Комплекс сонлар Kompleks sonlar - Algebra - Referatlar

Комплекс сонлар Kompleks sonlar

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1048.5 KB

Ko'chirib olish

Комплекс сонлар РЕЖА: 1. Комплекс сонлар . Комплекс сонларнинг тенглиги. 2. Комплекс сонлар устида амаллар. 3. Комплекс соннинг геометрик тасвири. 4. Икки ва уч ҳадли тенгламалар 5. Комплекс сонларнинг тригонометрик шакли. 6. Т ригонометрик шакл да берилган комплекс сонларни кўпайтириш, бўлиш ва даражага кўтариш. 7. Комплекс сонларнинг илдизлари. 8. Безу теоремаси ва унинг баъзи бир алгебраик тенгламаларни ечишга тадбиқи.

1 . Комплекс сонлар . Комплекс сонларнинг тенглиги. 1–Таъриф . Агар C тўплам R ҳақиқий сонлар тўпламининг кенгайтмаси бўлиб, қуйидаги иккита шартни қаноатлантирса, у комплекс сонлар тўплами дейилади. а) Ушбу 1 2   i тенгликни қаноатлантирувчи C i элемент мавжуд; бундай элемент мавҳум бирлик дейилади. б) Ҳар қандай C z элемент учун шундай R b a  , ҳақиқий сонлар мавжудки, bi a z   ўринли. C тўплам элементлари комплекс сонлар деб аталади. Демак, ҳар қандай   C b a z   , элемент ib a z   , (1) кўринишда ёзилиши мумкин. (1) ифодаги a сони z комплекс соннинг ҳақиқий қисми дейилади ва z Re (лотинча reabis – ҳақиқий) орқали белгиланади. (1) даги b сони эса z комплекс соннинг мавҳум қисми дейилади ва z Im (лотинча imaginarius – мавҳум) орқали белгиланади. Шундай қилиб, ҳақиқий сонлар мавҳум қисми ноль бўлган комплекс сонлардир. Ҳақиқий қисми ноль бўлган комплекс сонлар, яъни bi ( R b ) қўринишидаги сонлар соф мавҳум комплекс сонлар дейилади. Масалан, i z 8 3 1   , i z 5 2   , 3 3 z . 1z комплекс соннинг ҳақиқий қисми –3 га, мавҳум қисми i8 га тенг. 2z комплекс соннинг ҳақиқий қисми нолга тенг, яъни 2z соф мавҳум сондир. 3z ҳақиқий сон. Ҳар қандай ҳақиқий сонни комплекс сон деб қараш мумкин, яъни i z    0 3 3 . 2

2–Таъриф . Иккита комплекс сон бирбирига тенг бўлиши учун ҳақиқий қисми хақиқий қисмига, мавҳум қисми мавҳум қисмига тенг бўлиши керак. Бошқача айтганда, d b c a   , бўлсагина di c bi a    . Иккита ҳақиқий сонни бирбирига таққослаш мумкин. Масалан: 26 4 , 9 5    . Аммо иккита тенг бўлмаган комплекс сонни таққослаб бўлмайди. Масалан, i2 7 ва i4 3 сонлардан қайси бири катталигини айтиб бўлмайди. 3–Таъриф . bi a z   комплекс соннинг ҳақиқий ва мавҳум қисми нолга тенг бўлсагина, нолга тенг бўлади, яъни агар 0 ,0   b a бўлсагина 0z бўлади ва аксинча. 4–Таъриф . Мавҳум қисмлари ишоралари билан фарқ қилувчи иккита комплекс сон қўшма комплекс сон дейилади, яъни biaz  1 , bi a z  2 . 5–Таъриф . Ҳақиқий ва мавҳум қисмларининг ишоралари билан фарқ қилувчи иккита комплекс сон қарамақарши комплекс сонлар дейилади, яъни biaz  1 , bi a z  2 . 2– . Комплекс сонлар устида амаллар. 1–Таъриф . bi a в а di c комплекс сонларнинг йиғиндиси деб    id b c a    комплекс сонига айтилади, яъни        id b c a di c bi a        . Демак, иккита комплекс сонни қўшиш учун ҳақиқий қисми ҳақиқий қисмига, мавҳум қисми мавҳум қисмига қўшилар экан. Масалан,         i i i i 4 2 3 7 2 4 3 2 7 4            . 2–таъриф. Қарама–қарши комплекс сонларнинг йиғиндиси нолга тенг:         0 0 0             i ib b a a bi a bi a 3–таъриф. Икки комплекс соннинг айирмаси шундай комплекс сонга тенгки, унинг айрилувчи билан йиғиндиси камаювчига тенг бўлади, яъни     bi a di c qi p      бўлсагина     qi p di c bi a      бўлади. 3

Икки комплекс сонни биридан иккинчисини айириш учун ҳақиқий қисмидан ҳақиқий қисмини, мавҳум қисмидан мавҳум қисмини айириш керак, яъни       i d b c a di c bi a        . Мисол.         i i i i           3 3 4 2 1 3 2 4 1 . 4–таъриф. bi a ва di c комплекс сонларнинг кўпайтмаси деб     ibcadbdac  комплекс сонига айтилади, яъни       i bc ad bd ac di c bi a        . Мисоллар. 1)          i i i i          7 3 2 1 6 2 3 . 2)   i i i i i 40 9 16 40 25 16 40 25 4 5 2 2          . 3)    34 9 25 9 25 3 5 3 5 2        i i i . Таърифга кўра: i i 1 , 1 2   i . i нинг каттароқ кўрсаткичли даражаларини қуйидагича топамиз: i i i i    2 3 ,    1 1 1 2 2 4       i i i , i i i i   4 5 , iiii  246 , ... Бундан кўринадики, 1 4 ni , i i i i n n     4 1 4 , 1 2 4  ni , i in  3 4 . Масалан, 1) i i i i i      3 3 72 75 1 . 2) . 3 88 1 60 3 28 91 61 31 i i i i i i i i i i i i i             5–таъриф. Бир комплекс соннинг иккинчи комплекс сонга бўлинмаси (нисбати) деб, бўлувчи билан кўпайтмаси бўлинувчига тенг бўлган учинчи комплекс сонга айтилади, яъни агар    bi a yi x di c     бўлса,    yi x di c bi a     : бўлади. 1–теорема. Агар i di c 0 0   бўлса, ҳар қандай bi a ва dic  комплекс сонлар учун di c bi a   мавжуд ва ягона. Масалан,   i i 2 4: 4 3   бўлинмани топиш керак бўлсин. Ечишилиши. Таърифга кўра    yi x i i     2 4: 4 3 бўлсин, у ҳолда    i i yi x 4 3 2 4      бўлиши керак.       iy x y x i yi x 4 2 2 4 2 4        бўлгани учун: 4

    i iy x y x 4 3 4 2 2 4     комплекс сонларнинг тенглиги таърифидан       4 4 2 3 2 4 y x y x системани ечсак, 2,0x , 1,1  y . Демак,    i i i 1,1 2,0 2 4: 4 3     . 2–теорема. Ўзаро қўшма комплекс сонларнинг кўпайтмаси ҳақиқий сонга тенг. Исботи. bi a ва bi a қўшма комплекс сонларни кўпайтирайлик.        2 2 2 2 b a i ab ab b a bi a bi a         ҳақиқий сон ҳосил бўлади. Исбот қилинган бу теоремадан комплекс сонни комплекс сонга бўлишда фойдаланиш анча қулайлик тўғдиради. Чунончи di c bi a   ( 0 di c ) нисбатни топиш учун касрнинг сурат ва махражини, махраждаги di c комплекс соннинг қўшмасига кўпайтириш керак, яъни           i d c ad bc d c bd ac d c i ad bc bd ac di c di c di c bi a di c bi a 2 2 2 2 2 2                   . Мисол. i i 2 3 4 3   бўлинмани топинг. Ечиш.       i i i i i i i i 13 18 13 1 4 9 18 1 2 3 2 3 2 3 4 3 2 3 4 3             . 5

3– . Комплекс соннинг геометрик тасвири. Агар R ҳақиқий сонлар тўпламини тўғри чизиқ сифатида геометрик талқинини қарасак, у ҳолда 2R ни текислик деб қарашимиз мумкин. (1) формула 2R текислик нуқталари билан комплекс сонлар майдони орасида биекция ўрнатади, яъни бир қийматли мослик. Бу биекция C комплекс сонлар майдонининг геометрик талқини, текислик эса – комплекс текислик дейилади. Комплекс сонларни комплекс т екисликнинг нуқталари деб ҳам айтилади. Бунда ҳақиқий сонларга абсцисса ўқининг нуқталари, соф мавҳум сонларга эса ордината ўқининг нуқталари мос келади. Шунинг учун баъзан абсцисса ўқи – ҳақиқий ўқ, ордината ўқи эса мавҳум ўқ дейилади. Комплекс текисликда z сонни тасвирловчи нуқтани z нуқта деб а та ймиз. Ҳар бир bi a комплекс сонга текисли к даги координаталари  b a, бўлган нуқта мос келади. Масалан, i3 1 комплекс сонга  3;1 A нуқта, i4 2  комплекс сонга  4;2  B нуқта, i2 3 комплекс сонга  2 ;3  C нуқта, i   0 3 комплекс сонга  0;3  D нуқта, i4 0 комплекс сонга  4 ;0  E нуқта мос келади (1–чизма). 6

1чизма. Текисликдаги ҳар қандай нуқтага битта комплекс сон мос келади . Масалан координаталари  2,4 бўлган N нуқтага i2 4 комплекс сон, координаталари  1 ,5  бўлган M нуқтага i5 комплекс сон, координаталари  3 ,4   бўлган K нуқтага i3 4  комплекс сон, координаталари  1,0 бўлган P нуқтага эса i0 комплекс сон мос келади. Текисликдаги ҳар бир нуқта аниқ координаталарга эга бўлганидан шу нуқтага биттагина комплекс сон мос келади. Шундай қилиб, барча комплекс сонлар тўплами ўзаро бир қийматли мосликда бўлади. Комплекс соннинг иккинчи хил геометрик тасвири ҳам мавжуд.  y x A ; нуқтани координаталар боши билан бирлаштириб OA векторни ҳосил қиламиз. (2–чизма). Бу OA вектор ҳам iy x z   комплекс соннинг геометрик тасвири дейилади. 7

2чизма. Демак, комплекс сон иккинчи геометрик талқинга эга экан, бири текисликдаги нуқтани ифодаласа, иккинчиси боши координаталар бошида охири текисликнинг ихтиёрий битта нуқтасини туташтирувчи векторни ифодалар экан. 4 – . Икки ва уч ҳадли тенгламалар 1–таъриф . Икки ҳадли тенглама деб,0 b ax n , (2) 8

кўринишдаги ёки айний алмаштиришлардан сўнг (2) кўринишга келтириш мумкин бўлган тенгламага айтилади. Бу ерда, b a, – ҳақиқий сонлар, n – натурал сон. Биз 3 ва 4 – даражали и кки ҳадли тенгламаларни ечиш билан чекланамиз. 1–мисол . 0 27 8 3   x тенгламани ечинг. Ечиш . Тенгламанинг чап қисмидан ифодани кўпайтувчиларга ажратамиз:    0 9 6 4 3 2 2     x x x . 0 3 2  x , 5,1 1 x . 0 9 9 4 2    x x тенгламадан:  3 1 4 3 3,2 i x    . Чунки : 0 108 144 36 9 4 4 36         D .  i i i x 3 1 4 3 8 3 6 6 8 108 6 8 108 6 2 3,2            . 2–мисол . 0 2 3 3   x тенгламани ечинг. Ечиш .  3 33 3 ва  3 32 2 бўлгани чун        0 4 6 9 2 3 2 3 2 3 3 3 2 3 3 3 3 3 3 3 3         x x x x x . 0 2 3 3 3  x , 3 1 3 2  x . 0469 3 32 3  xx .    i i i i x 3 1 3 2 2 3 1 9 2 6 9 2 3 6 6 9 2 36 3 6 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3,2           . 3–мисол . 2 3 4 x тенгламани ечинг. Ечиш . 0 2 3 4   x .    0 2 3 2 3 2 2    x x . 0 2 3 2   x , 3 2 2,1  x . 0 2 3 2   x , 3 2 2,1 i x  . 4–мисол . 0 81 4   x тенгламани ечинг. 9

Ечиш .            2 2 2 2 2 4 4 18 9 18 81 18 81 x x x x x x    0 18 9 18 9 2 2 2 2       x x x x .    0 9 2 3 9 2 3 2 2      x x x x . 0 9 2 3 2    x x ,  i x   1 2 2 3 2,1 . 0 9 2 3 2    x x ,  i x    1 2 2 3 2,1 . Жавоб :  i 1 2 2 3 . 2– таъриф . Уч ҳадли тенглама деб 0 2 cbxax n n , (3) кўринишдаги, ёки айний алмаштиришлардан сўнг (3) кўринишга келтириш мумкин бўлган тенгламага айтилади. Бу ерда,   c b a a , , 0  – ҳақиқий сонлар. Квадрат тенгламалар, биквадрат тенгламалар ҳам уч ҳадли тенгламалардир. (3) кўринишдаги уч ҳадли тенгламаларни ечиш учун t xn деб белгиласак, 2 2 t x n бўлиб, берилган тенглама 0 2    c bt at кўринишни олади. Бу квадрат тенгламани (агар 0 4 2    ac b D бўлса) ечиб, унинг илдизлари 1t ва 2t топилади. Сўнгра 1t xn ва 2t xn икки ҳадли тенгламалар ечилади. 5–мисол . 0 8 17 2 3 6      x x тенгламани ечинг. Ечиш . t x  3 деб белгиласак, у ҳолда тенглама 0 8 17 2 2    t t кўринишни олади. Бу тенгламани ечсак, 8 1 t , 2 1 2 t га тенг. 1) 8 3 x , 8 1 3 x , 0 1 8 3   x . 2) 2 1 3 x , 2 1 1 3 x , 0 2 3   x . Ҳосил бўлган икки ҳадли тенгламалар ечилади. 10

Жавоб: 2 1 1 x ;  3 1 4 1 3,2 i x    ; 3 4 2  x ;  3 1 2 23 6,5 i x    . 6–мисол .    x x x x 6 8 9 6 2 2 2     тенгламани ечинг. Ечиш . t x x  6 2 деб белгиласак, у ҳолда 0 9 8 2    t t тенглама ҳосил бўлади. Бундан 1 1 t , 9 2   t . t нинг ўрнига қийматини қуямиз. 1) 1 6 2   x x ёки 0 1 6 2    x x , 10 3 2,1   x . 2) 9 6 2   x x ёки 0 9 6 2    x x , 3 4,3  x . Жавоб: 10 3 2,1   x , 3 4,3  x . 5– . Комплекс сонларнинг тригонометрик шакли. Комплекс текисликда қутб координат системасини киритамиз. Қутб сифатида O нуқта ва ўқи сифатида ҳақиқий мусбат ярим ўқни (абсциссалар ўқининг мусбат ярим ўқини) оламиз (3–чизма). Текисликдаги  b a P , нуқтанинг  ,z қутб координаталари қуйидагича аниқланади: P нуқтадан координаталар бошигача бўлган масофа ва Ox қутб ярим ўқи билан OP кесма орасидаги  бурчак билан P нуқтанинг текисликдаги ўрни тўла аниқланади. r– қутб радиуси ва  – қутб бурчаги дейилади. 11

3 чизма r масофа бўлгани учун у доим манфий бўлмаган ҳақиқий сонга ва фақатO P  бўлгандагина нолга тенгдир.  бурчак бўлгани учун унинг қийматлари   2 0   тенгсизликни қаноатлантириши керак. Аммо шундай масалалар учрайдики, уларда ихтиёрий ҳақиқий қийматли (яъни қийматлари ) 2,0[  оралиқдан ташқарида ётган) бурчаклар билан иш кўришга тўғри келади. Келишувга мувофиқ мусбат бурчаклар соат мили юришига қарши йўналишда ва манфий бурчаклар соат мили юриши йўналиши бўйича ҳисобланади. Қутб координаталари  ,r ва  k r   2 ,  бўлган жуфтлар ҳар қандай k бутун сон учун текисликда битта нуқтага мос келади. 3–чизмадаги тўғри бурчакли OPQ учбурчакдан P нуқтанинг  b a, Декарт координаталари билан  ,r , қутб координаталари  cosr a ,  sinr b тенгликлар билан боғланганлиги олинади. Агар  b a P , нуқта берилган бўлса, у ҳолда унинг қутб радиуси 2 2 b a r   тенглик орқали топилади. 0r ҳолда унинг қутб бурчаги  га ёки 2 га каррали бўлган сон аниқлигида 12

r cos a  , r sin b   тенгликлардан топилади. 0r ҳолда унинг қутб бурчаги ихтиёрий ҳақиқий сон. bi a z   комплекс соннинг қутб радиуси унинг модули дейилади ва | |z орқали белгиланади. Ушбу 2 2 | | b a z   ифодадан ва z a Re , z b Im белгилардан бевосита | | Re z z  , | | Im z z  тенгсизликлар келиб чиқади. | |z функция z нинг бир қийматли функциясидир. bi a z   комплекс соннинг қутб бурчаги унинг аргументи дейилади ва z Arg орқали белгиланади. Агар  сон z комплекс соннинг қутб бурчаги бўлса, ҳар қандай k бутун сон учун k  2 ҳам z нинг қутб бурчаги бўлгани сабабли z Arg функция z нинг кўп қийматли функциясидир. Демак, берилган  0z z учун z Arg битта сон эмас, балки  k  2 кўринишдаги барча сонлар тизими (бу ерда k ихтиёрий бутун сон). Ушбу bi a z   ифода одатда z комплекс соннинг алгебраик ифодаси дейилади. Бу ифодадан ва  cosr a ,  sinr b тенгликлардан фойдаланиб,    sin cos i r z   ифодани оламиз. Бу z комплекс соннинг тригонометрик ифодаси дейилади. Комплекс соннинг тригонометрик ифодаси қуйидаги маънода ягона. 1–теорема . Агар  0z z комплекс соннинг иккита  1 1 1 sin cos   i r z   ва  2 2 2 sin cos   i r z   тригонометрик ифодалари берилган бўлса, у ҳолда 2 1 r r  ва шундай k бутун сон мавжудки, k   2 21  . Бошқачароқ айтсак,    2 2 2 1 1 1 sin cos sin cos     i r i r    бўлса, у ҳолда 2 1 r r  , k   2 12  бўлади. Исбот . Ҳақиқатан, бу ҳолда 2 2 1 1 cos cos   r r  , 2 2 1 1 sin sin   r r  . Булардан         2 22 2 22 2 21 1 21 1 1 sin cos sin cos r r r r r r          . У ҳолда 0 z бўлгани учун 2 1 cos cos    , 2 1 sin sin    . Бу тенгликлардан 1 ва 2 бурчакларнинг бир–биридан k2 ( k – бутун сон) га фарқ қилиши келиб чиқади. Теорема исбот бўлди. 13

2– теорема . Ҳар қандай C z z 2 1, учун 2 1 2 1 z z z z    , 2 1 2 1 z z z z    ўринли бўлади. Исбот . Ҳақиқатан                    21 21 22 21 2 2 1 2 1 2 1 22 1 1 zz zz z z z z z z z z z z z z  21 22 21 Re2 zz z z    . Бундан               2 1 22 21 21 22 21 21 22 21 22 1 2 2 Re2 z z z z zz z z zz z z z z  2 2 1 z z   . Бу тенгсизликлардан эса 2 1 2 1 z z z z    келиб чиқади. Бунга кўра   2 2 1 2 2 1 1 z z z z z z z       . Бундан 2 1 2 1 z z z z    келиб чиқади. Теорема исбот бўлди. 1–мисол . i3 3 комплекс сонни тригонометрик шаклда ёзинг. Ечиш . 2 3 3 3 2 2   r ; 2 1 2 3 3 sin    , 2 1 2 3 3 cos    , бундан k   2 4   , у ҳолда                   k i k i     2 4 sin 2 4 cos 2 3 3 3 . Одатда, аргумент  нинг 0 билан 2 орасидаги қийматини олиш би л ан чекланилади. У ҳолда 4    бўлиб, охирги тенгликни бундай ёза оламиз:        4 sin 4 cos 2 3 3 3   i i . 14

2–мисол .  0  a a сонни тригонометрик шаклда ифодаланг. Ечиш . i a a     0 да   a a r     2 2 0 , 0 sin   , 1 cos    . Ҳар икки тенгликни    қаноатлантиради. У ҳолда    sin cos i a a    . 3–мисол .   sin cos 1 i       2   комплекс сонни тригонометрик ша клда ифода қилинг. Ечиш . Бу ерда комплекс соннинг ҳақиқий қисми  cos 1 a , мавҳум қисмининг коэффициенти  sinb бўлгани сабабли                 cos 12 1 cos2 1 sin cos 1 2 2 r 2 sin2 2 sin2 2 2     .           2 2 sin 2 cos 2 sin2 2 cos 2 sin2 2 sin2 sin sin          ,           2 2 cos 2 sin 2 sin2 2 sin2 2 sin2 cos 1 cos 2         . Демак , 2 2      га тенг , у ҳ олда                  2 2 sin 2 2 cos 2 sin2 sin cos 1        i i . 6– . Т ригонометрик шакл да берилган комплекс сонларни кўпайтириш, бўлиш ва даражага кўтариш. Комплекс сонлар устида қўшиш ва айириш амалларини бажаришда уларнинг алгебраик ифодаси билан иш кўриш қулай. Комплекс сонларнинг 15

тригонометрик ифодаси эса комплекс сонларни кўпайтиришда, бўлишда ва даражага кўтаришда қўл келади. 1–теорема . Икки комплекс соннинг кўпайтмасининг модули улар модулларининг кўпайтмасига, аргументи эса улар аргументлари йиғиндисига тенг, яъни          2 1 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 2 1 sin cos sin cos sin cos                   i r r i r i r z z . Исбот.  1 1 1 1 sin cos   i r z   ,  2 2 2 2 sin cos   i r z   бўлсин, у ҳолда                 2 1 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 2 1 sin cos cos cos sin cos sin cos         i r r i r i r z z               2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 sin sin cos cos sin sin cos sin         r r i        2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 sin cos sin cos cos sin                  i r r i . Мисоллар . 1)              o o o o o o i i 20 40 cos6 20 sin 20 cos3 40 sin 40 cos2      3 13 60 sin 60 cos6 20 40 sin i i i o o o o       . 2)        o o o o i i 101 sin 101 cos 2 2 79 sin 79 cos 3 2    o o i 180 sin 180 cos 3 2   3 2 0 1 3 2      i . 1–натижа . n та комплекс соннинг кўпайтмаси модули берилган n та комплекс сон модулларининг кўпайтмасига, аргументи эса аргументлари йиғиндисига тенг бўлган комплекс сондир, яъни             n n n i r i r i r       sin cos ... sin cos sin cos 2 2 2 1 1 1      n n n i r r r                  ... sin ... cos ... 2 1 2 1 2 1 . 2–теорема . Бир комплекс сонни нолга тенг бўлмаган иккинчи комплекс сонга нисбати, модули бўлинувчи ва бўлувчи комплекс сонлар 16

модуллари нисбатига, аргументи эса шу сонларнинг аргументлари айирмасига тенг бўлган комплекс сондир, яъни         2 1 2 1 2 1 2 2 2 1 1 1 2 1 sin cos sin cos sin cos                i r r i r i r z z . Исбот .  1 1 1 1 sin cos   i r z   ,  2 2 2 2 sin cos   i r z   , 0 2 z бўлсин, у ҳолда                    2 2 2 2 2 2 1 1 2 1 2 2 2 1 1 1 2 1 sin cos sin cos sin cos sin cos sin cos sin cos             i i i i r r i r i r z z                             2 1 2 1 2 1 2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 1 sin sin cos cos sin cos sin cos sin cos           r r i i i r r            2 1 2 1 2 1 1 2 2 1 sin cos sin cos sin cos                   i r r i . Мисоллар . 1)                 o o o o o o o o i i i 70 130 sin 70 130 cos3 2 70 sin 70 cos3 130 sin 130 cos2    3 13 1 60 sin 60 cos 3 2 i i o o     . 2)                          o o o o o o o o i i i i 30 sin 30 cos 9 5 30 sin 30 cos 9 5 48 sin 48 cos9 18 sin 18 cos5  i i        3 18 5 2 2 3 9 5 . 2–натижа. Комплекс сонни  n даражага кўтариш учун унинг модулини шу даражага кўтариш, аргументи эса даража кўрсаткичи марта орттириш кифоя, яъни          n i n r i r n n sin cos sin cos    . Бу тенглик Муавр формуласи деб аталади. Бунинг чап томонидаги қавсларни Ньютон биноми бўйича очиб, сўнгра тенгликнинг икки томонидаги ҳақиқий қисмларини ўзаро ҳамда мавҳум қисмларини ўзаро тенглаштириш 17

натижасида тригонометрияга доир турли формулаларни келтириб чиқариш мумкин. Мисол учун 2 n бўлсин, у ҳолда       2 sin 2 cos sin cos sin2 cos 2 2 i i      , бу ердан    2 2 sin cos 2 cos   ва    cos sin2 2 sin   келиб чиқади. Агар алгебраик шаклда берилган комплекс сонни даражага кўтариш талаб қилинса, дастлаб уни тригонометрик шаклга келтириб олиш мақсадга мувофиқдир. Мисол . Амални бажаринг :  20 1 i . Ечиш . i1 комплекс сонни тригонометрик шаклда тасвирлаймиз: 2 1 1   r , 2 1 cos sin     . Бундан 4    . Демак,        4 sin 4 cos 2 1   i i , у ҳолда       . 1024 sin cos 1024 5 sin 5 cos 2 4 sin 4 cos 2 1 10 20 20                       i i i i 7– . Комплекс сонларнинг илдизлари. C z ва n – натурал сон бўлсин ( 1n ). Ушбу z wn тенгликни қаноатлантирувчи w комплекс сон z нинг n –даражали илдизи дейилади. Бу таърифни бошқачароқ айтсак, берилган комплекс соннинг n –даражали илдизи деб, n –даражаси берилган комплекс сонга тенг бўлган ҳар қандай комплекс сонга айтилади. 18

Теорема. Ҳар қандай 0 z комплекс сон нақ n та турли n –даражали илдизга эга. Агар    sin cos i r z   бўлса, у ҳолда улар қуйидаги кўринишда ифодаланади:         n k i n k r w k k     2 sin 2 cos ,  1 ,0   n k . Исбот . z wn бўлиб,     sin cos i w   – унинг тригонометрик ифодаси бўлсин. Муавр формуласига асосан         sin cos sin cos i r n i n w n n     . Комплекс сонлар тенг бўлса, уларнинг модуллари тенг, яъни r n  , ва аргументлари тенг ёки 2 га каррали бурчакка фарқ қилгани учун r n  , k n    2  ёки nr   ва n k   2  , бу ерда k – ихтиёрий бутун сон. Демак, z нинг ҳар бир n –даражали илдизи ушбу        n k i n k rww k k     2 sin2 cos кўринишда ёзилиши мумкин. Аксинча, бундай кўринишга эга бўлган ҳар қандай комплекс сон z нинг n –даражали илдизидир. Энди mw ва lw лар қачон ўзаро тенглигини аниқлаймиз. l m w w  дан n l n m     2 2    айирманинг Z k k  , 2 кўринишга эга эканлиги келиб чиқади. Бундан k n l m   , яъни m ва l сонлари n га бўлинганда бир хил қолдиққа эга эканлиги келиб чиқади. Бундан, биринчидан, n нинг қолдиқлари фақат 1 ...,,1,0  n бўлиши мумкинлигидан ушбу 1 1 0 ...,, , nw w w сонларнинг турли эканлиги келиб чиқади. Иккинчидан, ҳар қандай Z m  учун m ни n га бўлганда қолдиқ p га тенг бўлса  1 0    n p , у ҳолда p m w w  , яъни ҳар қандай mw сон 1 1 0 ...,, , nw w w сонларнинг бирортасига тенглиги келиб чиқади. Мисол кўрайлик. 0 1 4   z тенгламанинг ҳақиқий илдизлари мавжуд эмас, аммо 4та комплекс илдизга эга – улар  1 соннинг 4–даражали 19

илдизлари. Ушбу   sincos1 i ифодага кўра 3 2 1 0 , , , w w w w илдизлар қуйидаги кўринишга эга: 2 1 4 sin 4 cos 0 i i w       ; 2 1 4 3 sin 4 3 cos 1 i i w        ; 2 1 4 5 sin 4 5 cos 2 i i w        ; 2 1 4 7 sin 4 7 cos 3 i i w       . Бошқа мисол. Бир соннинг n –даражали илдизлари устида тухталамиз. 0 sin 0 cos 1 i  ифодага кўра 1 нинг n –даражали илдизлари қуйидаги формула бўйича топилади: n k i n k wk   2 sin 2 cos   ,  1 ,0   n k , яъни           nk i nk n i n n i n i o o n       2 sin 2 cos . . . . . . . 4 sin 4 cos 2 sin 2 cos 1 0 sin 0 cos 1 Мисол . 51 i ни ҳисобланг. Ечиш .               5 2 4 sin 5 2 4 cos 2 4 sin 4 cos 2 10 5       k i k i ; 4,3,2,1,0  k . Бу тенгликка k нинг қийматларини қуйиб қуйидагига эга бўламиз.                       20 33 sin 20 33 cos 2 20 25 sin 20 25 cos 2 20 17 sin 20 17 cos 2 209 sin 209 cos 2 20 sin 20 cos 2 1 1010101010 5           iii ii i 8–. Безу теоремаси ва унинг баъзи бир алгебраик тенгламаларни ечишга тадбиқи. 1– теорема (Безу теоремаси). x га нисбатан бутун 20

 k Cx Bx Ax xf m m m        ... 2 1, (1) кўпҳадни a x айирмага бўлганда (бунда a – ихтиёрий сон) қоладиган қолдиқ R бўлувчининг a x бўлганда оладиган қиймати  a f га тенг, яъни  k a C a B a A af R m m m            ... 2 1 . Исбот .  x f кўпҳад x нинг камайиб борувчи даражаларига нисбатан тартибга солинган  n даражали кўпҳад бўлиб, уни a x га бўлганда бўлинмада  x  , қолдиқда эса R қолсин, яъни  x f a x ....  x  R Бунда  x  x га нисбатан   1 n даражали кўпҳад бўлиб, R эса x га боғлиқ бўлмаган ўзгармас сон бўлади. Бўлинувчи, бўлувчи ва бўлинма кўпайтмалари билан қолдиқ йиғиндисига тенг бўлгани учун:     R x a x xf      . Бу тенглик x нинг ҳар қандай қийматида ҳам ўринли бўлгани сабабли a x бўлганда ҳам ўринли бўлади. У ҳолда     R a a a af      ёки  af R  . Демак, қолдиқ берилган кўпҳаднинг a x бўлгандан қийматига тенг бўлар экан. 1–натижа. x га нисбатан бутун кўпҳад (1) a x га қолдиқсиз бўлинса, a бу кўпҳаднинг илдизи бўлади. 2–натижа. Агар a x x га нисбатан бутун кўпҳад (1) нинг илдизи бўлса, бу кўпҳад a x га бўлинади. 1–мисол .  6 5 2 3 2 2 3 4      x x x x xf кўпҳадни 2 x иккиҳадга бўлганда қоладиган қолдиқни топинг. Ечиш . Берилган кўпҳадга x ўрнига 2 ни қуямиз. У ҳолда:  12 6 10 8 24 32 6 2 5 2 2 2 3 2 2 2 2 3 4                 f R . 12 R . 21

2–мисол .  90 3 4 5 2 3     x x x x f кўпҳад 3x иккиҳадга қолдиқсиз бўлинадими? Ечиш . Берилган кўпҳадга x ўрнига 3  ни қуямиз. У ҳолда:         0 90 9 36 135 90 3 3 3 4 3 5 3 2 3               f R . 0  R . Демак, берилган кўпҳад 3x га қолдиқсиз бўлинади. 2–теорема . Агар 0x x бутун сон, бутун коэффициентли 0... 2 1    kDxCxBxx n n n (2) тенгламанинг илдиз бўлса, k сони 0x га бўлинади. Исбот . 0x x (2) тенгламанинг илдизи бўлса, у сон бу тенгламани қаноатлантириши керак, яъни 0 ... 0 2 0 10 0         k Dx Cx Bx x n n n . Бундан:   k D Cx Bx x x n n n         ... 3 0 2 0 1 0 0 . Бу тенгликни чап қисми 0x га бўлингани учун ўнг қисми k ҳам 0x га бўлиниши керак. 3–мисол . 0 6 5 2 2 3     x x x тенгламани ечинг. Ечиш .  6 5 2 2 3     x x x xf деб белгилайлик. Берилган тенглама бутун илдизга эга бўлса, у илдиз 6  нинг бўлувчиси бўлиши, яъни 6 ,3 ,2 ,1     сонлардан бири бўлиши керак. Шунинг учун бу сонларни галма–гал  6 5 2 2 3     x x x xf ифодага қуямиз. Чунончи: 1) 1x бўлса,  0 6 5 2 1 1      f . Демак, 1x берилган тенгламанинг илдизи эмас. 2) 1 x бўлса,   0 6 5 2 1 1      f . Демак, 1 x берилган тенгламанинг илдизи. Бу ҳолда берилган кўпҳад 1x га бўлиниши керак. 6 5 2 2 3    x x x 1x 2 3 x x  6 2  x x 652  xx x x 2 22

6 6   x 6 6   x 0 У ҳолда    0 6 1 6 5 2 2 2 3         x x x x x x бўлади. Энди 0 6 2   x x тенгламани ечиб, 2 2 x , 3 3   x илдизлари ҳам аниқлаймиз. Жавоб : 1 1   x , 2 2 x , 3 3   x . 4–мисол . 0 4 4 5 5 2 3 4 5       x x x x x тенгламанинг илдизларидан бири i2  га тенг, қолган илдизларини топинг. Ечиш . Бу тенгламанинг иккинчи илдизи i ( i2  га қўшма комплекс сон) бўлиши керак. У ҳолда тенгламанинг чап қисмидаги кўпҳад    4 2 2 2    x i x i x га бўлинади. Бу кўпҳадни 4 2 x га бўлсак, 1 2 3    x x x бўлинма ҳосил бўлади.    0 1 4 4 4 5 5 2 3 2 2 3 4 5            x x x x x x x x x . 0 1 2 3     x x x бу тенгламанинг бутун илдизлари 1  ёки 1  га тенг бўлиши мумкин.  1 2 3     x x x xf кўпҳадга 1x ни қуйсак,  0 1 1 1 1 1      f . Демак, 1 3 x . Бу кўпҳадни 1x га бўлсак, 1 2 x бўлинма ҳосил бўлади. 0 1 2   x тенгламадан i x 5,4 . Жавоб : i i 2 , ,1   . 23

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. И.И. Привалов.Введение в теорию функций комплексного переменного. ОГИЗ, гостехиздат, «Наука», М.,154. 2. Б.В.Шабат. Введиние в комплексный анализ.т 1. «Наука», М.,176. 3. Ш. Максудов, М. Салохиддинов, С. Сирожиддинов.Комплекс узгарувчининг функциялар назарияси. «Укитувчи», Т.170. 4. Ш. Максудов. Аналитик функциялар назариясидан машклар. «Укитувчи», Т 178. 5. П.Е. Данко, А.Г. Попов.Высшая математика в упражнениях и задачах. «Высшая школа», М171. 6. М.А. Ефграфов. Аналитеческие функции. «Наука», М,1965. 7. Минорский В.П. Олий математикадан масалалар туплами. Т., «Урта ва олий мактаб», 170. 8. Соатов Ё.У. Олий математика. Тошкент, «Укитувчи», 192. 9. Ж.Хожиев, А.С.Файнлейб. Алгебра ва сонлар назарияси курси. «Узбекистон», 2001. 24

O'xshashlar

Kompleks sonlar

Комплекс сонлар туплами

Майдоннинг комплекс кенгайтмаси. Комплекс сонлар майдони

Kompleks sonlar 2

Kompleks sonlar nazariyasi 2