Yuqori tartibli differensial tenglamalar - Algebra - Referatlar

Yuqori tartibli differensial tenglamalar

Yuklangan vaqt:

12.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

316 KB

Ko'chirib olish

Yuqori tartibli differensial tenglamalar Reja 1. Yuqori tartibli differensial tenglamalar. 2. Yuqori tartibli tartibi pasayadigan differensial tenglamalar. 3. O’zgarmas koeffitsientli bir jinsli chiziqli differensial tenglamalar. 4. O’zgarmas koeffitsientli bir jinsli bo’lmagan chiziqli differensial tenglamalar.

Yuqori tartibli differensial tenglamalar Ta’rif. F(x,y,y’,....,y (n) )=0 ko’rinishdagi tenglamaga n - tartibli differensial tenglama deyiladi. Ta’rif. n - tartibli differensial tenglamaning umumiy yechimi deb n ta с 1 , с 2 , .... с n - ixtiyoriy o’zgarmas miqdorlarga bog’liq bo’lgan y=  (x, с 1 , с 2 , .... с n ) funksiyaga aytiladi. Bu funksiya: 1) с 1 ,...,с n larning ixtiyoriy qiymatlarida tenglamani qanoatlantiradi; 2) berilgan y(x 0 )=y 0 , y (x 0 )=y 1 ,..., y (n-1) (x 0 )=y n-1 boshlang’ich shartda с 1 , с 2 , .... с n larni shunday tanlash mumkinki, y=  (x, с 1 , с 2 , .... с n ) funksiya bu boshlang’ich shartni qanoatlantiradi. Ta’rif. Umumiy yechimdan с 1 , с 2 , .... с n miqdorlarning tayin qiymatlarida hosil bo’ladigan funksiya xususiy yechim deyiladi. Yuqori tartibli tartibi pasayadigan differensial tenglamalar 1. y (n) =f(x) ko’rinishidagi tenglama . y (n) =(y (n-1) ) ’ ni e’tiborga olib y f x dx C n x x ( ) ( ) ,     1 1 0 ni hosil qilamiz, bunda x 0 x ning tayinlangan qiymati, с 1 - o’zgarmas miqdor. Integrallashni shunday davom ettirib              x x x x n n n C C n x x C n x x dx dx x f y 0 0 ... )!2 ( ) ( )!1 ( ) ( ... ) ( ... 2 2 0 1 1 0 ifodani hosil qilamiz. Boshlang’ich shartlarni 1 0 )1 ( 1 0 ' 0 0 ) ( ...,, ) ( , ) (      n n y x y y x y y x y qanoatlantiruvchi xususiy yechimni topish uchun

С n =y 0 , C n-1 =y 1 , .. ., C 1 =y n-1 deb olish etarli. 2. y ” =f(x,y) ko’rinishidagi tenglama. y =p deb, y ” =p ’ ni xosil qilamiz. Demak, p ’ = f(x,y) Bu tenglamani integrallab ) , ( 1C x p p - umumiy yechimni topamiz. p dx dy  munosabatdan esa    2 1) , ( C dx C x p y - umumiy yechimni xosil qilamiz. 3. ) , ( ) ( )1 ( )(   n n y x f x y ko’rinishidagi tenglama ham p y n  )1 ( deb parametr kiritish bilan ( ) , ( , ' ' )( р x f p n ekanligidap yn   - ) yuqorida o’rganilgan tenglamaga keltiriladi. p yn  )1 ( munosabatdan y ni topib, yechim xosil qilinadi. 4. ) , ( ' " y y f y  ko’rinishidagi tenglama. Bu tenglamani yechish uchun p y ' deb olamiz. Ammo p ni y ning funksiyasi deb qaraymiz: p = p( y) U xolda, . " dydp p dxdy dydp dxdp y   

'y va " y larni berilgan tenglamaga qo’yib ) , ( p y f dy dpp  birinchi tartibli differensial tenglamani xosil qilamiz. Bu tenglamani integrallab p=p(y,c 1 ) yechimni va p dx dy  munosabatdan dx C y p dy ) , ( 1 tenglamani olamiz. Bu tenglamani integrallab, dastlabki tenglamaning F(x,y,c 1 ,c 2 )=0 umumiy yechimini xosil qilamiz. O’zgarmas koeffitsientli bir jinsli chiziqli differensial tenglamalar Ta’rif . a 0 y (n) +a 1 y (n-1) +..+ a n-1 y ’ +a n y=f(x) (4.2) ko’rinishdagi tenglama n-tartibli chiziqli , o’zgarmas koeffitsientli differensial tenglama deyiladi, bunda a 0 , . a 1 ,..,a n-1 ,a n – o’zgarmas miqdorlar, a 0  0. Agar f(x)  0 bo’lsa, bir jinsli bo’lmagan tenglama, f(x)  0 bo’lsa, bir jinsli tenglama deyiladi. 1-teorema y 1 va y 2 2- tartibli bir jinsli chiziqli y ” + a 1 y ’ +a 2 y=0 (4.3)

tenglamaning xususiy yechimlari bo’lsa, u xolda y=y 1 +y 2 ham shu tenglamaning yechimi bo’ladi. 2- teorema Agar y (4.3) tenglamaning yechimi bulsa , u xolda cy ham shu tenglamaning yechimi bo’ladi. Ta’rif Agar  х [a,b] da (4.3) tenglamaning 2 ta yechimining nisbati o’zgarmas miqdorga teng , ya’ni сопst у у  2 1 bo’lsa y 1 va y 2 y echimlar  х [ a , b ] da chiziqli erkli y echimlar deyiladi, aks xolda chiziqli bog’lik y echimlar deyiladi . Ta’rif W(y 1 , y 2 )= 2' '1 2 1 у у у у = y 1 y 2 - y 1 y 2 - ko’rinishdagi determinant Vronskiy determinanti deyiladi. 3- teorema Agar y 1 va y 2 yechimlar  х [a,b] da chiziqli bog’liq bo’lsa,u xolda bu kesmada Vronskiy determinanti nolga teng. 4- teorema Agar (4.3) tenglama yechimlaridan tuzilgan W(y 1 , y 2 ) - Vronskiy determinanti tenglama koeffitsientlari uzluksiz bo’lgan [a,b] kesmadagi biror x=x 0 qiymatida nolga teng bo’lmasa ,u xolda W(y 1 ,y 2 ) bu kesmada nolga aylanmaydi. Isbot y 1 va y 2 (4.3) tenglamaning yechimlari bo’lsin. U xolda y 1 ” + a 1 y 1 ’ +a 2 y 1 =0 , y 2 ” + a 1 y 2 ’ +a 2 y 2 =0 . Birinchi tenglikni y 2 ga, ikkinchi tenglikni y 1 ga kupaytirib, ayiramiz:

(y 1 y 2 ’’ - y 2 y 1 ’’ )+ a 1 (y 1 y 2 ’ - y 2 y 1 ’ )=0 (4.4) W(y 1 , y 2 )= y 1 y 2 ’ - y 1 y ‘ 2 dan W x (y 1 , y 2 )= y 1 y 2 ’’ - y 1 ’’ y 2 xosil bo’ladi. Demak, (4.4) tenglama W x + a 1 W=0 ko’rinishni oladi. Bu tenglamaning W| x=x0 =W 0 shartni qanoatlantiruvchi yechimini topamiz:      x x C dxa W dxa W dW Wa dx dW 0 , ln ln , , 1 1 1 dxx ax x Ce W )(10   (4.6). (4.6) formula Livuill formulasi deyiladi. W| x=x 0 =W 0 boshlang’ich shartdan C= W 0 ni topamiz. Demak, dxx ax x e W W )( 0 10   (4.7) W 0  0, bu xolda (4.7) dan x ning xech bir qiymatida W  0 kelib chiqadi. 5- teorema.

Agar (4.3) tenglamaning y 1 va y 2 yechimlari chiziqli erkli bo’lsa , bu yechimlardan tuzilgan W(y 1 ,y 2 ) - Vronskiy determinanti xech bir nuktada nolga aylanmaydi. (4.3) tenglamani integrallashga kirishamiz. Yuqoridagi 1-teoremaga ko’ra bu tenglama umumiy yechimi uning 2ta chiziqli erkli xususiy yechimlari yig’indisidan iborat. Xususiy yechimni kxe y ,k-const ko’rinishda izlaymiz: . , 2 '' ' kx kx e k y ke y   Xosilalarni (4.3) ga qo’yib ( k 2 +a 1 k+a 2 )e kx =0 yoki k 2 +a 1 k+a 2 =0 tenglamani xosil qilamiz. Bu tenglama (4.3) tenglamaning xarakteristik tenglamasi deyiladi. 2 21 1 2 2 21 1 1 4 2 , 4 2 a a a k a a a k       berilgan (4.8) xarakteristik tenglamaning ildizlari bo’lsin. 1. Xarakteristik tenglamaning ildizlari k 1 va k 2 haqiqiy va xar xil sonlar bo’lsin. Bu xolda y 1 =e k 1 x va y 2 =e k 2 x funksiyalar xususiy yechimlar bo’ladi. const e e e y y x k k xk xk     ) ( 2 1 2 1 2 1 bo’lgani uchun ular chiziqli bog’liq emas.

Demak, umumiy yechim y =c 1 e k1 x + c 2 e k 2 x . ko’rinishda bo’ladi. Misol. y ’’ +y ’ -2y = 0 tenglamaning umumiy yechimi topilsin. Yechish. Bu tenglamaning xarakteristik tenglamasini yozamiz: k 2 + k-2=0 Uni yechib, k 1 =1 va k 2 =-2 topib, quyidagi umumiy yechimni hosil qilamiz: y =c 1 e x + c 2 e -2x . 2. Xarakteristik tenglamaning ildizlari k 1 va k 2 haqiqiy va teng sonlar bo’lsin: k 1 =k 2 . Bu xolda k 1 =k 2 = 2 1а  . Bitta hususiy yechim ma’lum y 1 = e k 1 x = e х а 21  Ikkinchi xususiy yechimni y 2 =u(x)e k 1 x shaklda izlaymiz: y 2 ’ =(u ’ (x) + k 1 u(x))e k 1 x , y 2 ’’ =(u ’’ (x) +2k 1 u ’ (x) + k 2 1 u(x))e k 1 x . Bularni (4.3) ga qo’yib va soddalashtirib (u ’’ (x) +(2k 1 +a 1 ) u’(x) + (k 2 1 +k 1 a 1 +a 2 ) u(x))e k 1 x =0

xosil qilamiz. k 1 =2 1а  bo’lganda 2k 1 +a 1 =0 va k 1 - xarakteristik tenglama karrali ildizi bo’lganidan u ’’ (x) e k 1 x = 0 yoki u ’’ (x) = 0. Uni integrallab u(x)=Ax+ B ni xosil qilamiz. Xususiy xolda, A=1 va B=0 deb olish mumkin: u(x)=x. Demak, ikkinchi xususiy yechim y 2 =xe k 1 x ko’rinishda buladi. Demak, bu xolda umumiy yechim y =( c 1 + c 2 x)e k 1 x ko’rinishida bo’ladi. 3. Xarakteristik tenglamaning ildizlari k 1 va k 2 kompleks sonlar bo’lsin:   i k  1 ,   i k  2 , 2 21 1 4 ,2 a a a      . Xususiy yechimlarni y 1 =e ) (   i x va y 2 =e ) (   i x shaklida yozish mumkin. Quyidagi natijadan foydalanamiz: agar xaqiqiy koeffitsentli bir jinsli chiziqli tenglamaning hususiy yechimi kompleks funksiyalardan iborat bo’lsa, u xolda uning haqiqiy va mavxum qismlari xam shu tenglamaning yechimi bo’ladi. Demak, xususiy yechim e ) (   i x = e  x cos(  x)+ie  x sin(  x)

bo’lgani uchun e x cos(  x) , e  x sin(  x) lar (4.3) tenglamaning yechimlari buladi. Umumiy yechim esa y= e  x (c 1 cos(  x)+c 2 sin(  x)) ko’rinishda bo’ladi. Misol. y ’’ -4y ’ +7y = 0 tenglamaning umumiy yechimi topilsin. Yechish. Bu tenglamaning xarakteristik tenglamasini yozamiz: k 2 - 4k+7=0. Uni yechib, k 1 =2+i 3 va k 2 =2-i 3 topib , umumiy yechimni xosil kilamiz: y= e 2x (c 1 cos( 3 x)+c 2 sin( 3 x)). Bir jinsli bo’lmagan ikkinchi tartibli chiziqli, o’zgarmas koeffitsientli differensial tenglama Bir jinslimas ikkinchi tartibli chiziqli, o’zgarmas koeffitsientli differensial tenglama y ” + a 1 y ’ +a 2 y=f(x) (4.8) berilgan bo’lsin. Agar  в а х ,  da (4.8) a 1 , a 2 tenglamaning koeffitsientlari va o’ng tomoni - f(x) uzluksiz bo’lsa, u xolda shu oraliqdagi har qanday  в а х , 0 uchun     )1( 0 0 ' 0 0 , y x у у х у  

shartni qanoatlantiruvchi yagona yechim mavjuddir. CHiziqli differentsial tenglamaning yechimlarining xossalarini ifodalovchi 1 va 2- teoremalarga ko’ra (4.8) tenglamaning umumiy yechimi quyidagi teorema orqali ifodalanadi: 6- teorema. Bir jinsli bo’lmagan (4.8) chiziqli ,o’zgarmas koeffitsientli differensial tenglamaning umumiy yechimi bu tenglamaning у - xususiy yechimi bilan mos bir jinsli u ” + a 1 y ’ +a 2 y = 0 tenglamaning у - umumiy yechimi yig’indisidan iboratdir, ya’ni у у уум   * . Isboti. у у уум   * . (4.9) (4.8) tenglamaning yechimi ekanligini ko’rsatamiz. Buni (4.8) ga qo’yib   '') ( у у a 1   ') ( у у a 2   ) ( у у f(x) yoki          y a ya y y a y a y 2 1 2 ' 1 '' ' '' ( ) ( f(x) (4.10) tenglikka ega bo’lamiz. Birinchi qavsdagi ifoda nolga teng, chunki у - bir jinsli y ” + a 1 y ’ +a 2 y = 0 tenglamaning umumiy yechimi, ikkinchi qavsdagi ifoda esa f(x) ga teng, chunki tenglamaning у - (4.8) tenglamaning xususiy yechimlaridan biri. Demak, (4.10) ayniyat. Yechimdagi o’zgarmaslarni shunday tanlash mumkinki, )1(0 0 0 , , у у х - sonlar qanday bo’lmasin     )1( 0 0 ' 0 0 , y x у у х у   (4.11) boshlang’ich shartni qanoatlantiradigan qilib tanlash mumkin. 2 2 1 1 у С у С у  

ekanligini xisobga olib     у у С у С у 2 2 11 ni xosil qilamiz. (4.11) ga ko’ra           )1(0 0 20' 2 '10 1 0 0 20 2 10 1 y y y C у С у у у С у С Bu sistemadan c 1 va c 2 ni topish uchun uni quyidagi ko’rinishga keltiramiz           0 )1(0 20' 2 '10 1 0 0 20 2 10 1 y у y C у С у у у С у С (4.12) Bu sistemaning determinanti x=x 0 nuqtada Vronskiy determinantidir. y 1 va y 2 lar chiziqli erkli yechimlar bo’lganligi uchun Vronskiy determinanti nolga teng emas, ya’ni (4.12) aniq sistema. Teorema isbotlandi. Demak, agar chiziqli bir jinsli differensial tenglamaning yechimi - у ma’lum bo’lsa, u xolda bir jinslimas (4.8) tenglamaning yechimini topish uning biror у - xususiy yechimini topishdan iborat bo’lar ekan. Xususiy yechimni tanlash usuli. 1. (4.8) tenglamaning o’ng tomoni ko’rsatkichli funksiya va ko’pxad ko’paytmasidan, ya’ni x n e x P x f  ) ( ) (  ko’rinishida bo’lsin, ) (x Pn n-darajali ko’pxad. Quyidagi hollar bo’lishi mumkin: A)  soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglamani ildizi emas. Bu holda xususiy yechimni x n x n n n ex Q e A x A х А у   ) ( ) ... ( 1 1 0        ko’rinishida izlaymiz.

Misol. x y B A x B Ax y A y B Ax e B Ax y k k k x y y kx                        ,0 ,1 , 0 , , ) ( ,0 1 ,0 1 '' ' 2,1 2,1 2 ''   Demak . , 2 1 2 1 x e C e C y e C e C y x x x x        B)  soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglamaning bir karrali ildizi. Bu holda xususiy yechimni x n e x хQ у  ) (  ko’rinishida izlaymiz. C)  soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglamaning ikki karrali ildizi. Bu holda xususiy yechimni x n ex Q х у  ) ( 2  ko’rinishida izlaymiz. Misol. . 2 , 2 , ) ( , .1 ,0 ,0 ,0 2 '' ' 2 1 2 1 2 ' '' A y B Ax y Bx Ax B Ax x y k k k k k x y у                      Bularni tenglamaga qo’yib, A=1/2, V=-3 ekanligini topamiz. U xolda . 3 2 1 , 3 2 1 2 1 2 1 х х е С С у е С С у х х у х х            2. (4.8) tenglamaning o’ng tomoni x ex x Q x x P x f    ) sin) ( cos) ( ( ) (  

ko’rinishida bo’lsin. Quyidagi hollar bo’lishi mumkin: A)   i soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglama ildizi emas. Bu holda xususiy yechimni xe x x V x х U у    ) sin) ( cos) ( (   ko’rinishida izlaymiz. B)   i soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglamaning bir karrali ildizi. Bu holda xususiy yechimni xe x x V x х Uх у    ) sin) ( cos) ( (   ko’rinishida izlaymiz. Agar f (x)=Mcos  x+Nsin  x ko’rinishida bo’lsa (M,N-o’zgarmas sonlar), tenglamaning xususiy yechimini : c)  i soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglama ildizi emas. Bu holda xususiy yechimni x В x А у   sin cos   ko’rinishida izlaymiz. d)  i soni k 2 +a 1 k+a 2 =0 xarakteristik tenglamaning bir karrali ildizi. Bu holda xususiy yechimni ) sin cos ( x В x А х у     ko’rinishida izlaymiz. Misol.

Tenglamani yeching. x y у 2 cos 4 ''   Yechish. . 2 sin 2 cos 2 ,0 4 2 1 2,1 2 x C x C y i k k      Xususiy y echimni ) 2 sin 2 cos ( x B x A x y   ko’rinishida izlaymiz. y ni tenglamaga qo ’ yib , tenglikning o ’ ng va chap tomonidagi x2 cos va x2 sin oldidagi koeffitsentlarni tenglab , A =0 va V =1/4 ekanligini topamiz . Demak, . 2 sin 4 1 2 sin 2 cos , 2 sin4 2 1 x x x C x C y x х у     A D A B I YO T L A R: 1. A.S. Piskunov. Differensial va integral hisob. T. «O’qituvchi», 1974 y ,54 – 100 betlar. 2. L.E.Elsgolts. Differensialnie uravneniya i variatsionnoe ischislenie. M. ,»Nauka» , 1969 g. ,s . 85 – 124 . 3. L.S.Pontryagin. Differentsialnie uravneniya i ix prilojeniya. M., Nauka , 1965 g., s.41 – 66 . 4. M.S. Salohitdinov, O’.N. Nasritdinov. Oddiy differensial tenglamalar. T. «Uzbekiston» , 1994 y., 103 – 155 betlar . 5. V.P. Minorskiy. Oliy matematikadan masalalar to’plami. T. «O’qituvchi», 1977, 234-240 betlar. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

To’la differensial tenglama. Hosilaga nisbatan yechilmagan birinchi tartibli tenglamalar

Yuqori tartibli hosilalar

Ikkincnchi tartibli differensial operatorlar

O’zgaruvchilari ajraladigan tenglamalar. Birinchi tartibli tenglamalar

Differensial tenglamalar haqida tushuncha