Абдуқодир Шакурий 2

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Абдуқодир Шакурий (1875-1943) Режа: 1. Абдуқодир Шакурий - Самарқандда биринчи « усули жадид » мактаби очган , жадид педагогикасининг йирик намояндаси . 2. Абдуқодир Шакурийнинг ҳаёти ва ижоди 3. А. Шакурий «усули жадид» мактаблари учун ўнга яқин дарслик ва қўлланмалар муаллифи

$Самарқандда биринчи «усули жадид» мактаби очган, жадид педагогикасининг йирик намояндаси Абдуқодир Шакурийдир. Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз «Васиятнома»сида уни, тенгдош бўлишига қарамай, ўзига жуда яқин олиб, ўғлонлари қаторида Вадуд Маҳмад билан бирга тилга олади. Абдуқодир Шакурий ўз замондошларидан фарқли равишда ўзига хос муаллимлик туғма қобилиятига эга инсон эди. А. Шакурий ҳақида дастлабки қимматли маълумотлар Вадуд Маҳмуднинг «Турк шоири Ажзий» 1 , «Маорифимиз» 2 , Турсунқул (Раҳим Ҳошим)нинг «25 йиллик педагог» 3 мақолаларида берилган. 1965 йилда педагог-олим М. Фаттаевнинг Абдуқодир Шакурий ҳақида «Атоқли педагогларимиз» рисоласи яратилди. Абдуқодир Шакурий 1875 йили Самарқанд теграсидаги Ражабамин қишлоғида туғилди. Унинг отаси Мулла Абдушукур соҳибкор боғбон бўлган, Абдуқодир 9 ёшида отаси ҳалок бўлиб, унинг тарбияси билан тўлалигича онаси шуғулланган. Онаси Розия биби ўз уйида қиз болаларни ўқитган. Ўқитувчиликка ҳавас Абдуқодирга онасидан ўтган. У дастлабки маълумотни- хат-саводни онаси мактабида олди, сўнгра Самарқандда Тиллакори ҳамда Орифжонбой мадрасаларида ўқишни давом эттирди. У талабалик йилларида айниқса мусулмон Шарқи педагогикасининг мумтоз намуналари Унсурул Маолий Кайковуснинг «Қобуснома», Шайх Муслиҳиддин Саъдийнинг «Гулистон» ва «Бўстон», Алишер Навоийнинг «Ҳайратул аброр», «Маҳбубул қулуб», Ҳусайн Воиз Кошифийнинг «Ахлоқи Муҳсиний» каби асарларини севиб мутолаа қилди. Мадрасада машҳур мударрис Сайфиддин Маҳдумдан ҳусни хат сирларини ўрганди. А. Шакурий таржимаи ҳолида ёзишича, таътил вақтларида ўз уйида эски усул тартибида мактабдорлик қилади, аммо ўқитиш усулининг ниҳоятда мураккаблигидан қийналар эди. Мадрасани тугатгач, 1901 йилдан бутун фаолиятини, ҳаётини ўқитувчиликка бағишлади. Шакурийнинг илғор, изланувчан педагог-маорифчи бўлиб етишувига бир воқеа сабаб бўлади: 1 Вадуд Мащмуд. Турк шоири Ажзий. «Ин=илоб», 1924 й., 11-12-сонлар. 2 Вадуд Мащмуд. Маорифимиз. «Камба\аллар товуши», 1933 й., 22 июн. 3 Турсун=ул. 25 йиллик педагог. «Маориф ва ыкитувчи» журнали, 1926 йил, 4-сон.$

«1901 йилнинг қиш куни Мулла Бадриддин деган соатчи бир татар қўлида («Таржимон») газетасини кўрди. Шу унинг фикрнинг очилишиға бир сабаб, балки бир муқаддима бўлди. Соатсоз Бадриддин «бу нима?» саволиға: Бу кўр (сўқир) одамларнинг кўзларини очадур, деган эди. Бир куни Мулла Бадриддин Шакурийни «усули савтия» мактаби очишға ундайди ва бундай мактаб билан танишдирмак учун уни эргаштириб Хўқандга элтмакчи бўлди. Шакурий 1321-ҳижрий савр ойида (1903 йил милодий У. Д.) Хўқандга жўнади. Унда Бешқудуқ маҳалласида Умар Ҳожи Мунаввар ўғлининг ҳимояси ва муаллим Салоҳиддин Мажидий қўли остида очилғон «усули савтия» мактаби билан танишади ва буюк азим билан Самарқандга қайтади. Мана шу ғайратли муаллим қўли остидан унинг отасидан қолғон майда боғда бир шийпон (сўри)нинг остида 3 аршинлиқ, партали, 25 талабали бир мактаб очилди.» 1 Демак, А. Шакурий 1903 йилда Қўқон сафаридан қайтганидан кейин мактабини буткул янгилади, «усули савтия» методига асосланган жадид мактабига айлантирди, катта шижоат ва ғайрат билан ишга киришди: кунига 18-20 соатлаб ишлади, дарс берди, мактаб учун янги жиҳозлар, ўқув қуроллари тайёрлади. У. Исмоилбек Гаспралининг «Таржимон», Фотиҳ Каримийнинг «Вақт» газеталари, Ризо Фахриддиннинг «Шўро» журналини, айниқса ундаги «усули тадрис»га бағишланган мақолаларни кузатиб борди. Бундай меҳнат уни чарчатмади, аксинча, янгидан-янги ижодий режаларга чорлади. Шу билан бирга, кўплаб дашномлар, ҳатто таҳдидлар кун сайин ошиб борди: «Шакурийға бўла бошлаган таҳдидларнинг, қаршилиқларнинг боши Ражабамин қишлоғининг имоми шаҳрисабзлик Абдулқаюм томонидан бошланадур. Ул бошлаб мактабни «болаларни эътиқодсиз қиладур» деб қоралайдур... Шаҳардан мактабга парта келтирмакда бўлғон муаллимға: Энди уйингизда бир бутхона ҳам солинг! дейдур. Бунга сабри азимли муаллим: Керак бўлса, уни ҳам соламиз, дейдур-да қўядур. 1 «Маориф ва ы=ит=увчи» журнали, 1926 й, 4-сон.

Шакурий бир неча қатла ўлдириш таҳдиди билан ёзилғон хатлар олди. Бу хатларни қишлоқ йигитлари номидин муаззин ёзғон экан. 2 » Бундай бўҳтон ва таҳдидлар уни ўз ҳаётини бахшида этган муқаддас ишдан қайтара олмади, аксинча, мактабни ҳам, ўз фаолияти диорасини ҳам кенгайтириб борди. Шакурийни таъқиб ва тазйиқ қилувчилар билан бир қаторда уни қўллаб-қувватловчилар ҳам топилди, у яккаланиб қолмади. 1904 йилга келиб, унинг мактаби беш синф ибтидоий ва бир рушдий синфига эга бўлди. Бу ишда унга Самарқанднинг маърифатли зиёлилари меъмор Ҳожи Абдуқодир, Домулло Маҳмуд мударрис, айниқса, Сиддиқий-Ажзий ёрдам берадилар. Маълумотларга қараганда, бирмунча муддат Саидаҳмад Сиддиқий- Ажзий унинг мактабида ўзбек тилидан дарс берган. Уларнинг кўмаги билан Самарқанд шаҳрида «усули жадид» мактабининг шўъбалари очилади. Шакурий мактабида 140-150 ўқувчи мунтазам таълим олган. 1904 йилда Абдуқодир Шакурий Туркистонда жадидчилик ҳаракатининг карвонбошиси Маҳмудхўжа Беҳбудий билан танишади, улар ўртасида ҳамкорлик вужудга келади: «1904-нчи йилда бир-бировларини танимай бир шаҳарнинг икки бурчагида халқни оқартиш йўлида бир мақсадга қараб ишламакда бўлғон икки қаҳрамон танишадурлар. Эшитган бўлса ҳам бундай бўлишини билмаган Беҳбудийни бу мактаб ортиқча қувондирган. Ортиқ Шакурийга яқин бир ғамхўр, бир ўртоқ бордур. Шакурий ушбу йил мактабини Беҳбудийнинг шаҳардаги уйига кўчирди. Беҳбудий мактабга моддий жиҳатдан ёрдам бериб турди.» 1 Абдуқодир Шакурий 1906 йилда Қозонга, 1911 йилда Қрим, ундан Туркияга саёҳат қилади. Бу саёҳатлардан асосий мақсад «усули жадид» мактаблари фаолиятини янада такомиллаштириш, «усули тадрис»нинг ҳам амалий, ҳам назарий асосларини ишлаб чиқиш, дарсликлар, ўқитувчилар учун услубий 2 «Маориф ва ы=ит=увчи» журнали, 1926 й, 4-сон. 1 Ю=оридаги манба.

қўлланмалар яратиш эди. Шу муносабат билан у Истанбулда машҳур педагог Сотеъбек дарсларида бўлади, туркларнинг «усули савтия» методида илк бор яратилган Аҳмад Мидҳатнинг «Хўжаи аввал» алифбо дарслиги билан танишади, Исмоилбек Гаспрали билан учрашади, унинг «Хўжаи сибён» алифбо дарслиги ҳамда «Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош» номли «усули савтия» методи бўйича ўқитувчилар учун қўлланмасидан бир неча нусха олиб келади. У энди катта эътиқод ва ишонч билан ўз фаолиятини давом эттиради. «Усули жадид» мактаблари учун Ҳожи Муин Шукруллаев билан ҳамкорликда «Раҳбари савод» алифбо дарслигини, шогирди, атоқли педагог Исматулла Раҳматуллаев билан «Жомеъул ҳикоят», «Зубдатул-ашъор» ўқиш китобларини, биринчи синф ўқувчилари учун «Таълими алифбо ёҳуд раҳбари мактаб» алифбо дарслигини яратди. Бу асарлар жадид педагогикаси учун янгилик эди. Шакурий мактабида (унинг мактаби «Мактаби Шакурий» номи билан шуҳрат қозонган У. Д.) ўқув ишлари билан бир қаторда, «усули жадид» бўйича ёш ўқитувчилар малакасини оширган. Улар Абдуқодир Шакурий бошчилигида ўқитилган ва имтиҳон қилинган. Бу ишларда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Сиддиқий-Ажзий, Ҳожи Муин, Исматулла Раҳматуллаев каби педагоглар фаол иштирок этганлар. Имтиҳондан муваффақиятли ўтганлар янги очилаётган «усули жадид» мактабларига ўқитувчи сифатида қабул қилинганлар. Бу ҳақда «Ойна» журналида қуйидаги эълон босилган: «Усули жадид»а узра болаларни ўқитмоқ ва Самарқанд атрофинда мактаби ибтидоияда муалллимлик қилмоқлик учун беш нафар муаллим керакдур... Толиб бўлганларни «Ойна» идорасинда марҳамат қилиб келмоқлари маржудир. Баъд аз имтиҳон супориш қилинурлар. Қироат, хат ва саводлик ҳам илми ҳисоб билатурганлар Самарқандда мактаби Шакурийда бир-икки ой давомат этсалар, муаллимликка малака ҳосил этадурлар». 1 Самарқанд ва айниқса Бухорда очилган янги мактабларга хос хусусиятни унутмаслика керак: уларда кўп ҳолларда ўзбек ва тожик болалари бир синфда 1 «Ойна» журнали, 1914 йил, 13-сон.

икки тилда ўқитилган. Шунинг учун ҳам бу ҳудудда яратилган дарслик ва қўлланмаларда икки тиллик (туркий ва форсий) матнлар берилган. 1915 йилда А. Шакурий шогирди машҳур педагог Исматулла ибн Раҳматулло билан ҳамкорликда «Таълими алифбо ёҳуд раҳбари мактаб» алифбо дарслигини Тошкентда «Азия» литографиясида нашрдан чиқарди. Дарслик икки қисмдан ташкил топган бўлиб, биринчи қисм «Алифбо», унда ҳарфларни танитиш, уларни қўшиб ўқиш ва ёзиш машқларига бағишланган. Алифбонинг иккинчи қисмида болалар ёшига, руҳиятига мос кичик-кичик матнлар берилади. Алифбо муаллифи айниқса ифодали ўқиш, ўқувчиларни чиройли гапиришга ўргатиш масаласи билан боғлиқ ҳажман мўъжаз шеърлар берган. 1911 йилда Абдуқодир Шакурий «усули жадид» мактабларининг иккинчи синфи учун «Жомеъул ҳикоят» («Ҳикоялар мажмуи») номли ўқиш китобини яратди. Китобнинг титул варағида шундай ёзади: «Ин рисолеро баройе ахлоқи шогирдоне синфе дуввуми мактаби ибтидоий. Аз китобҳойи турки ва форси таржўме ва таълиф намуде шуд. Ношир ва муаллиф мулло Абдуқодир Шакурий. Мусаҳҳиҳ Ҳожи Муин Шукрилло» («Ушбу рисола бошланқич мактабнинг 2-синф ўқувчилари учундир. Турк ва форс тилларидаги китоблардан таржима қилинди. Ношири ва муаллифи Мулло Абдуқодир Шакурий. Мусаҳҳиҳ Ҳожи Муин Шукрилло»)». А. Шакурий ушбу «Жомеъул ҳикоят» ўқиш китобига Шарқ мутафаккирлари Шайх Муслиҳиддин Саъдий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоийларнинг болаларбоп ҳикоя ва шеърлари билан бир қаторда И. А. Крилов, Л. Н. Толстой каби рус ёзувчиларининг болалар учун махсус ёзилган асарларидан намуналар киритган. Ҳар бир ҳикоя охирида, ҳамма мактаб дарсликларига хос тарбиявий аҳамият касб этувчи, «қиссадан ҳисса» чиқарилади. Умуман, А. Шакурий «усули жадид» мактаблари учун ўнга яқин дарслик ва қўлланмалар, мажмуалар яратди.

1908 йилда Исмоилбек Гаспрали Туркистонга иккинчи бор келишида Самарқандда ҳам бўлади: Сиддиқий-Ажзий, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдуқодир Шакурий макатабларини кўради, улар билан миллат истиқболи, жадид мактаблари хусусида узоқ суҳбатлашади. Бу суҳбатлар, сафар таассуротлари «Таржимон» газетасининг 1908 йил сонларида босилган. Шакурий ўз мактабида ярим йиллик ва йиллик имтиҳонларини жорий қилди. Бундай имтиҳонлардан асосий мақсад, биринчидан, ўқувчилар билимини қатъий назорат қилиш бўлса, иккинчидан, «усули жадид» мактаблари ҳақидаги нотўғри қарашларга барҳам бериш, халқ ўртасида бундай мактабларга нисбатан муҳаббат, рағбат уйғотиш эди. Бу ҳақда Шакурий таржимаи ҳолида қуйидагиларни ёзади: «Бир куни шаҳарнинг кўзга кўринган уламо, ағниё ва аъёнларини ҳамда ўқувчиларнинг оталарини болаларнинг олти ойлик ўқиши бўйича ўтказилган имтиҳонга даъват этдим. Булар олдида ўқувчилар макатабда олган олти ойлик билимларидан имтиҳон бердилар. Одамлар бу ўқитиш усулининг афзалликларини кўруб, мендан мамнун бўлдилар. Имтиҳондан сўнг одамларнинг қалбида мактабга нисбатан муҳаббат пайдо бўлиб, чеҳралари очилди». 1 А. Шакурий, С. Айний, М. Беҳбудий, Ҳожи Муин ва бошқа тараққийпарвар педагогларнинг ҳамкорликдаги фаолият ва уларнинг бу соҳадаги муваффақиятлари мутаассиб уламоларнинг ҳуружларини, таҳдидларини янада авжига чиқарди. 1914 йил 3 январда Улуғбек мадрасаси жомеъсида жума намозидан кейин 5-6 минг намозхон олдида муаззин Мулла Аббос «усули жадид» мактабдорларини кофирликда айблади: «Усули жадид» мактабида болалар динсиз бўлуб етишадурлар. Унинг муаллими ва ҳомийлари ҳам динсиз кофир кимсалардур. Мана шундай мактабларга ҳар ким ўз боласини юборса, ўзи кофир, хотини талоқ!» 1 1 Шакурий таржимаи щолидан. Ушбу таржимаи щол 1909-1910 йилларда губернаторлик канцелярияси чиновнигининг талаби билан ёзилган. Бу ща=да =аранг: М. Фаттаев. Ато=ли педагогларимиз. Т. «Ы=итувчи», 1965 й., 13-бет. 1 «Туркистон вилоятининг газети», 1914 йил, 8-сон.

$Самарқандлик маориф ва маърифат фидоийларини бутун Туркистон тараққийпарвар зиёлилари матбуотда ҳимоя қилиб чиқди. «Усули жадид» мактаблари фаолиятининг таъқиб қилувчи янада маккорроқ, янада хавфлироқ куч бор эдики, маҳаллий мутаассиблар улар қўлида дастак эди, яъни жадид мутафаккирларига қарши курашда улардан устоъмонлик билан фойдаланар эдилар. Бундай кучлар Россиянинг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсатининг устунлари Н. Остроумов бошчилигидаги миссионерлар эди. Остроумов Самарқанд мактабларини, жумладан, Шакурий мактабини текширганда, Туркиядан келтирилган ўқув глобус (курраи арз), хариталарни кўриб, тепа сочи тикка бўлди, у бутун мактабни, ҳатто ўқувчиларнинг жилдидаги китоб-дафтарларигача Самарқанд халқ мактаблари инспектори Грачкин билан тинтув қилди: «Ҳукумат томонидан ҳам бир кўб монеълар бор эди. Бу мактабнинг биринчи «муҳибби» маълум миссиёнер Остромов (Остроумов демоқчи У. Д.) эди. Ул газетасида («Туркистон вилоятининг газети»ни кўзда тутмоқда У. Д.) ҳар нечада хўжалариға Шакурий мактабини эслатар эди. Чунки Остромов Самарқандга келганда, уни Туркиядан келган хариталар ортиқ ҳуркитди. Миссиёнер (Грачкин) мактабнинг бутун ўқиш китобларини, ҳатто болаларнинг жилдларидаги китобларини забт этиб, бир-бир қараб чиқди. Ҳеч бўлмағанда, уларнинг тавсиялари рус ҳукуматининг бу мактабға ёмон қарашиға мажбур этар эди». 1 Абдуқодир Шакурий фаолияти курашлар жараёнида камол топиб бораётган бир вақтда Русия ҳукумати Туркистон ўлкаси халқларидан мардикор олиш ҳақида фармон эълон қилди. Мутаассиб пешволар ушбу фармондан фойдаланиб, Самарқандда фаолият кўрсатаётган жадид педагоглари, ёзувчилари ва шоирлари Ҳожи Муин, Фахриддин Рожий билан биргаликда А. Шакурийни ҳам мардикорликка жўнатдиар. У Минск губернияси ўрмонларида дарахт кесиш, хандақ қазиш ишлари билан машғул бўлади. У феврал инқилоби 1 «Маориф ва ы=ит\увчи», 1926, 4-сон.$

туфайли 1917 йил май ойида ватанига қайтади ва ўзи севган педагоглик фаолиятини давом эттиради. Абдуқодир Шакурий Самарқанд вилоятида биринчилар қаторида қиз болалар учун ҳам «усули жадид» мактаб очди, унда хотини Муяссара муаллималик қилди. У ўз мактабига рус тилини алоҳида ўқув предмети сифатида дарс жадвалига киритди ва бу фандан Саидаҳмад Сиддиқий дарс берди. Умуман, у Шакурий учун энг яқин маслакдош ва маслаҳатдош эди. А. Шакурий шўролар даврида ҳам педагогик фаолиятини давом эттирди. 1918 йилдан 1925 йилга қадар ўзи ташкил қилган 13- ва 44-мактабларда директор, она тили ва адабиёт ўқитувчиси сифатида фаолият кўрсатди, ўнлаб ўқитувчиларни тарбиялади. 1923 йилда «Правда» газетаси собиқ иттифоқ бўйича энг тажрибали, энг илғор ўқитувчи учун танлов (конкурс) эълон қилди ва 27 ғолиб ўқитувчиларнинг исми-шарифларини ушбу газетанинг 1923 йил 8 июл сонида эълон қилди. Улар орасида А. Шакурий ҳам бўлиб, «Шакури. Заведуюҳий 13-й школў в Самарканде» номли кичик мақола ҳам босилганди. Дарҳақиқат, унинг педагоглик фаолияти ҳар қандай таҳсинга лойиқ эди. Аммо А. Шакурий машъум 37-йилгача ҳам ўқитувчилик қила олган эмас. 1920- йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб ўз мавқеини мустаҳкамлаб олган шўролар «эски» зиёлиларни таъқиб қилиш, уларни маънан ва жисман синдириш, зўравонлик йўлига ўтди. Кечагина иттифоқнинг энг илғор энг тажрибали муаллими деб эътироф этилган Шакурийни 1925 йилдан эътиборан ўзи севган, ҳатто ҳаётини бахшида этган, миллат фарзандларини маърифатли қилиш ишидан маҳрум этдилар, у ташкил қилган мактабни ёпдилар. 1925 йилдан бошлаб то қатағонга қадар боғбонлик билан машғул бўлди. А. Шакурий 1937 йил 5 августда аксилинқилобий миллатчилик «Миллий Иттиҳод» ташкилотининг аъзоси, антисовет тарғиботчиси сифатида кичик лейтенантлар Хотяков ҳамда Афанасьевлар имзоси билан қамоққа олинади ва 1937 йил 21 ноябрида НКВДнинг «учлик» комиссияси қарорига биноан ўн йил озодликдан

маҳрум этилади. 1 Бу вақтда у 62 ёшда эди. Абдуқодир Шакурий 1943 йилда Сталин қатағонининг қурбони бўлди. Атоқли педагог Абдуқодир Шакурий 1956 йилда мутлақо айбсиз сифатида оқланди. Самарқанд ҳудудида етишиб чиққан Вадуд Маҳмуд, Исматулло Раҳматуллаев каби кўзга кўринган ўнлаб олим ва педагоглар унинг шогирдларидир. 1 Бу ща=да =аранг: Бащодир Каримов «Муаллим Шакурий». «Ызбекистон адабиёти ва санъати», 2001 йил , 31 август.

O'xshashlar

Абдуқодир Шакурий Абдукодир Шакурий

Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий

Илк мустамлакачилик даври адабий маданий ҳаёт. Манбалар ва уларнинг шархи реферат

Ertaklar (2)