Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Саидаҳмад Сидди қ ий-Ажзий (1864-1927) Сиддиқий-Ажзий ХХ аср бошларида етук шоир, таржимон ва моҳир педагог, усули жадид мактабларининг ташкилотчиларидан бири сифатида фаолият кўрсатди. Унинг кўп қиррали фаолияти 1920 йиллардаёқ адабиётшунослар, педагоглар эътиборини қозонди. Сиддиий-Ажзий ҳақида дастлабки мақола Ажзийни яқиндан билган адабиётшунос Вадуд Маҳмуд (1897-1976) томонидан ёзилди ва «Турк шоири Ажзий» сарлаҳаси билан «Инқилоб» журналинниг 1924 йил 11-12-сонларида эълон қилди. Жумладан, у Ажзий ҳақида қуйидагиларни ёзади: «Бошлаб Сиддиқий яхши техникдур: соат ва турли мошиналарни тузатмоқ ишига моҳирдур... Мусиқа билан ҳам анча шуғуллангандур. Ўз тилидан бошқа араб, форс, рус тилларини билур... Самарқанд жадидларининг бошида Беҳбудий, Сиддиқий ва жадид мактабинниг муаллимларидан Шакурий ўлароқ расман такфир этишлариға сабаб бўлғондур». Сиддиқий-Ажзий фаолияти ҳақида қимматли маълумот берувчи иккинчи муҳим манба Турсунқул (Раҳим Ҳошим)нинг «Маориф ва ўқутғучи» журналининг 1928 йил 3-сонида босилган «Сиддиқий тўғрисида мулоҳазалар» мақоласидир. Мақола муаллифи Ажзийнинг шоирлик салоҳияти билан бир қаторда, унинг, умуман жадидларнинг мактаб ва маориф соҳасидаги қарашларига ҳам эътиборни қаратади: «Оврупо маданиятига яқинлашиш, аср техника ва ҳунаридан орқада қолмаслик учун фан керак эди. Буларнинг ҳаммасини эса ёлғиз мактаб берур эди... Жадид адабиёти, жадид матбуоти, жадидларнинг сўзлари ҳар жойда мактабга боғланади».

Узоқ давом этган сукунатдан сўнг 1965 йилда педагог-олим М. Фаттаевнинг Сиддиқий-Ажзий фаолияти ҳақида «Атоқли педагогларимиз» рисоласи яратилди. 1967 йилда кўзга кўринган олим, Республика фан арбоби, профессор Б. Қосимовнинг «Сиддиқий-Ажзий» 1 номли анчагина кўламли мақоласи эълон қилинди. Юқорида зикр этилган манбалар ва тадқиқотлар кейинги ишлар учун асос бўлди. Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий 1864 йилда Самарқандда туғилди. Унинг ота-боболари асли туркистонлик хўжалардан бўлиб, Абу Саид Мирзо ҳукмронлиги даврида, яъни XV асрнинг ўрталарида Самарқандга кўчиб келган. Саидаҳмад 5 ёшларида отаси Ҳасанхўжа вафот этади. Онаси уни соатсоз уста Абдулқаюмга шогирдликка беради. Уста табиатан анча хасис одам бўлгани учун Саидаҳмад ниҳоятда қийналади. Бу ҳақда Саидаҳмад таржимаи ҳолида қуйидагиларни ёзади: «Оғир аҳволда қолган оилани боқиш учун онам мени соатсоз уста Абдулқаюмга шогирдликка берди. У шундай хасис эдики, ҳатто қаҳратон қиш кунларида ҳам иссиқроқ кийим бермасди. Оёқ яланг ва ярим яланғоч ҳолда, тонг ёришмасдан тортиб, то ярим кечагача тинмасдан ишлардим. Томларнинг қорини кураган пайтларимда баъзан оёғим совуқдан музлаб қоларди. Ўтириб узоқ йиғлардим». 2 Бундай машаққатларга қарамай, тиришқоқ Саидаҳмад соатсозлик ҳунарини пухта ўрганиб олади. Оила тебратиш учун тўқувчилик, заргарлик, соатсозлик ҳунарлари билан шуғулланади. Шу йилларда у Самарқанд мадрасаларида ўқишни ҳам давом эттирди. Раҳим Ҳошим маълумотларига 1 «Шар= юлдузи». 1967 йил, 11-сон, 224-237-бетлар. 2 =аранг: Р. Арслонов. «Сидди=ий дунё=араши», фалсафа фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация, 1962, 62-бет.

$қараганда «... Мадрасага қатнаб, «Шарҳи мулло»гача ўқийди. Тирикчилик шароитини(нг) оғир бўлғони учун тездан ўқушдан қўл тортади, ота касби бўлғон тўқумачилик билан машғул бўлади, ўз фитрий истеъдоди билан русча ўқуш кераклигини сезиб, русча савод чиқаради». 1 Дарҳақиқат, Саидаҳмад ўзининг туғма (фитрий) қобилияти туфайли мустақил билим олишга киришди. Бирмунча муддат Бухоро мадрасасида ўқиди, аммо йўқчилик туфайли мадрасани тугата олмади. Талабалик вақтларида шеъриятга муҳаббат қўйди. Бу ҳақда бухоролик тазкиранавис Неъматулло Муҳтарам «Тазкиртуш шуаро» асарида маълумот беради. Тожикистонлик олимлар академиклар Зариф Ражабов ва Алоуддин Баҳоуддиновлар маълумотларига кўра, Аҳмад Дониш ва унинг «Наводирул- вақое» («Нодир воқеалар») асари Саидаҳмаднинг ижодкор-маърифатпарвар сифатида шаклланишида муҳим аҳамиятга эга бўлган, ҳатто у Аҳмад Дониш фаолиятининг изчил давомчиси сифатида эътироф этилган. У, айниқса, Шарқнинг улуғ донишмандлари Абу Али ибн Сино, Умар Хайём, Алишер Навоий, Фузулий, Бедил асарларини, уларга ёзилган шарҳларни чуқур ўрганди. Шунинг учун Раҳим Ҳошим ёзганидек, «Сиддиқий мафкура ва ўйлашда ўз чоғдош (муосир) ва маслакдошларидан юқори туради... Унинг хаёли кенг, дунёни кўриши атрофли, кўзининг уфқи вусъатлидур». 1 Сиддиқий-Ажзий 1890-йилларнинг охирида муборак ҳаж сафарига отланади. Осиё ва Европанинг саноати тараққий этган шаҳарларида бўлади. У қаерда бўлмасин, у ердаги таълим-тарбия, маориф тизими билан танишади. Турк, араб, форс, рус тилларини анча мукаммал билган Саидаҳмад бирмунча муддат Жидда шаҳрида Русиянинг консулхонасида 1 Р. Щошим. Сидди=ий ты\рисида мулощазалар. «Маориф ва ы=ут\учи». 1928 й. 3-сон. 1 «Маориф ва ы=ит\увчи» журнали, 1928й. 3-сон.$

таржимон бўлиб хизмат қилади. У уч йиллик саёҳати давомида Русиянинг марказий шаҳарларида истиқомат қилади. Тифлис шаҳрида озарбайжон халқининг улуғ демократ ижодкорлари Жалил Мамадқулизода, Алиакбар Тойирзода (Собир) билан танишади.Бу танишув ва мулоқот унинг йирик маориф-ислоҳотчиси бўлиб етушувида муҳим омил бўлди. Кейинчалик бу икки забардаст мутафаккир томонидан нашр қилинган «Мулла Насриддин» журналида босилган мутаассибликни фош этувчи ҳажвий шеърлар ва мақолалар Саидаҳмад ижодига кучли таъсир кўрсатди, журнал чиқа бошлаган 1906 йилдан журналнинг доимий муштарийсига айланди. Сиддиқий-Ажзий 1901 йилда катта таассурот, ижодий ва амалий режалар билан Самарқандга қайтди. У отасидан қолган боғни сотиб, пишиқ ғиштдан Оврупо усулида махсус мактаб учун бино қурдирди. Бу жадид педагоглари томонидан очилган мактаб учун биринчи оврупоча бино эди. Бу мактаб Ҳалвойи қишлоғи ва унинг атрофидаги ўндан ортиқ қишлоқлар учун маърифат маскани вазифасини бажариб келди. Бино кунчиқар томонга қаратиб қурилган бўлиб, унда иккита катта хона (ҳар бир хона 40 ўқувчига мўлжалланган эди), ёқоч полли, шифтли, икки хонада голланд печкаси бор эди. Мактабнинг ташқи пештоқига бино қурилган 1903 йил санаси ғиштдан кунгира чиқариб ёзилган. Хоналари кенг, ёруғ, ҳавоси тоза, деразалар кўчага қараган. Мактаб очилган йилиёқ бутунлай янги жиҳозлар: парта, доска, ўқитувчи учун стол-стул, кўргазмали воситалар: курраи арз (глобус), турли хариталар, расмлар, китоблар билан таъминланган. Сиддиқий дарсларни ўзи тузган дастур, ўқув қўлланмалари, ҳафталик дарс жадвали асосида олиб берган, давоматни тартибга солиш, ўқувчилар билимини ҳар куни назорат қилиш учун махсус йўқлама дафтар журнал жорий қилди.

Мактабнинг довруғи нафақат Ҳалвойи қишлоғига ёки Самарқанд вилоятига, балки бутун Туркистон ўлкасига ёйилди. Мактабни кўргани, ундан ўрнак олгани узоқ-яқин жойлардан муаллимлар кела бошладилар. Мактабнинг ҳаммани ҳайратга солган яна бир хусусияти шунда эдики, синфда ўзбек, тожик болалари билан бирга рус болалари ҳам ўқир эди. Рус тилини ўқитиш ҳам яхши йўлга қўйилган эди. Сиддиқийнинг собиқ ўқувчиси, Самарқанд тиббиёт институти профессори марҳум Г. Н. Александров бу мактаб ва унинг ўқитучиси Сиддиқийни катта миннатдорчилик билан шундай хотирлайди: «У (Саидаҳмад Сиддиқий) болаларни рус тили ва адабиётидан, шунингдек, ўзбек тили ва адабиётидан ўқитар эди. У болаларни жуда севар эди, юмшоқ табиатли киши эди. Ўқитувчимиз дарсларни қатъий жадвал асосида ўтказар эди: бир кун рус тили, арифметика, география, тарих, табииёт фанларидан дарс ўтказса, иккинчи куни бу дарсларнинг ўтиш ўрнини навбат билан алмаштирар эди. Табииёт дарси бўйича у бизларни Булунғур дарёси ёқаларига олиб борар, табиат манзараси, ҳар хил қушларни кўрсатар эди. География бўйича у бизга дунёдаги ҳар хил мамлакатлар, дарё ва кўлларни кўрсатар, глобус билан таништирар эди. У глобусга жилд ёпган ҳолда жуда эҳтиёт билан сақлар эди. Саиджон ака дарс вақтида ўқиш учун русча текстлар берар, кейин эса ўкувчилардан бу матнни ўзбек тилига таржима қилишни талаб қилар эди. Ўқувчилар нутқини ўстириш бўйича машқ ўтказиш учун ўқувчиларни дарсдан кейин олиб қолар эди. Унинг шундай ажойиб фазилатини алоҳида қайд қилиш керакки, у болалардан тозаликка риоя

қилишни талаб қилар эди. Саидаҳмад Сиддиқий таълим-тарбига оид суҳбатларнинг хилма-хил усулларини усталик билан қўллар эди». 1 Вақт ўтган сайин халқ ўртасида бундай мактабларга нисбатан рағбат ошиб борди. Энди фақат мактаб очиш, ўқитувчилик қилиш билан чекланиш мумкин эмас эди. Давр бундай мактаблар учун дарсликлар яратиш, болаларбоп китоблар яратишдек долзарб масалаларни кун тартибига қўйган эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий, Сиддиқий-Ажзий, Абдуқодир Шакурий, Ҳожи Муин, Саид Ризо Ализода каби педагоглар ҳамкорлигида мактаб дарсликлари ва қўлланмалари билан савдо қилувчи «Зарафшон» номли дўкон ва кутубхона ташкил қиладилар. Бу даврда Самарқанд мактабларида, асосан, Беҳбудий дарсликлари қўллана бошланган эди. Сиддиқий-Ажзий мана шундай олий мақсад учун 1912 йилда ўзбек ва тожик тилларида «Миръоти ибрат» («Ибрат ойнаси»), «Анжумани арвоҳ» («Арвоҳлар йиғини») достонларини яратди. Бу асарларни Туркистон ўлкасида нашрдан чиқариш мумкин бўлмади, улар 1912 йилда муаллифнинг ҳаммаслаклари Жалил Мамадқулизода ва Алиакбар Тойирзоданинг ёрдамида «Мулла Насриддин» журнали матбаасида босмадан чиқарилади. Ҳар икккала достон ҳам илм-маърифатни улуғлаш жаҳолатни, мутаассибликни қоралаш ҳақида. Сиддиқий миллатнинг истиқболини илм-фанни, давлат тили ва қонунини эгаллашда деб билади: Дўрт иш бана бундин эрди мақсуд, Бундин ўла халқ бахти масъуд. Илм ила олмоқ фунунни, 1 Фаттаев М. Ато=ли педагогларимиз, Т. «Ы=итувчи», 1965 й., 42-43-бетлар.

Давлатни, лисонни ва закунни. Ҳар қавм булардин ўлди маҳрум, Истиқболи ҳолидин ўлур шум... Ҳар қочки лисонни чўғ билурсан, Дунёда азизроқ ўлурсан. Саидаҳмад Сиддиқийнинг ушбу достонлари Туркистон зиёлиларига кучли таъсир кўрсатди. Ўзбек ва тожик шоири Тошхўжа Асирий (1864- 1915) «Миръоти ибрат» асаридан ниҳоятда таъсирланганлигини, достон унинг кулбасини нурга тўлдирганлигини «Ибрати Асирий ва жавоби «Миръоти ибрат» Ажзий Самарқ андий » достонида алоҳида таъкидлайди. Сиддиқий фаолиятини қўллаб-қувватловчилар билан бир қаторда унинг бундай миллатпарвар ишига тўғоноқ бўлувчилар ҳам кўпайиб, уларнинг таъқиб ва тазйиқлари кун сайин ортиб борди. Бу гал уларнинг дашномлари, ҳақоратлари, умуман усули жадид мактабларига, уларнинг ташкилотчилари Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдуқодир Шакурий, Сиддиқий-Ажзий ва унинг «Анжумани арвоҳ», «Айнул адаб», «Миръоти ибрат», «Ганжинаи ҳикмат» асарларига қаратилди. 1914 йил 3 январ куни Улуғбек мадрасаси жомеъсида жума намозидан кейин муаззин Мулла Аббос 5-6 минг намозхон олдида ҳаммага тушунарли тилда шу мазмунда узоқ маъруза қилди: «Усули жадид мактабида болалар динсиз бўлуб етишадурлар. Унинг муаллими ва ҳомийлари ҳам динсиз кофир кимсалардур. Мана шундай мактабларга ҳар ким ўз боласини юборса, ўзи кофир, хотини талоқ!» 1 1 «Туркистон вилоятининг газети», 1936 йил 4-сон.

Бу ниҳоятда оғир айбнома эди. Бу тарихий воқеа муносабати билан турк дунёсинниг машҳур матбуот органлари Беҳбудийнинг «Ойна», Жалил Мамадқулизоданинг «Мулла Насриддин» журналларида Сиддиқий Ажзийнинг мутаассибларни фош этувчи кинояларга тўла шеърлари босилиб чиқди. «Мулла Насриддин»да босилган шеърида шундай истиҳзо сўзлар бор эди: Ғайрат-ла қамаб мактаби савтийлари, ҳайҳот, Бу зумраи нодонларинга «шукр», Худоё! Ҳақ сўйлаян инсонлари такфир эдажаклар, Иймонли мусулмонларинга «шукр», Худоё! Миллий уйғониш даврининг оташин публицисти Мирмуҳсин Шермуҳамедов «Афандим самарқандликлар!» деб бошланувчи мақоласида маориф фидойиларини мутаассиб уламолардан ҳимоя қилишга даъват этади. Унда шундай чақириқ сўзлари бор эди: «Афандим самарқандликлар! Бугун беҳамиятлиғингиз майдони жаҳолатда мубориз талаб қилур. Йўқ эса, бир зўрғина жамият орасида бир хоин миллати исломға ҳақорат забонин тебратуб, отиға мағойир нутқлар сўзлаб, сизларнинг номусингизни хоки мазаллатға қўшибдур. Бечоралар, олти минг чамасида экансизлар, орангизда биргина диёнатпарвар чиқиб, ул хоин бадбахтга муқобил ўлуб бир сўз ҳам демасдан, ўз хоҳишингизча ул мажмуа орасидан таралуб чиқғонингиз миллати исломға ҳақорат эмасму?! Ажабо, ижтимоий музокарада муҳтарам «Ойна»фурушимиз ҳам йўқму экан ёки бўлса ҳам гурба (мушук) дан қўрқғон муш(сичқон) каби қайси бир ковакда қалтираб

турдимукин? Муҳтарам «Ойна»фурушларимиз миллат теразасин тузатмоқ бўлғонларида тарақа-туруқлари Сурайёдан ҳам юқорида кўрунур эди». 1 На чора, мақола муаллифи ҳаммаслаклари, самарқандлик жадид биродарларини ҳимоя қилишда бир оз сустлик қилган «Ойна» журнали муҳаррири ва таҳрир ҳайъати аъзоларига ҳам қаттиқ тегиб ўтади. Саидаҳмад Сиддиқий ўз мактабига моҳир педагог Исматулла Раҳматуллаев(1883-1962)ни математика ўқитувчиси вазифасига таклиф қилди. У усули жадид мактаблари тармоғини кенгайтириб борди: Самарқанд вилоятининг турли туманларида янги мактаблар очишга ўқитувчилар тайёрлаш ишига раҳбарлик қилди. 1918 йилда Самарқандда Туркистон мусулмон дорилфунуни (ҳозирги ЎзМУ)нинг шўъбаси очилди. Сиддиқий Ажзий ва Ҳожи Муинлар Беҳбудий раҳбарлигида ушбу шўъбада ўқитувчилик қилдилар. Шу билан бирга, ўзи бино қилган мактабда умрининг охиригача муаллимлик қилди. У «Хизмат кўрсатган ўқитувчи» унвонига сазовар бўлди. Атоқли педогог ва шоир Сиддиқий-Ажзий 1927 йилда вафот этди. Саидаҳмад Сиддиқий ўз сафдошлари жадид мутафаккирлари каби қатағонга учрамади. У қатағоннинг авж палласига етиб келмади, аммо унинг асарлари, хотираси қатағонга учради. Узоқ вақт унинг асарларини нашр этиш, 1960 йилларга қадар унинг ҳақида бирор фикр айтиш анча қийин кечди. 1 «Туркистон вилоятининг газети», 1914 йил 8-сон.

O'xshashlar

Абдуқодир Шакурий 2

Маҳмудхўжа Беҳбудий

Жадидчилик ҳаракатининг пайдо бўлиш ижтимоий-сиёсий омиллари

Муҳаммадшариф Сўфизода

Абдуқодир Шакурий Абдукодир Шакурий