O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar. Birinchi tartibli tenglamalar - Algebra - Referatlar

O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar. Birinchi tartibli tenglamalar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122 KB

Ko'chirib olish

O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar. Birinchi tartibli tenglamalar Reja: 1. O’zgaruvchilari ajralgan tenglamalar. 2. O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar . 3. Birinchi tartibli tenglamalar: a) bir jinsli; b) chiziqli; v) Bernulli.

O’ng tomoni faqat x hamda faqat y o’zgaruvchilarning funksiyalari ko’paytmasidan iborat tenglama o’zgaruvchilari ajraladigan differensial tenglama deyiladi, ya’nidy dx f x g y  ( ) ( ) (1) bu tenglikni dx ga ko ’ paytirib va g ( y )  0 ga bo ’ lib dx x f y g dy ) ( ) (  tenglikni hosil qilamiz. Uni integrallab yechimni topish mumkin:     C dx x f y g dy ) ( ) ( Misol. dy/dx=- x y tenglama yechilsin. Yechish. O’zgaruvchilarni ajratib dy/y=-dx/x integrallaymiz:          . , ln ln ln , x c y c x y yani C x dx y dy 1 – ta’rif. Agar  ning har qanday qiymatida f(  x,  y)=  k f(x,y) tenglik bajarilsa, f(x,y) funksiya x va y o’zgaruvchilarga nisbatan k - tartibli bir jinsli funksiya deyiladi. 2 – ta’rif. Agar birinchi tartibli dy dx f x y  ( , ) (1.2)

differensial tenglamaning o’ng tomoni - f(x,y) 0-tartibli bir jinsli funksiya bo’lsa, u holda (1.2) tenglama bir jinsli tenglama deyiladi. f(x,y) nolinchi tartibli bir jinsli bo’lsa, u holda ixtiyoriy  uchun f(  x,  y)=f(x,y) bo’ladi. Xususan, f y x f x y (, ) ( , ) 1  u holda (1.2) tenglama ) ( ) ,1( 1 х у x y f y   (2) Bu tenglamani yechish uchun y/x=U deb olamiz. U holda y=Ux, y’=U’x+U. Bularni (2) ga qo’yib U U dx dUx U U x U     ) ( ) (   o’zgaruvchilari ajraladigan tenglamaga kelamiz.           Cx U U dU C x dx U U dU x dx U U dU ln ) ( , ln ) ( ymiz integralla Uni ) (    Integrallagandan so’ng U ni o’rniga u/x ni qo’ysak, (2) tenglamaning umumiy integrali hosil bo’ladi. Misol. ) , ( ) ( ) , ( ) , ( . . sin y x f y x y y x y y x y у х f y x y y x f Echish echil tenglama y x y dx dy                    - 0-tartibli bir jinsli funksiya. Tenglamani quyidagicha yozib olamiz:

U U x U U U U x U larni U x U y Ux y deb U x y x y x y dx dy x y x x y dx dy                   1 yoki 1 olib xisobga , , 1 , 2uzgaruvchilari ajraladigan differentsial tenglamani hosil qilamiz. Natijada               . ln , ln ln 1 , ln +1- b integralla Uni. qilamiz xosil arni tenglamal 1 2 2 Cy y x Cx U U C x dx du U U x dx du U U 3–ta’rif. Birinchi tartibli chiziqli tenglama deb hosilaga nisbatan chiziqli bo’lgan ushbu y’+  (x)y+q(x)=0 ko’rinishdagi tenglamaga aytiladi, bunda ) ( ) ( ), ( 1R C x q x   . (3) tenglama yechimini y=U(x)v(x)=Uv ko’rinishida izlaymiz. y’=U’v+Uv’ ni tenglamaga qo’yib U’V+V’U+  (x)UV+q(x)=0 U’V+(V’+  (x)V)U+q(x)=0 V(x) funksiyani V’(x)+  (x)V(x)=0 tenglama o’rinli bo’ladigan qilib tanlab olamiz.

Bu tenglamani yechamiz:. ) ( , ) ( , ln ) ( ) ln( , ) ( )( )( 1            dxx dxx e x V e C x V C dx x V dx x V dV     bo’lsin. Topilgan V(x) ni (4) tenglamaga qo’yamiz va hosil bo’lgan tenglamani yechamiz: ) ( ) ( ) ( ) ( 0 )( )( )( )( )( dx qe C e UV x y Natijada C dx e x q x U qe dx dU q e U dxx dxx dxx dxx dxx э                        berilgan tenglamaning umumiy yechimini hosil qilamiz. Misol. .2 ) )2 ( ( ) ( ) ) ( ( . ) ( , ) ( .. . sin 0 2 2 2 2 2 2 3 2 3 3 3 ' 2 2 2 2 2                           x Ce e x C e dx e x C e dx e x C e y echim xolda U x x q x x erda Bu Echish echil tenglama x xy y x x x x x dxx xdx  4 – ta’rif. dy dx x y q x yn   ( ) ( ) (5) ko’rinishdagi tenglamaga, bunda n  0, n  1, Bernulli tenglamasi deyiladi. Bu tenglama quyidagicha almashtirish yordamida yechiladi. Tenglamaning barcha hadlarini y n  0 ga bo’lib y dy dx x y q x n n     ( ) ( ) 1 (6) tenglamaga ega bo’lamiz. n y z   1 almashtirish bajaramiz. U holda

. 1 1 , ) 1( dx dz y n dx dy dx dy y n dx dz n n     Bu qiymatlarni (6) ga qo’yib dz dx n z n Q     ( ) ( ) 1 1  chiziqli tenglamani hosil qilamiz. Buning umumiy integralini topib hamda z o’rniga y 1- n ifodani qo’yib, Bernulli tenglamasining umumiy y echimini hosil qilamiz.

A D A B I YO T L A R 1. A.S. Piskunov. Differensial va integral hisob. T. «O’qituvchi»,1974 y ,17 – 31 betlar. L.E.Elsgolts. Differensialnie uravneniya i variatsionnoe ischislenie. M. ,»Nauka» , 1969 g. ,s . 24 – 31 . 3. L.S. Pontryagin. Differensialnie uravneniya i ix prilojeniya. M., Nauka , 1965 g., s.15 – 20. 4. M.S. Salohitdinov, O’.N. Nasritdinov. Oddiy differensial tenglamalar. T. «Uzbekiston» , 1994 y., 19 – 31 betlar . 5. V.P. Minorskiy. Oliy matematikadan masalalar to’plami. T. «O’qituvchi», 1977, 224-230 betlar. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Yuqori tartibli differensial tenglamalar

To’la differensial tenglama. Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar

Chiziqli tenglamalar Chiziqli tenglamalar sistemasi

Tenglamalar referat

Chiziqli tenglamalar