logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Algebra
  4. Kompleks sonlar

Kompleks sonlar

Yuklangan vaqt:

12.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278.5 KB
Ko'chirib olish
Kompleks sonlar REJA: 1. KIRISH 2. KOMPLEKS SONLAR VA ULAR USTIDA AMALLAR 3. KOMPLEKS SONNING GEOMETRIK TASVIRI. KOMPLEKS SONNING TRIGONOMETRIK SHAKLI 4. KOMPLEKS SONDAN KVADRAT ILDIZ CHIQARISH 1. Kompleks sonlar va ular ustida amallar 1-ta`rif. Kompleks son deb z= a+ bi ifodaga aytiladi. Bu yerda a , b 1 ,    i R bo`lib, mavhum birlik deb ataladi. 1 , ,1 , ,1 ,...,1 , ,1 3 4 2 4 1 4 4 4 3 2                 ii i ii i i ii i i n n n n soni biror real kattalikni ifodalamaydi. a – kompleks sonning haqiqiy qismi, bi – mav-hum qismi deyiladi. Kompleks sonning ma`nosi ham uning haqiqiy a va mavhum bi sonlar “kompleksidan” iborat ekanligidadir. z=a+bi kompleks sonning algebraik shakli deyiladi. z a Re va z b Im  deb belgilash qabul qilingan (Re fransuzcha reele – haqiqiy, Im – fransuzcha imaginaire – mavhum). Agar (1) da b=0 bo`lsa a z haqiqiy son hosil bo`ladi, demak haqi- qiy sonlar to`plami R kompleks sonlar to`plami C ning qism – to`p- lamidir. C R  Agar a=0 bo`lsa, bi z sof mavhum son hosil bo`ladi, a=b=0 bo`l- ganda 0z kompleks son hosil bo`ladi. 2-ta`rif. Ikkita kompleks son z=a+bi va w=c+di teng deyiladi, agar a=c va b=d bo`lsa, ya`ni haqiqiy va mavhum qismlari mos ravishda teng bo`lsa, masalan: z =1,5+0,4i va i w 5 2 2 3  bo`lsa, z =w , chunki 2 3 5,1  va 5 2 4,0  . Kompleks sonlar uchun katta yoki kichik munosabatlar aniqlanmaydi. 3-ta`rif. Bir-biridan faqat mavhum qismining ishorasi bilan farq qiluvchi ikkita kompleks son: bi a z   va z =a-bi qo`shma kompleks sonlar deyiladi. z ga qo`shilgan sonni z bilan belgilash qabul qilingan: z =3+2i , i z 2 3  . Haqiqiy son a ga qo`shmasi o`zi bo`ladi: a i a i a a        0 0 . Kompleks sonlar ustida arifmetik amallar haqiqiy sonlar ustidagi amallarga o`xshaydi: )5( )4( ) ( ) ( ) ( ) ( )3( ) ( ) ( ) ( ) ( )2( ) ( ) ( ) ( ) ( 2 2 2 2 i d c ad bc d c bd ac di c bi a i bc ad bd ac di c bi a i d b c a di c bi a i d b c a di c bi a                              Ko`rinadiki, kompleks sonlarning yig`indisi, ayirmasi, ko`paytmasi va bo`linmasi yana kompleks sondan iborat. (2) va (3) – amallarga bevo- sita ishonch hosil qilish mumkin. (4) va (5) ni keltirib chiqaramiz. 2 ) )( ( bdi bci adi ac di c bi a       i bc ad bd ac ) ( ) (     , bu yerda i 2 =-1 ekanligi hisobga olindi; 2 2 ) ( ) ( ) )( ( ) )( ( d c i ad bc bd ac di c di a di c bi a di c bi a             bo`lib, bundan (5) hosil bo`ladi. (a+bi)+(a-bi)=2a; (a+bi)  (a-bi)=a 2 +b 2 , ya`ni qo`shma kompleks sonlarning yig`indisi va ko`paytmasi haqiqiy songa teng. Misollar . 5 7 5 4 1 4 )4 3 ( )2 6( ) 2)( 2( ) 2)(2 3( 2 2 3 18 13 ) 20 2( )5 8( ) 4( )5 2( 5 )2 3 ( )3 2( 1 )5 2 ( )4 3( i i i i i i i i i i i i i i i i i i                                     Kompleks sonlar ustida arifmetik amallarning quyidagi xossalarini o`zingiz tekshirib ko`ring: ( Z, W va U – kompleks sonlar); ) ( )7 , 1 )6 , 0 )5 ), ( ) ()4 ), ( ) ()3 , )2 , )1 ZU ZW U W Z Z Z Z Z WU Z U ZW U W Z U W Z Z W W Z Z W W Z                       Agar Z va W kompleks sonlar Z +W=0 tenglikni qanoatlantirsa, va W o`zaro qarama qarshi kompleks sonlar deyiladi. Z ga yagona qarama-qarshi son mavjud bo`lib, uni - Z bilan belgilash qabul qilingan: i Z 5 2  ga qarama-qarshi son - Z = i5 2  dir. Agar Z va W kompleks sonlar 1 W Z tenglikni qanoatlantirsa, Z va W o`zaro teskari kompleks sonlar deyiladi. Har qanday 0 Z kompleks songa yagona teskari son mavjud, bu son Z 1 bilan belgilanadi: i Z 3 2  ga teskari son: i Z 3 2 1 1   dan iborat. Z =0 songa teskari son mav- jud emas. biaZ  ga teskari sonni quyidagicha yozish maqsadga muvofiqdir: i b a b b a a b a bi a bi a bi a bi a bi a z 2 2 2 2 2 2 ) )( ( 1 1              Kompleks songa teskari sonni topishda quyidagi teoremalardan foydalanish mumkin: 1-teorema: W Z W Z    2-teorema: n n Z Z ) ( Mashqlar 84. Berilgan kompleks sonlar uchun haqiqiy qismi Z Re va mav- hum qismi Z Lm ni aniqlang? 0 ) 15 3 1 5 1 ) 14 4,0 7,0 ) 13 6 ) 12 7 4 2 )11 5 2 3 1 ) 10 3 )9 6 11 )8 3 6,0 )7 2 )6 2,0 1 )5 3 2 )4 4 )3 2 4 )2 3 2 )1                          Z i Z i Z i Z i Z i Z Z i Z i Z i Z i Z i Z Z i Z i Z 85. Berilgan haqiqiy va mavhum qismlari bo`yicha kompleks sonni yozing: 0 , 0 Re ) 6 74 , 21 Re ) 5 3, 0 , 1 Re ) 4 2 , 3 Re ) 3 , 0 , 3 Re ) 2 3 , 0 Re ) 1              Z Lm Z Z Lm Z Z Lm Z Z Lm Z Z Lm Z Z Lm Z 86. Quyidagi tengliklardan x va y ni toping: i y x x iy x y i y x iy x y x i yi x i yi x )1 5 ( ) 4 2( 5)4 )5 2 ( 3 ) 3 ( ) 2()3 2 2 1 5 2)2 5 2 3 )1                    87. Quyidagi sonlarga qarama-qarshi sonni toping: 0 )6 3 )5 3 )4 5 )3 5 4 )2 ,3 2 )1          Z Z i Z i Z i Z i Z 88. Quyidagi sonlarga teskari sonni toping: i Z i Z Z Z i Z i Z           3 2 )6 5 6 )5 2 )4 5 )3 4 )2 3 2 1 )1 89. Z va W berilgan. Ular ustida W Z W Z W Z W Z va , ,    amallarini bajaring: i Wi Z i Wi Z i Wi Z i W Z i W Z i Wi Z i Wi Z i Wi Z i W Z i W Z i Wi Z i Wi Z i Wi Z 2 3 1 2 3 1 , 2 3 1 2 3 1 ) 13 2 2 1 2 2 1 , 1 ) 12 1 , 2 3 1 2 3 1 ) 11 3 ,0 ) 10 2 ,0 )9 3 , 3 1 3 2 )8 2 2 1 ,2 2 1 )7 3 2 ,3 2 )6 2 ,5 )5 6 ,4 )4 5 2 ,2 )3 3 5 ,2 )2 2 1 ,3 2 )1                                                         2 2 2 2 , ) 14 Cos Sin W iSin Cos Z    90. Hisoblang: ;) 1 2 1() 10 , ) 1 3 2()9 )2 3()8 , )3 2()7 ,) 4)( 5( 5 2 )6 ,) 3)( 2( 3 4 )5 , 3 2 3 5 )4 , 3 2 5 3 2 3 )3 , 2 )2 3)(3 2()2 , 1 )3 1)( 3()1 2 2 2 2 i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i                         91. Ifodalarni qo`shma kompleks sonlar ko`paytmasi shaklida yozing: 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 26 81)5 ; 5 8)4 ; 7 3)3 ; 16 9)2 ; 4)1 b a b a b a b a b a      92. x va y ning qanday qiymatlarida quyidagi sonlar o`zaro qo`shma bo`ladi: i y x W yi x Z iy x W i y x Z )5 2( )5 ( va 3 3 )2 ,) 2( 2 va 3 ) ( )1             9 Ildizlaridan biri: i i i i 3 2)4 1)3 5)2 2)1    bo`lgan haqiqiy koeffitsiyentli kvadrat tenglama tuzing. Javoblar: .5 ,5,2 )2 ;3 12 ,3 1 )1. 92 ; 2 3 4 ) 10 ; 2 5 12 )9 ; 12 5)8 ; 12 5 )7 ; 442 107 37)6 ; 8 17 31)5; 10 3 21)4 ; 13 6 16)3 ); 2 1( 5 13)2;5 5 )1. 90 ; 2 3)6 ; 5 6 1 )5 ;2 1 )4 ;5 1)3 ; 4 1 )2 ;3 2)1. 88                         y x y x i i i i i i i i i i i i i i2. Kompleks sonning geometrik tasviri. Kompleks sonning trigonometrik shakli Z = x+yi (1) Agar x va y ga Oxy tekislikdagi nuqta koordinatalari deb qaraydi- gan bo`lsak, ya`ni M (x;y), u holda har bir (1) kompleks songa Oxy tekislikdagi bitta nuqta (4-rasm) mos keladi. Aksincha, Oxy tekislikning har bir nuqtasi faqat bitta kompleks sonni aniqlaydi. (1) da y=0 bo`lsa, z=x haqiqiy son hosil bo`lib, unga Ox o`qidagi nuqta mos keladi. Shuning uchun Ox o`qi haqiqiy o`q ham deyiladi. Agar (1) da x=0 bo`lsa, Z = yi mavhum son hosil bo`lib, unga Oy o`qidagi nuqta mos keladi, shunga ko`ra Oy o`qi mavhum o`q ham deyiladi. Z =0 songa koordi- nata boshi mos keladi. Oxy tekislik kompleks tekislik deyiladi va Z bilan belgilanadi. Bundan tashqari, har bir kompleks son (1) ga boshi koordinatalar boshiga, oxiri M (x;y) nuqtada bo`lgan vektor (radius – vektor) mos keltiriladi. y M x0 XY 4-rasm. Bu holda ham, har bir kompleks songa bitta radius – vektor mos kelib, har bir nuqta bitta kompleks sonni aniqlaydi (5-rasm) Koordinatalar boshidan M (x, y) nuqta-gacha bo`lgan masofa, ya`ni OM vektorning uzunligi kompleks son – (1) ning moduli deyiladi va |z| yoki r bilan belgilanadi, shun- ga ko`ra: r=|z|. Chizmada Ox o`qining musbat yo`na-lishi bilan radius vektor orasidagi burchakni φ bilan belgilab, ∆ONM dan topamiz: x = r cos φ y = r sin φ (2) x va y qiymatini (1) ga qo`yib z = r (cos φ + isin φ ) (3) ni topamiz. Kompleks sonning (3) shakldagi ko`rinishiga kompleks son- ning trigonometrik shakli deyiladi, φ esa kompleks sonning argumenti deyiladi va Argz bilan belgilanadi. φ bilan birga k ning ixtiyoriy butun qiymatida φ +2 π k ham z ning argumenti bo`ladi, ya`ni argz = φ +2 π k. Bu qiymatlardan eng kichik musbati, ya`ni [0,2 π ] oraliqda yotuvchi qiymati, argumentning bosh qiymati deyiladi va Argz bilan belgilanadi, ya`ni Argz = φ . Bosh argument φ uchun r y r x     sin , cos munosabatlar o`rinli bo`- lib, φ ning qiymatini aniqlashda x va y ning ishoralariga, ya`ni M nuqta- ning qaysi chorakda ekanligiga e`tibor berish kerak. z M (x,y) N0 xy  5-rasm. Misol: z=1-i kompleks sonning moduli va argumenti topilsin, uning trigonometrik shakli yozilsin. Yechish: Bu yerda x=1, y=-1 bo`lib, M(1; -1) nuqta to`rtinchi chorakda yotadi.4 7 ,2 1 sin ,2 1 cos .2 )1 ( 1 | | 2 2             z r shuning uchun ). 4 7 sin 4 7 (cos2 1   i i    z=0 sonning moduli 0 ga teng bo`lib, argumenti aniqlanmaydi. Trigonometrik shaklda berilgan kompleks sonlarni ko`paytirish, bo`lish va darajaga oshirish quyidagi qoidalarga asosan bajariladi. ) sin (cos .3 )) sin( ) (cos( .2 )) sin( ) (cos( .1 . sin` ) sin (cos va) sin (cos               n i r z i R r w z i rR zw l bo i R w r z n n               Misol : z w z w Z i w i z va va, bo`lsa,)6 sin 6 (cos3 ), 3 2 sin 3 2 (cos2          topilsin. Yechish: .3 3 3 ) 2 1 2 3 (6 ) 6 5 sin 6 5 (cos6 ))6 3 2 sin( )6 3 2 (cos(6 )1 i i i i w z                   i i i w z 3 2 )2 sin 2 (cos3 2 ))6 3 2 sin( )6 3 2 (cos(3 2 )2              .3 8 8 )3 1(8 ) 2 3 2 1 ( 16 ) 3 2 sin 3 2 (cos 16 )) 3 2 2 sin( ) 3 2 2 (cos( 16 )) 3 2 4 sin( ) 3 2 4 (cos( 2 )3 4 4 i i i i i i z                           Mashqlar 94. Kompleks tekislikda berilgan songa mos keluvchi nuqtani va vektorni yasang: 1) z=2-3i; 2) z=-3-2i; 3) z=3; 4) z=2i; 5) z=-1-3i; 6) z=5-4i; 7) z=(3-2i)(1-2i) 8) i i z 2 2 4    . 95. Kompleks sonni trigonometrik shaklda yozing. 1) z=1- i ; 2) z=1+ i ; 3) z=-1- i ; 4) z=1; 5) z=2; 6) z=- i 7) z= i ; 8) i z i z     3 )9 ; 2 1 2 3 . 15 sin 15 cos ) 14 ; 4 5 sin2 4 5 cos2 ) 13 ;3 3 ) 12 ;2 ) 11 ;2 2 ) 10     i z z i z i z i z          96. z va w kompleks sonlarni trigonometrik shaklda yozing va zw hamda w z amallarni bajaring. 1) z=1+i; i w   3 2) z=2-2i; i w 3 1  3) z=3+3i; w=i 4) z=2i; w=-4+4i. 97. a) z kompleks son berilgan. z 3 , z 4 , z 6 topilsin: 1) z=1- i ; 2) z= i . b) Quyidagi sonlarni algebraik ko`rinishda yozing. )4 5 sin 4 5 (cos3 )2 );3 2 sin 3 2 (cos2 )1     i z i z     Javoblar:. 2 2 3 2 2 3 )2 ) .1 .1 . ) . 97 ).4 sin 4 (cos2 2 1 ). 4 5 sin 4 5 (cos2 8 )4.6 sin 6 cos . 12 19 sin 12 19 cos 4 )2. 96 . 15 14 sin 15 14 cos) 14 ). 4 7 sin 4 7 (cos6 ) 12 ). 4 7 sin 4 7 (cos2) 10 . 6 11 sin 6 11 cos)8. 2 3 sin 2 3 cos)6.0 sin 0 cos)4 );4 sin 4 (cos2 )2. 95 6 4 3 i b z z i z a i W Z i ZW i W Z i ZW i i i i i i i                                             Kompleks sondan kvadrat ildiz chiqarish Kompleks son z dan kvadrat ildiz deb, w 2 =z tenglikni qanoatlantiradigan har qanday kompleks songa aytiladi. Umuman z dan n -natural darajali ildiz deb, w n =z tenglamani qanoatlantiruvchi har qanday w kompleks songa aytiladi. Agar z=0 bo`lsa, w n =0 tenglik faqat w=0 uchun bajariladi. Agar z≠0 bo`lsa, w n =z tenglama n ta har xil qiymatlarda bajariladi: Agar z= r (cos φ +isin φ ) berilgan bo`lsa w n =z tenglamaning ildizlari quyidagi formuladan topiladi: .1 ...,,2,1,0 ), 2 sin 2 (cos       n k n k i n k r w n k     Bu formulada k ga ketma-ket 0, 1, 2, …n-1 qiymatlarni berib w k uchun n ta har xil qiymat hosil qilamiz. k ning boshqa qiymatlarida w k qiymati oldin hosil bo`lgan qiymatlaridan birortasiga teng bo`ladi. Misol. 2 2 i ning barcha w k (k=0, 1) qiymatlarini toping. Yechish: 2 2 2 | | 2 2       z r i z                                                 2 2 2 2 2 2 2 8 sin 8 cos 2 )) 8 7 sin( ) 8 7 (cos(2 ` 1 2 2 2 2 2 2 2 ))8 sin( 8 cos (2 )) 8 7 sin( ) 8 7 (cos(2 , ` 0 )) 2 2 4 7 sin( ) 2 2 4 7 (cos(2 )) 4 7 sin( ) 4 7 (cos(2 4 7 2 2 sin ; 2 2 cos 1 0 i i i w lsa bo k i i i w lsa bo k k i k w i z demak k                    Mashqlar 98. z ni hisoblang, agar: 1)       4 sin 4 cos 2   i z 2) ,6 sin 6 cos   i z   3)       6 sin 6 cos 2 1   i z 4)       6 sin 6 cos 16   i z bo`lsa. 99. ) sin (cos 5   i r z   tenglamaning barcha ildizlari uchun formula yozing. 100. Ikki hadli tenglamalarni yeching: 1) z 3 +i=0 2) z 4 =i 3) z 5 +1=0 4) z 4 -32=0 .4,3,2,1,0 ), 5 2 sin 5 2 (cos2 )4.3,2,1,0 , 4 2 2 sin 4 2 2 cos )2. 100 . 2 3 2 2 3 2 4 )4 ; 2 3 2 2 3 2 )2. 98 01 01                        k k i k W k k i k W i W i W k k       ADABIYOTLAR 1. Alimov Sh. A. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari, o`rta maktabning 10-11 sinflari uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1996- yil va keyingi nashrlari. 2. Kolmogorov A. N. tahriri ostida. Algebra va analiz asoslari. 10- 11 sinflar uchun darslik. Toshkent, “O`qituvchi”, 1992-yil. 3. Vafoyev R. H. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001-yil. 4. Abduhamidov A. U. va boshqalar. Algebra va analiz asoslari. Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun sinov darsligi. Toshkent, “O`qituvchi”, 2001 yil. 5. Antonov K. P. va boshqalar. Elementar matematika masalalari to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1975-yil va keyingi nashrlari. 6. Skanavi M. N. tahriri ostida. Matematikadan masalalar to`plami. Toshkent, “O`qituvchi”, 1983-yil va keyingi nashrlari.

O'xshashlar

Kompleks sonlar 2
Kompleks sonlar nazariyasi 2
Kompleks sonlar nazariyasi 2
Комплекс сонлар Kompleks sonlar
Sonlar ketma – ketligi