanishni topaylik.$

Ravshanki, N(0,0,1) hamda C iy x z    nuqtalar orqali o’tuvchi to’g’ri chiziq tenglamasi quyidagicha        t ty tx 1    (10) bo’ladi, bunda t=0 da N nuqta, t=1 da z nuqta hosil bo’ladi. Kompleks tekislikdagi z nuqta koordinatalari ma’lum bo’lganda Z nuqta koordinatalari    , , lar quyidagicha aniqlanadi. Ma’lumki     , , z nuqta ham S sferada yotadi. Shuni e’tiborga olib, t ty tx     1 , ,    larni sfera tenglamasi 4 1 2 1 2 2 2            dagi    , , larning o’rniga qo’yib topamiz. 4 1 4 1 2 2 2 2 2      t t yt xt     2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 z t zt y xt          Demak, 2 1 z x   , 2 1 z y    , 2 2 1 | | z z    (11) bo’ladi. Agar    , , lar ma’lum bo’lsa x va y lar quyidagicha aniqlanadi: (10) to’g’ri chiziq tenglamasidan  1 t bo’lishini topib, uni (10) ning birinchi ikkita tenglamasidagi t o’rniga quyamiz: y x ) 1( ) 1(         b u lardan         1 , 1 y x Bo’lishi kelib chiqadi. Biz C da 2 ta metrika kiritamiz. Oddiy Evklid metrikasi: C z z 2 1, nuqtalar orasidagi masofa deyiladi.    22 1 22 1 1 2 y y x x z z     

Sferik metrika: C z z 2 1, uchun   22 21 1 2 2 1 1 1 , z z z z z z      Bu formulani C ga yoyish mumkin.   2 1 , 1 z z     Kompleks tekislikda chiziqlar va sohalar. Kompleks sonlar ketma-ketligi va uning limiti. Qatorlar. Kompleks tekislikda chiziqlar. Egri chiziqni tekislikda nuqtaning uzluksiz harakati natijasida qoldirgan izi deb qarash mumkin. Harakatdagi nuqtaning koordinatalarini x va y deyilsa, ravshanki ular biror t o’zgaruvchining uzluksiz funksiyalari bo’ladi: ) ( )()(     t tyy txx Ayni paytda (x,y) juftlik kompleks sonni ifodalagani sababli, uni z=x + iy ko’rinishda yozish mumkin. Natijada, z = x + iy = x(t) + iy(t) = z(t) bo’ladi. Demak, z = z (t) (   t   ) funksiya [  ,  ] segmentni kompleks tekislik nuqtalariga akslantiradi va bu nuqtalar to’plami esa kompleks tekislikda egri chiziqni ifodalar ekan. Bunda z 0 =z(  ) egri chiziqning boshlang’ich nuqtasi , z 1 =z (  ) esa egri chiziqning oxirgi nuqtasi bo’ladi. Agar ) ( ) (   z z  bo’lsa, bunday egri chiziq yopiq deyiladi. Agar z=z(t) egri chiziqda t o’zgaruvchining ikkita turli t 1 va t 2 ( 2 1 t t  ) qiymatlariga mos keladigan z (t 1 ) va z (t 2 ) nuqtalar ham turlicha bo’lsa, u holda egri chiziq Jordan chizig’i deyiladi . Agar x(t) va y(t) funksiyalar [a,b] cegmentda uzluksiz differentsiallanuvchi bo’lib, z'(t) = x'(t) + iy'(t)  0 shartni qanoatlantirsa, z(t) = x(t) + iy(t) egri chiziq silliq egri chiziq deyiladi. Kompleks tekislikda ochiq va yopiq to’plamlar. Sohalar.

Biror z 0  C nuqta va  > 0 son berilgan bo’lsin. 1-ta’rif: Ushbu U( z 0 ,  )q{ z  C : | z - z 0 | <  } to’plamga z 0  C nuqta ning  - atrofi deyiladi. Shunga uxshash z 0 С nuqtaning  - atrofi tushunchasi kiritiladi: U ( z 0 ,  )={z  С :  (z,z 0 )<  } Ushbu { z  C : 0 < | z - z 0 | <  } ({ z  С : 0 <  ( z , z 0 ) <  }) to’plam z 0  C (z 0  С ) nuqtaning o’yilgan atrofi deyiladi. Faraz qilaylik, C da biror D to’plam berilgan bo’lsin. 2-ta’rif: Agar z 0  D nuqta uzining biror atrofi bilan shu D to’plamga tegishli bo’lsa, z 0 nuqta D to’plamning ichki nuqtasi deyiladi. 3-ta’rif: Barcha nuqtalari ichki nuqtalardan iborat to’plam ochiq to’plam deyiladi. Agar z 0  C (z 0  С ) nuqtaning ixtiyoriy o’yilgan atrofida D  C ( D  D ) to’plamning kamida bitta nuqtasi bo’lsa, z 0 nuqta D to’plamning limit nuqtasi deyiladi. 4-ta’rif: Agar D to’plamning barcha limit nuqtalari shu D to’plamga tegishli bo’lsa, D to’plam yopiq to’plam deyiladi. Misollar: Ushbu D ={ z  C : | z - z 0 | < r } to’plamni qaraylik. Bunda z 0 = a +ib berilgan nuqta, r esa musbat son. Ma’lumki z = x + iy; z- z 0 = (x - a) + i (y - b) Demak, |z- z 0 | =|(x-a)+i(y-b)|= 2 2 ) ( ) ( b y a x    < r  (x-a) 2 + (y-b) 2 < r 2 Bu esa, markazi (a, b) nuqta da bo’lgan r radiusli aylananing barcha ichki nuqta laridan iboratdir. Shunday qilib, bu tengsizlikning geometrik ma’nosi markazi z 0 nuqta da bo’lgan r radiusli doiradan iborat ekan. Ushbu

D q{ z  C : r 0 < | z - z 0 | < r 1 } To’plamni karaylik. Bunda z 0  C berilgan nuqta, r 0 va r 1 lar musbat sonlar. Bu to’plam ochiq to’plam bo’ladi. D to’plam markazi z 0 nuqtada, radiuslari r 0 va r 1 (r 0 < r 1 ) bo’lgan aylanalar bilan chegaralangan halkani ifodalaydi. Haqiqatan ham, z = x + iy; z 0 = a + ib bo’lsa, r 0 <|z-z 0 |<r 1  r 0 <2 2 ) ( ) ( b y a x    < r 1  r 0 2 < (x-a) 2 Q(y-b) 2 < r 1 2 bo’ladi. Ushbu D q{ z  C : | z - z 0 |  r } Yopiq to’plam bo’ladi. D  C to’plam bilan bu to’plamning barcha limit nuqtalarining yig’indisidan iborat to’plamga D to’plamning yopig’i deyiladi va D kabi belgilanadi. 5-ta’rif: D  C (D  C ) to’plam berilgan bo’lsin. Agar   2 1 2 1 , D D D UD D   , 2 1 D D   shartlarni qanoatlantiruvchi, bo’sh bo’lmagan D 1 va D 2 to’plamlar mavjud bo’lmasa, D to’plam bog’lamli to’plam deyiladi. 6-ta’rif: Agar D  C (D  C ) to’plamning ixtiyoriy ikkita z 1 va z 2 nuqtalarini D to’plamda to’lik yotuvchi chiziq bilan tutashtirish mumkin bo’lsa, D to’plam chiziqli bog’lamli deyiladi. 7-ta’rif: Agar D  C (D  C )to’plam ham ochiq, ham bog’lamli bo’lsa, u soha deb ataladi. Ochiq to’plamlar uchun bog’lamlilik tushunchasi bilan chiziqli bog’lamlilik tushunchasi ustma-ust tushadi. 8-ta’rif: D  C (D  C ) sohaning o’ziga tegishli bo’lmagan limit nuqtasi uning chegaraviy nuqtasi deyiladi. D sohaning barcha chegaraviy nuqta lari to’plamiga uning chegarasi deyiladi va  D ko’rinishda belgilanadi. Agar D sohaning chegarasi bog’lamli to’plam bo’lsa, D soha bir bog’lamli deyiladi, aks holda u ko’p bog’lamli deyiladi. Kompleks sonli ketma–ketliklar va qatorlar . Bizga

z 1 , z 2 , z n , . . . Kompleks sonlar ketma-ketligi va a  S son berilgan bo’lsin. 9-ta’rif: Agar shunday M>0 son mavjud bo’lsaki,  n  N uchun |z n |  M bo’lsa, {z n } ketma-ketlik chegaralangan deyiladi. 10-ta’rif: Agar  > 0 son olinganda ham shunday n 0 (  )  N topilsaki,  n>n 0 uchun |z n -a| <  tengsizlik bajarilsa, a  C son {z n } ketma-ketlikning limiti deyiladi va a zn n  lim ko’rinishda belgilanadi. Chekli limitga ega ketma-ketlik yaqinlashuvchi ketma-ketlik deyiladi. Yaqinlashuvchi ketma–ketliklarni xossalari. 1  . {z n } ketma-ketlik yaqinlashuvchi bo’lsa, u holda u chegaralangan bo’ladi. 2  . Agar {z n } va {z n ‘ }ketma-ketlik yaqinlahuvchi bo’lsa, u holda { z n  z n ’ }, { z n  z n ’ } ,       n n z z (z n ’  0 ) ketma-ketliklar ham yaqinlashuvchi bo’ladi va   n n n n n n n z z z z         lim lim lim   n n n n n n n z z z z         lim lim lim n n n n n n n z z z z            lim lim lim bo’ladi. Bu xossalar haqiqiy sonlar ketma-ketligi uchun qanday isbotlansa, xuddi shunday isbotlanadi. 11-ta’rif: Agar  > 0 son olinganda ham shunday n 0 (  )  N topilsaki,  n>n 0 uchun va  p  N sonlar uchun |z n –z n+p | <  tengsizlik bajarilsa, {z n } fundametal ketma-ketlik deyiladi. Teorema: ( Koshi kriteriyasi ) {z n } ketma-ketlik yaqinlashuvchi bo’lishi uchun uning fundamental bo’lishi zarur va etarli. Isboti : ( mustaqil ) . Ushbu

z 1 + z 2 + . . . + z n + . . . =  1k kz (1) ifodaga sonli qator deyiladi, bu erda z 1 , z 2 , z n , . . .lar berilgan chekli sonlar. (1) qatorning birinchi n ta hadining yig’indisini S n deb belgilaylik, ya’ni S n =   1k kz Agar {S n } ketma-ketlik yaqinlashuvchi bo’lsa, (1) qator yaqinlashuvchi deyiladi, aks holda bu qator uzoqlashuvchi deyiladi. Agar S= n n Slim bo’lsa, S soni (1) qatorning yig’indisi deyiladi. (1) qator bilan birga   1k kz qatorni qaraymiz. Agar   1k kz qator yaqinlashuvchi bo’lsa, u holda (1) qator absolyut yaqinlashuvchi deyiladi. Agar (1) qator yaqinlashuvchi bo’lib,   1k kz qator uzoqlashuvchi bo’lsa, (1) qator shartli yaqinlashuvchi deyiladi.

Adabiyоtlar : 1. Шабат Б.В. Введение в комплексный анализ. 2-nashri, 1- ч .- М , “ Наука ”, 1976. 2. Xudoyberganov G., Vorisov A., Mansurov X. Kompleks analiz. (ma’ruzalar). T, “Universitet”,1998. 3. Sadullaev A., Xudoybergangov G., Mansurov X., Vorisov A., Tuychiev T. Matematik analiz kursidan misol va masalalar to’plami. 3-qism (kompleks analiz) “O’zbekiston”,2000. 4. Волковыский Л.И., Лунц Г.Л., Араманович И.Г. Сборник задач по теории функций комплексного переменного. 3- nashri . – М. “Наука”, 1975. 5. Евграфов М.А, Бежанов К.А., Сидоров Ю.В., Федорюк М.В., Шабунин М.И. Сборник задач по теории аналитических функций, 2- nashri. –М., “Наука” 1972.

O'xshashlar

Kompleks sonlar

Kompleks sonlar 2

Kompleks sonlar nazariyasi 2

Комплекс сонлар Kompleks sonlar