Chekli-ayirmali tenglamalar - Algebra - Referatlar

Chekli-ayirmali tenglamalar

Yuklangan vaqt:

16.12.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

303 KB

Ko'chirib olish

Chekli-ayirmali tenglamalar Differensial va integral tenglamalar klassik analizda qanchalik katta ahamiyatga ega bo`lsa, chekli-ayirmali tenglamalarning roli ham diskret analizda ana shundaydir. Bu paragrafni chekli-ayirmali tenglamalarga baqishlaymiz. Faraz qilaylik, у ( х ) funksiya biror oraliqda berilgan bo`lsin. Aniqlik uchun bu oraliq  x 0 yarim o`qdan iborat bo`lsin. Biror h > 0 qadamli x + kh to`rni olib, y(x) ning chekli ayirmalarini tuzamiz: ) ( ...,), ( ), ( 2 x y x y x y p   Ushbu 0 )) ( ...,), ( ), ( , (    x y x y x y x F p (11.1) ko`rinishdagi tenglama p-tartibli chekli-ayirmali tenglama deyiladi. Bu yerda y(x) izlanayotgan funksiya bo`lib, F(h y 0 , ..., у p ) o`z argumentlari ( х , у 0 , ..., у p ) ning o`zgarish sohasida aniqlangan funksiyadir. Agar chekli ayirmalarni funksiyaning qiymatlari orqali ifodalasak (11.1) tenglama quyidagi ko`rinishga ega bo`ladi: Ф (х, у(х), у ( x + h ), ..., y ( x + ph )) = 0. (11.2) Endi x ning х =nh ( п =0, 1 ,2 , ...) ko`rinishdagi qiymatlarini olib, y(kh =y k deb belgilab olsak (11.2) tenglama Q(n,y n ,y n + 1 , ...y n + p ) = 0 ( n = 0,1,2, ...) (11.3) ko`rinishga ega bo`ladi. Biz (11.3) ko`rinishdagi tenglamaning eng sodda ko`rinishini, ya`ni у к larga nisbatan chiziqli bo`lgan ) ( ) ( ... ) ( ) ( ) ( 1 1 0 n f y n a y n a y n a y L n p pn pn        (11.4) tenglamani qaraymiz. Bu tenglama n - tartibli chiziqli - ayirmali tenglama deyiladi . Bu yerda а i ( п ) koeffisiyentlar va f ( n ) ozod had p ( butun sonlar ) ning ixtiyoriy funksiyalari . Ozod hadi nolga teng b o` lgan L ( z )=0 tenglama bir jinsli deyiladi . Agar с i larga konkret qiymatlar berib ,

Z = z ( n , c 1 , с 2 , ..., с п ) formuladan qaralayotgan tenglamaning barcha yechimlarini topish mumkin b o` lsa , bunday formula umumiy yechim deyiladi . Agar v va у bir jinsli b o` lmagan L ( v ) = h tenglamaning xususiy va umumiy yechimi b o` lsa , u holda z = у - v bir jinsli tenglamaning yechimi b o` ladi : L ( u -  ) = L ( u ) - L (  ) = h - h = 0 . Shunday qilib , bir jinsli b o` lmagan tenglamaning umumiy yechimi bir jinsli tenglamaning umumiy yechimi bilan bir jinsli b o` lmagan tenglamaning xususiy yechimining yi g` indisiga teng : у = z +  . Agar barchasi birdaniga nolga teng bo`lmagan с 1 , с 2 , ..., с т lar mavjud bo`lib, 0 ... )( )2( 2 )1( 1     m mu c uc uc (11.5) o`rinli bo`lsa, u holda bir jinsli tenglama L(u) = 0 ning i (1) , i (2) , ..., i ( т ) yechimlari argumentning с i . = 0( i = 1, n ) da bajarilsa, bu yechimlar chiziqli erkli deyiladi. Agar z (i) bir jinsli tenglama L(z) = 0 ning yechimi i i iz c )( b o` lsa , u holda ularning chiziqli kombinatsiyaci ham bu tenglamaning yechimi b o` ladi , chunki 0 ) ( )( )(        i i i i i i z Lc zc L Qulaylik uchun (11.4) tenglamaning п  0 qiymatlar uchun qaraymiz. Teorema. Faraz qilaylik, barcha п  0 uchun а 0 ( п )  0 bo`lib, а i ( п ) lar chegaralangan bo`lsin. U holda L(z) = 0 bir jinsli tenglamaning umumiy yechimi   p i i izc z 1 )( (11.6) bo`lib )( )1( ,..., p z z funksiyalar L(z) = 0 ning chiziqli erkli yechimlaridir. Isbot. (11.4) tenglamani quyidagi ( f(n) = 0 bo`lganda)        1 0 0 ) ( ) ( p i in i pn z n a n a z ko`rinishda yozib olamiz. Agar z 0 ,, z 1 ..., z n berilgan bo`lsa, (11.4) dan ketma-ket z p , z p +1 ,… larni topib olamiz. Demak ixtiyoriy z 0 ,,z 1 ,…, z p-1 uchun L(z) = 0

tenglama yechimga ega. Bu yechim yagona, chunki qar qanday yechimning qiymati (11.7) tenglamani qanoatlantiradi, bu tenglamadan esa эса z p , z p + 1 ,… larning qiymatlari yagona ravishda aniqlanadi. Endi z n (i) orqali L(z) = 0 tenglamaning ji ijz  )(1 ( i,j =1,2, ...,p ) shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlarini belgilaylik. Bu yechimlar chiziqli erkli sistemani tashkil etadi. Haqiqatan ham   p i inizc 1 )( 0 (11.8) bo`lsa, u holda j =1,2, ..., p uchun i p i ji i p i ij i c c zc         1 1 )(1 0  Demak (11.8) tenglik faqat si =0 (i = 1,p ) bo`lgandagina bajariladi va shuning uchun ham )( )1( ,..., p z z funksiyalar chiziqli erklidir. Endi L(z)=0 ning ixtiyoriy yechimini (11.6) ko`rinishda yozish mumkinligini ko`rsatamiz. Faraz qilaylik, у п L(z) = 0 ning biror yechimi bo`lsin. U holda    p i in i n z z y 1 )( 1 funksiya bu tenglamaning 1 1 0 ,..., , pz z z dastlabki shartlarini qanoatlantiradigan yechimi bo`ladi. L(z) tenglama yechimining yagonaligidan    p i in i n z z z 1 )( 1 (11.9) kelib chiqadi. Teorema isbot bo`ldi. Endi o`zgarmas koeffisiyentli chiziqli-ayirmali tenglamani 0 , () ) ( 0 1 p p i n i a n f y a y L     va unga mos keluvchi bir jinsli L(z)=    p i niz a 0 1 0 (11.10) tenglamani qaraymiz. Oxirgi tenglamaning xususiy yechimini n i  ko`rinishda izlaymiz, u holda

00        np i i i a   Demak, xarakteristik tenglama deb ataluvchi 0 0   p i iia tenglamaning har bir yechimiga (11.10) tenglamaning  i " xususiy yechimi mos keladi. Agar xarakteristik tenglamaning barcha ildizlari tub bo`lsa, u holda p ta har xil yechimga ega bo`lamiz. Xarakteristik tenglamaning har biri k karrali ildiziga (11.10) tenglamaning k ta har xil 1 1 1 1 ,..., ,    kn kn n n n c c    (11.11) yechimlari to`g`ri kelishini ko`rsatamiz. Buni karrali ildizlar haqiqiy bo`lgan hol uchun qarash bilan kifoyalanamiz, chunki aytilgan gaplar kompleks bo`lgan hol uchun ham o`rinlidir. Xarakteristik kop`hadni ko`paytuvchilarga ajratamiz:       p i p ip ii a a 0 1 1) (    Haqiqiy 0 ,0     parametrni olib, quyidagi ikki shartni qanoatlantiruvchi i ni olamiz: 1) barcha i = 1,2,..., k uchun i lar har xil; 2) barcha i  к uchun i i x   0 lim Bu ildizlarga moc keladigan xarakteristik tenglamani tuzamiz:     p i p i i iip aa 1 0)(0      Ko`rinib turibdiki, i i x a a    0 lim Bu xarakteristik tenglamaga    p i n iz a 0 1 0  (11.12) ayirmali tenglama mos keladi. Endi faraz qilaylik  > 0 uchun (11.12) tenglamaning shunday n z , yechimini ko`rsata olaylikki, ixtiyoriy п > 0 uchun n n z z   , 0 lim   limit mavjud bo`lsin. Agar i i a a     0 lim ni hisobga olib, (11.12)

tenglamada limitga o`tsak u holda z n limitdagi funksiya (11.10) tenglamaning yechimi ekanligini ko`ramiz. Shunday ketma-ket-liklarni ko`ramizki, ular (11.10) tenglamaning karrali ildiziga mos keladigan xususiy yechimiga yaqinlashsin. Bunday qurishni amalga oshirish uchun bo`lingan ayirmalardan foydalanamiz. Avval ildiz ikki karrali bo`lgan holni ko`ramiz, buning uchun n   ) ( deb belgilab,               22 12 21,2 ),(    nn nz birinchi tartibli bo`lingan ayirmani olamiz. Ko`rinib turibdiki, bu funksiya (11.10) tenglamani qanoatlantiradi. Endi 1 2 0 1 0 lim lim            ni hisobga olib, limitga o`tamiz: 1 11 112 21 2 0,2 0 ) ... ( lim lim        nnnn n n z             Shunday qilib, biz ikki karrali ildizga mos keladigan yana bir yechimga ega bo`ldik. Endi ning karraligi ikkidan katta bo`lgan holni ko`rib chiqamiz. Buning uchun 5-bobdagi bo`lingan ayirmalar nazariyasiga oid ikkita formuladan foydalanamiz: ) 14.1( )!1 ( ) ( ) ,..., ( ) 13.1( ) ( ) ( ) ,..., ( )1( 1 1 1 1          q x x va x x x x x q q q j j i j j q      bu yerda ) ,..., max( ) ,..., min( 1 1 q q x x x x   Ixtiyoriy 1  q  к uchun n qz , orqali n   ) ( ning q tartibli bo`lingan ayirmasini belgilaymiz, (11.13) ga ko`ra:          q j n j nj j ji i j njp q nq c z 1 1 1 , ) ( ) ,..., (               Ko`rinib turibdiki, n qz , (11.12) tenglamani qanoatlantiradi. So`ngra, (11.14) dan foydalanib, n qz , ni quyidagicha yozishimiz mumkin 1 1 ,    qn qn n q c z    . Bu yerda ) ,..., max( ) ,..., min( 1 1           q q   bo`lgani uchun 0  holda limitga o`tib,

1 1 1 , 0 lim      qn qn n n q c z z   ni hosil qilamiz. Shunday qilib, k karrali xarakteristik ildizga k ta har xil (11.11) funksiyalar mos kelishini ko`rsatdik. Endi faraz qilaylik, 0 ... 1 0     p pa a a   (11.15) xarakteristik tenglama m ta, karraliklari mos ravishda к х , к 2 , ..., к т larga teng bo`lgan har xil m   ,..., , 2 1 ildizlarga ega bo`lsin. Bu ildizlarga (11.10) tenglamaning quyidagi xususiy yechimlari to`g`ri keladi:                  1 1 2 2 1 1 1 2 1 2 2 2 1 2 1 2 1 1 1 2 1 2 1 1 1 1 ,..., , , .. .......... .......... .......... .......... .......... , ,..., , , , ,..., , , 2 2 1 1 m m k nm kn nm n nm n nm k n kn n n n n n k n kn n n n n n C C C C C C C C C             (11.16) Bu yerda к х + к 2 + ... + к т = р bo`lgani uchun (11.15) ning yechimlari soni p ga teng. Agar )( )2( )1( ,..., , pn n n z z z o`zaro chiziqli erkli bo`lib L(z) = 0 ning )( )2( )1( ,..., , pn n n z z z har qanday yechimini ularning chiziqli kombinatsiyasi shaklida ifodalash mumkin bo`lsa, u holda bir jinsli tenglamaning yechimi fundamental sistema tashkil etadi deyiladi. 2-teorema . (11.15) xarakteristik tenglamaning ildizlariga mos keladigan (11.16) yechimlar fundamental sistemani tashkil etadi. Isbot. (11.16) funksiyalar sistemasini )( )2( )1( ,..., , pn n n z z z orqali belgilab olib, ularning dastlabki qiymatlaridan tuzilgan quyidagi determinantni qaraymiz: ) ( 1 )2( 1 )1( 1 ) (1 )2(2 )1(1 ) (0 )2(0 )1(0 ) ( )1( ... ........ .......... ...... ) ,..., ( pp p p pp pn n p p z z z z z z z z z z z W W      Agar (11.15) xarakteristik tenglamaning barcha ildizlari tub bo`lsa, u holda ularga mos keluvchi (11.16) sistema ) ,..., ( 1 np n p W   bo`lib, Vandermond determinanti bo`ladi va shuning uchun 0 p W . Umumiy holda ham 0 ) ,..., ( 1  np n p W   ekanini ko`rsatish mumkin. Bu prinsip jihatdan qiyin emas, lekin katta hisoblashlarni bajarishga to`g`ri keladi. Biz bunga to`xtalib o`tirmaymiz. Endi 0 p W deb hisoblab, z )1(n ,…,Z ( n p) ning fundamental sistema ekanini ko`rsatamiz. Aksincha , ya`ni bu sistemani chiziqli bog`langan deb faraz qilaylik. U holda barchasi bir vaqtda nolga teng bo`lmagan shunday с 1, ..., с n topiladiki,

  p i inizc 0 )( 0barcha p lar, xususiy holda p = 0,1,...,r -I uchun o`rinli bo`ladi. Lekin 0 p W shartda sistema                  0 ... ..... .......... .......... .......... .......... 0 ... 0 ... ) ( 1 ) 2( 1 2 ) 1( 1 1 ) (1 ) 2(1 2 ) 1(1 1 ) (0 ) 2(0 2 ) 1(0 1 p p p p p p p p p z c z c z c z c z c z c z c z c z c faqat trivial 0 ... 2 1     pc c c yechimga ega bo`ladi. Shunday qilib, sistema chiziqli erkli ekan. Endi (11.10) sistemaning har bir yechimi bu sistemaning chiziqli kombinatsiyasi ekanini ko`rsatamiz. Haqiqatan ham,               1 ) ( 1 )2( 1 2 )1( 1 1 0 ) (0 )2(0 2 )1(0 1 ... ..... .......... .......... .......... .......... ... p pp p p p p p z z c z c z c z z c z c z c sistema ixtiyoriy 1 0,..., pz z uchun yechimga ega. Demak ixtiyoriy yechim z n uchun shunday с 1 ,..., с p larni ko`rsatish mumkin, bir jinsli tenglamaning yechimi   p i ini n zc u 1 )( n = 0,1,...,p -1 uchun z n bilan ustma-ust tushadi. Ayirmali tenglamaning z 0 ,z 1 , …z p-1 dastlabki shartlarni qanoatlantiradigan yechimining yagonaligidan barcha n lar uchun z n = i п ligi kelib chiqadi. Teorema isbotlandi. 3-teorema. Karraliligi к ga teng bo`lgan  1 ildizga mos keluvchi (11.10) tenglamaning xususiy yechimlaridan tuzilgan    k q qn qn qC A 1 1 1 1 (11.17) chiziqli kombinatsiyalarningto`plami ixtiyoriy ( k-1 ) - darajali ko`phadlar uchun n k n P 1 1 ) (   (11.18) funksiyalar to`plami q qn C   11 1 funksiya n ga nisbatan q-1<k darajali ko`phad bo`lgani uchun (11.17) ko`rinishdagi har bir funksiyani (11.18) ko`rinishda yozish mumkin. Ikkinchi tomondan, Р k-1 ( п ) ixtiyoriy ( k-1 )-darajali ko`phad bo`lsin. Ixtiyoriy k tugun uchun ( k - 1 )-darajali har bir Р k-1 ( п ) ko`phad o`zi uchun interpolyatsion ko`phad bo`ladi. Shuning uchun ham Nyuton interpolyatsion formulasida

1 1 1 1 1 1 2 1 1 , , ) )...( )( ,..., ( ... ) )( , ( ) ( ) (               k k k n n n P f P L k n x x x x x x f x x x x f x f x Ldeb olish mumkin. Bundan tashqari, х j =j-1 va x = n deb olsak, u holda )2 )...(1 ( ... )1 ( ) ( 1 2 1 0 1            k n n n B n n B n B B n P k k ga ega bo`lamiz, bu yerda В j = P k-1 (0,…j) _,(0, ..., у ). Bu tenglikni quyidagicha yozib olish mumkin:          k q q q q q qn q k q B A C A n P 1 11 1 11 1 1 )!1 ( , ) (   Demak, (11.18) ko`rinishdagi har bir funksiyani (11.17) ko`rinishda yozish mumkin. Teorema isbot bo`ldi. Shunday qilib, (11.16) fundamental sistema o`rniga ushbu ,... , ,..., , 1 )1 ( 1 1 )( 1 )2( 1 )1( 1 1 1 1 nk kn n k kn n n n n z n z n z z            fundamental sistemani olish mumkin. 1-misol. Quyidagi 0 5 4 1 1      n n n z z z bir jinsli chiziqli-ayirmali tenglamaning umumiy yechimi topilsin. Yechish. Bu tenglamaning xarakteristik ko`phadi 0 5 4 2      bo`lib, uning ildizlari  1 = 1 va  2 = -5 bo`lgani uchun umumiy yechim n n n c c z 5 )1 ( 2 1    bo`ladi. 2-misol. Nol va birdan boshlanib, har bir keyingisi ikkita oldingilarining yig`in- disiga teng bo`lgan Fibonachchi sonlarini qaraylik: 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, ... Umumiy hadining ko`rinishi topilsin. Yechish. Masala shartiga ko`ra n n n z z z     1 2 chekli-ayirmali tenglamani z 0 = 0, z 1 = 1dastlabki shartlarni qanoatlantiruvchi yechimi topilishi kerak. Xarakteristik tenglama  2 -  - 1= О ning ildizlari 2 5 1 , 2 5 1 2 1       bo`lgani uchun umumiy yechim

n n n c c z                 2 5 1 2 5 1 2 1 bo`ladi. O`zgarmas с 1 va с 2 dastlabki shartlar, ya`ni 2 ) (5 ) (,0 2 1 2 1 2 1       c c c c c c tenglamalardan topiladi: 5 1 ,5 1 2 1   c c demak, n n nz                 2 5 1 5 1 2 5 1 5 1 3-misol. Ushbu 0 2 3 2 1 2 3 4          n n n n n z z z z z tenglamaning z 0 =z 1 =z 3 = 0, z 2 = -1 dastlabki shartlarni qanoatlantiruvchi yechimi topilsin. Yechish. Xarakteristik tenglamani  4 + 2  3 + З  2 + 2  + 1 = 0 (  1 +  + 1) 2 = 0 kabi yozib olib, uning 32 4 3 32 2 1 , i i e e            ildizlarini topamiz. Umumiy yechim esa: 3 2 sin) ( 3 2 cos) ( ) ( ) ( 2 1 2 1 32 4 3 32 2 1 n n A A n n A A e c c e n c c z i i n              bu yerda 4 3 2 1 , , , A A A A yangi ixiyoriy o`zgarmaslik. Bu o`zgarmaslarni topish uchun dastlabki shartlardan foydalanib, quyidagi tenglamalarni tuzamiz: 0 1 0   A z 0 3 2 sin) ( 3 2 cos) ( 4 3 2 1 1        A A A A z 0 3 2 1 3    A A z 1 3 4 sin) 2 ( 3 4 cos) 2 ( 4 3 2 1 2        A A A A z Bundan esa 3 2 3 sin 1 ,0 4 3 2 1       A A A A

Shunday qilib, 3 2 sin 3 )1 (2 n n zn    FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Соболев С.Л. В в е д ение в теорию кубатурных формул. –М.: «Наука». -1974г. 2. Никольский С.М. Квадратурные формулы. 2-е изд. –М.: «Наука». -1972г. 3. Крылов В.Н. Приближённые вычисления интегралов. –М.: «Наука». -1967г. 4. Коробов Н.М. Теоретика – числовые методы в приближённом анализе. –М.: Физматгиз. -1963г.

5. Лануош К. Практические методы прикладного анализа. –М.: Физматгиз. -1961г. 6. Ермаков С.М. Методы Монте-Карло и сменные вопросы. 2-е доп. изд. –М.: «Наука». -1973г. 7. Қобулов В.К. Функционал анализ ва ҳисоблаш математикаси. –Т.: “Ўқитувчи”. -1976й. 8. Исроилов М.И. Ҳисоблаш методлари. –Т.: “Ўзбекистон”. -2203й. 9. Шодиметов Х.М. Введение в теорию квадратурных формул. –Т.: Фан. -2005й. 10. Шарипов Т.Х. Теоремы вложения в классах периодических обобшеных функций. Известия АН УзССР, серия физ.мат.наук, 1971г. №1.

O'xshashlar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

Tenglamalar referat

Chiziqli tenglamalar

O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar. Birinchi tartibli tenglamalar

Chiziqli tenglamalar sistemasi