Жадидчилик ҳаракатининг пайдо бўлиш ижтимоий-сиёсий омиллари - Adabiyot - Referatlar

Жадидчилик ҳаракатининг пайдо бўлиш ижтимоий-сиёсий омиллари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

40.419921875 KB

Ko'chirib olish

Жадидчилик ҳаракатининг пайдо бўлиш ижтимоий-сиёсий омиллари Режа: 1. Жадидчилик ҳаракатининг пайдо бўлиш илдизлари. 2. Жадидчиликнинг асосий негизлари. 3. Жадидчилик ҳаракатининг ҳудудий кўринишлари.

Марказий Осиё тарихининг XIX аср охири ва ХХ асрнинг биринчи чорагини юлдузли кунлар ҳамда тунлар, деб аталса, тўғри бўлади. Бу даврга келиб, халқ ўзини тенглар орасида тенг кўришни нафақат истаб қолди, балки бу борада кураш олиб борди. Халқ кураши бу даврга келиб, ўзининг чўққиси ёки “ҳадди аълоси” (Қосимов Б.)га етди. Чунки курашнинг бош мақсади ўрта асрчиликдан қутулиш чоралари эди. Кураш якка ҳаракат (Пўлатхон ва Дукчи Эшон)дан аста-секин ижтимоий тус ола бошлади 1 . Ўрта аср биқиқ ва ботқоқликларидан қутулишнинг биринчи чораси мустақилликка эришиш, яъни чоризм мустабидлигидан озод бўлиш эди. Бутун фаолият, тафаккур ва кураш ана шунга қаратилди. Бунинг учун халқни маърифий жиҳатдан уйғотиш лозим эди. Уйғотиш эса маърифатдан бошланади. Борингки, жадидчилар ғафлат ва қоронғулик босган гўша ҳамда соҳаларни қуёш нуридек ёритишга жидду жаҳд билан киришдилар. Бирор соҳа йўқки, жадидчилар машғул бўлмаган бўлсин. Барча соҳада ислоҳотчилик бош тамойилга айланди. Энг муҳими, ислоҳотни маърифатдан бошлаш муҳимларнинг муҳими эди. Янги мактаб, янги матбуот, янги театр, янги адабиёт пайдо бўлди. Қисқаси, жадидчилик янги тафаккурни майдонга келтирди. Давлат, ижтимоий тузумни ислоҳ қилиб, уни аста-секин мутлақо ўзгартириш ижтимоий-сиёсий ўткир масала қилиб қўйилди. Жадидчилик маърифатпарварлик оқими (Қулжонов А.)дан ижтимоий-сиёсий ҳаракат ва йўналиш даражасига ўсди. Маърифий 1 1 Пўлатхон бошлиқ халқ ҳаракати (хон авлодидаги Пўлатхон эмас, тошкентлик Пўлатхон) Худоёрхон амалдорлари солиқ тури ва ҳажмини орттириб юборгани учун Пўлатхон бошлиқ кўнгиллилар гуруҳи ва бой-баёнлар Худоёрхон қўшинига исён кўтаради. Кўмак учун генерал К.П.Кауфманга шундай мазмунда шошилинч хабар жўнатади: “Қийин ва бахтсиз дамларда энг ишонарли деб ўйлаган одамларим, жумладан, Мулло Исо Авлиё, Абдураҳмон офтобачи ва Ҳақназар парвоначи ўз қўшинлари билан менинг душманим бўлмиш исёнчи қирғизларга қўшилиб, менга қарши уруш қилишди. Сиздан олий ҳазратлар шу кунга қадар кўп яхшиликлар кўрдим. Сиз шу сафар ҳам ҳақиқий ёрдам бериб, мени ўзимни ва Қўқон хонлигини олий ҳазратлари, жаноб император ҳимоянгизга топширдим. Шарқ юлдузи, 1989, 159-160-бетлар.

ислоҳдан сиёсий тузумни ўзгартириш масаласигача бўлган мафкуравий ва кураш йўлини босиб ўтди. Жадидчилик асрий турғунликка уйғониш берди . Янги ижтимоий босқичнинг бошланишига ижтимоий шарт-шароит ва муҳит яратди. Истилоҳ. Жадидчилик сўзи арабча “жадид” сўзининг негизидан келиб чиққан. У атама сифатида янги маъносини англатса-да, аммо кенг мазмунни ифодалаган. “ Янги давр ”, “янги инсон”, “янги тафаккур”, “янги қараш”, “янги авлод” сингари тушунчаларни билдирган. Истилоҳнинг пайдо бўлиши Исмоил Ғаспралининг янги мазмундаги мактаби номи билан зич алоқададир. Унинг қайд қилишича: “... 1884 санаси Боғчасаройда бир мактаб(н)и “усули жадид”(г)а қўймиш эдим” 1 . Мутафаккир Абдулла Авлонийнинг айтишига қараганда, халқ орасида эскилик – янгилик (қадим - жадид) баҳси бошланган. “Яъни рўзнома ўқиганларни муллалар “жадидчи” номи билан атар эдилар”. Жадидлар ҳудуд ва ҳаракат мазмунига қараб, турлича атала бошланди. Туркияда Усмонли туркларнинг “Ганч (ёш) турк”, “Ганч усмонли” уюшмаси таъсирида ерли жадидлар “Ёш туркистонликлар”, “Ёш бухороликлар”, “Ёш хиваликлар” номи билан аталган. Улар расмий уюшма сифатида ташкил топдилар. Жадид драматурги Абдулла Бадрий жадидлар ҳаракат ва мақсадига изоҳ бериб, “ ... амирлар, беклар ва бойларнинг зулмларидан озод қилмоқ ва бизларнинг роҳатимиз ва тинчлигимиз учун ҳаракат ва тараддуд қилмоқдур ” 2 деб ёзган. Юқорида қайд қилинганлардан хулоса чиқарсак, жадидлар озодлик учун курашни ўзларига бош муддао қилиб олганликлари аёнлашади. Бироқ дастлабки даврларда жадидлар аниқ сиёсий режа билан чиқмаганларини ҳам унутмаслик керак. Жадидлар ҳаракатининг мазмуни. 1 1 Гаспрали И. Раҳбари муаллим ёки муаллимларга йўлдош. Симферополь. 1899. 4-б. 2 2 Бадрий Абдулла. Ёш бухороликлар ким? -М., 1919, 3-бет.

Жадидшунослик бўйича йирик мутахассис Б.Қосимов жадидлар уюшмаси ва унинг моҳиятини шундай тавсифлайди: “ Жадидчилик оқим эмас, ҳаракат. Ижтимоий, сиёсий, маърифий ҳаракат. Яқингача ҳам у фақат маърифатпарварлик ҳаракати, деб келинди. Бу атайлаб қилинган эди. Мақсад жадидчиликнинг доирасини торайтириш. Социалистик-коммунистик мафкурадан бошқаси кенг халқ онгини қамраб олиши, эгаллаши мумкин эмас, деган сохта тушунчанинг асорати эди” 1 . Дарҳақиқат, жадидлар янги миллий уйғонишни уюштира олди, мустақиллик кураши йўлида Туркистон мухторияти ташкил топди. Шунингдек, маданият, таълим тизимини ҳам ижтимоий қатламга кўтара олди. Булар бир қатор омиллар асосида амалга ошди: дин ва таълим жараёнидаги ислоҳот, мавжуд ижтимоий тузумга ўзгартириш киритиш, мумтоз адабиётнинг давр билан боғлиқ ҳолда янгиланиши ёки жадидланиши кабилар. Ана шу омилларни амалга оширишда жадидлар турли хил йўл тутдилар. Жумладан, 1) рус истибдоди дан озод бўлиш учун куч ишлатиш (Дукчи Эшон қўзғолони, 1916 йил мардикорликка олиш ва босмачилик ҳаракатлари), муросаи-мадора қилиш; 2) Россия маърифати дан фойдаланиб, ерли халқ маорифини юксалтириш орқали мустақилликни қўлга киритиш (И.Ғаспрали, Беҳбудий); 3) ҳамкорлик қилиш йўли билан мустақилликни қўлга киритиш (Ҳамза, Авлоний, Мунавварқори). XIX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида шарқда кетма-кет “портлаш” ҳамда силжишлар содир бўлди. Ҳиндистон мусулмонлари инглиз мустамлакачиларига қарши қўзғалди (1905, 1908), Туркиядаги (1908) воқеалар, Эрондаги конституцион ҳаракатлар (1905-1911 йиллар), Хитой (1911-1913) даги инқилобий ўзгаришлар фикримизнинг ёрқин мисолидир. Бу каби ижтимоий ҳаракатлар Туркистондаги жадидлар 1 1 Қосимов Б. Миллий уйғониш. – Т.; 2002, 6-б.

ҳаракатини ҳам ижтимоий йўсинга солиб, тезлаштириб юборди. Ҳудуддаги ижтимоий ҳаракатнинг авж олишига яна бир тарихий ҳодиса сабаб бўлди. 1904 йилда бошланган рус – япон уруши Россия империясининг таназзули билан якунланди, 1905 йилги “Қонли якшанба” Туркистон ўлкаси афкор оммасининг кўзини мошдай очди. Боз устига Ўрта Осиёда ҳам капиталистик муносабатлар ниш ура бошлади. Бу буржуа тоифасининг туғилишига ва у ўз манфаатини ўзи ҳимоя қилишини келтириб чиқарди. Шу маънода у ёки бу шаклдаги мафкуравий йўналишдаги гуруҳлар пайдо бўлди. Туркистонда бу гуруҳ жадид номи билан ҳаркат қилди. Россия империяси Хитой, Ҳиндистон, Эрон, Туркия, Кавказорти мамлакатларида бўлаётган ижтимоий ҳаракатлар таъсирининг Ўрта Осиёга кириб келишига турли йўллар билан тўсиқ-бўғовлар қўйди, аммо эплай олмади. Юқорида саналган ва бошқа мамлакатларда нашр қилинадиган газеталар Туркистонга кириб кела бошлади. Ҳатто Қримда чиқадиган “Таржимон”, Қозондаги “Вақт”, “ Юлдуз”, Тифлисдаги “Мулла Насриддин” каби газеталар тарқала бошлади. Ўзга юртлардан келадиган матбуотларда, энг аввало, кенг маънодаги ислоҳотни амалга ошириш ва мустақилликка эришиш ғоялари акс этган эдики, бу маҳаллий зиёлиларга об-ҳаводек зарур бўлган. Дунёвий ахборотлар таъсирида миллий буржуазиянинг илғор вакили ва пешво зиёлилар ҳам етишиб чиқа бошлади. Масалан, андижонлик Миркомил Мўминбоевнинг Европа мамлакатларидаги банкда сармояси бўлган. Шаҳарда трамвай юргизиш, шифохона, расталар қуришни мўлжаллаган. Энг йирик пахта заводи қурган. Хориж мамлакатлардаги фирмалар билан савдо-сотиқ қилган. Унинг бундай нуфузи оқ пошшога ҳам маълум эди. Оқ пошшо унга бир нечта бўш вагон юборишни илтимос қилган фактлари ҳам ҳақиқатдир.

Туркистон жадидлари 1917 йил тўнтарилишидан кейин мустақиллик учун кураш ва ҳар хил ислоҳотларни талаб қилиб чиқди. Шу жумладан, Туркистон мухториятини ҳам. Туркистонда жадидчилик ҳаракатининг ташкил топишида юқорида айтилгандек, 1905 йил инқилоби тарихий шарт-шароит яратди. Нафақат Туркистон, балки бутун мусулмон оламини ларзага келтирди. Бу биринчи ва бош омил саналади. Иккинчи омил Кавказорти, Озарбайжон, Туркия, Татаристон жадидларининг Туркистон жадидларига ҳамкору ҳамдард бўлишларидир. Ўша вақтда дунёнинг кўпгина минтақаларида ижтимоий қўзғалиш юз бердики, бу ҳам маҳаллий жадидларнинг шаклланиши ва тараққиётида учинчи омил ( ички ) ҳисобланади. 2-асосий савол бўйича дарснинг мақсади. Қадим ва жадид мактабларининг бир-биридан туб фарқи ва савтия мактабининг илғор тажрибаларини талабалар шуурига сингдириш. Идентив ўқув мақсадлари: 1. Жадид мактабининг асосий хусусиятини англайди. 2.Рус-тузем мактабининг вазифасини тушунтиради. 3.Мактаб дарсликларини санай олади. 2-саволнинг баёни: Жадидлар олдида дастлаб уч вазифа турар эди: а) жамиятни ўзгартирмоқ; б) ўзга мутараққий давлатлар билан тенглашиш учун янги авлодни тарбияламоқ; в) дину диёнатни ҳам маромида тутиб турмоқ. Ҳар учала соҳа жадидчиликнинг илк орзу- аъмоллари эди. Шундан янги мактаб – усули савтия жадидчиликнинг пойдевори бўлиб хизмат қилди.

Тўғри, тараққий қилган мамлакатлар илм-фан ютуқлари асосида юқори поғонага эришдилар. Туркистонликлар олдида тенглар орасида тенг бўлиш тамойили учун бир қатор масалаларни бош муаммо қилиб белгилаб олиш вазифаси турар эди. Ғарбга интилиш қай йўсинда бўлиши керак? Унга сингиб кетсанг, миллат, жамият ва ўзлик йўқолади. Дин қобиғи ҳам ситилиб кетиши тайин. Ғарбча йўл тутилмаса, тараққиётдан орқада қолиб кетилади. Бир вақтлар Туркия (XVIII) замона билан муроса қилмай энг қашшоқ мамлакатга айланиб қолди. Туркистон ёхуд Шарқ масаласи Европани жуда-жуда қизиқтирар эди. Хусусан, Россия Туркистонни қўшиб олса, кичик халқ катта халққа сингиб кетиши мумкин, қўпол қилиб айтганда, “ютиб” юбориши тайин. Россияга бундан кўра чет ўлкаларни моддий хом ашё манбаига айлантириш маъқул кўринди. Дунёда Шарқ муаммоси ҳамма вақт зиёлиларнинг диққат-марказида бўлган. Жумладан, Русия мусурмонлари - жадидларининг отаси Исмоил Ғаспрали ўзининг “ Русия мусулмонлари ” ( 1881 ) китобини ёзиб, шарқ халқлари, хусусан, жадидларнинг ниҳоятда аниқ режасини тузиб берди. Шарқ ва Русия мусулмонлари катта давлат - Россия билан қўшилиб кетишидан кўра унинг билан ҳамкорлик қилиш дуруст, дер эдилар. Исмоилбек иккинчи йўлни оғишмай амалга оширишга саъй-ҳаракат қилди. Бунинг биринчи тамал тоши маърифат бўлиши аниқланди. Маърифат эса миллий тилда, миллий қадриятда чиқиши энг синалган тажриба. Жадидлар ана шунга интилдилар. Жадидларнинг маърифат борасидаги қарашларини Россиянинг Туркистондаги вакиллари хуш кўрмади, албатта. Тошкентда ўқитувчилар семинариясида (1881, 30 август) тарих ва география ўқитувчиси М.А.Муропиев шундай маъруза қилади: - “Агар биз таклиф қилинган лойиҳани (миллий тил ва миллий анъанада ўқитиш) қабул этсак, шу пайтгача мудраб ётган мусулмон

мутаассиблигини тирилтирган ва бу билан қўйнимизда илонни асраган бўламиз”. Семинариядан келиб чиқадиган хулоса: 1) ғайрирусларни руслаштириш; 2) мусулмон динини бузиш. Исмоилбек бу каби даҳшатли қарашлардан чекинмади. Янги усулда мактаб очди (1884). Унда ҳарф-товуш (савтия) усули янгилик эди. Танаффус, дарс хотимасида имтиҳон олиш каби замонага мос тушадиган янгиликлар кириб келди. Янги усулдаги мактабда синфхоналар, дарслик, қишки ва ёзги таътиллар, дарс жиҳози, ўқиб-ўзлаштириш ( қуруқ ёдлатишдан воз кечиш ) кабилар ташкил килинди. Янги мактаб тезда шуҳрат қозонди ва жойларда очилди. Бунга генерал губернаторлар монелик қилди. Исмоилбек эса ижозат олиш учун губернаторликка мактуб йўллади. Мактубига рад жавобини олди. Чунки янги мактаб “руслаштириш” сиёсатига зид эди-да. 1893 йил Исмоилбек ширвонлик шогирди Мажид Ғанизода билан Тошкентга ташриф буюради. Амирнинг файтунида Самарқанд, Шаҳрисабзни зиёрат қилади. Мажид Ғанизода 40 кун Самарқандда қолиб, янги мактаб тартиботини маҳаллий зиёлиларга ўргатади. Бу каби янги мактаб Бухорода ҳам очилади. 1895-1901 йилларда Тошкентда Мунавварқори раҳбарлигида 4 та янги мактаб жорий этиш режалаштирилди. Мунавварқори ва Авлонийнинг янги мактаб очиш борасидаги бу режалари рад этилди. Янги мактаб ўрнига рус-тузем мактаби очишга зўр берилди. 1892-йилда 21 та, 1912-йилда эса 170 та рус-тузем мактаблари фаолият кўрсатди. Барибир рус-тузем мактаблари миллий шароит ва ҳаётга сингиб кетолмади. Бу ҳақда Исмоил Ғаспрали: “Татар учун очилган рус мактаблари ўлик туғилган муассасанинг ўзидир”, деган эди. Туркистонда рус-тузем мактаблари маҳаллий халқ томонидан унчалик хушланмади. Шу мактаб муаллими Саидрасул Азизий “носорамахсум”, “кофирмахсум” деб юритилди. Шунга қарамай, айрим

ерли зиёлилар, чунончи, Қодирий ва Чўлпонлар шу каби янги мактабни битириб чиқдилар. Жадид мактаби XIX аср охирида бармоқ билан санарли эди. У, асосан, ХХ аср бошида тараққиётга юз тутди. 1904 йилда А.Авлоний “Жадидчилик тўдасида ишлай бошладим”, дейишида катта ҳақиқат бор. Шу йил Тошкентда Мунавварқори жадид мактабини очди. Унгача аксар мактаблар татарча бўлган. Усули жадид мактаби махсус рухсатнома билан очилган. Кўпгина монеликлар бўлган, албатта. Шунга қарамай, 1912 йилгача 92 та усули жадид мактаби фаолият кўрсатган. Дарсликлар ерли зиёлилар томонидан яратилди. Чунончи: Саидрасул Азизий “Устоди аввал” (рус-тузем мактаблари учун), Беҳбудий “Жуғрофия”, Мунавварқори “Адиби аввал”, Авлоний “Адабиёт ёхуд миллий шеърлар”, Айний “Таҳсибус сибён”, Фитрат “Мухтасар тарихи ислом”, Сиддиқий -Ажзий, “Тадвид ал-Қуръон” кабилар. Саналган дарсликлар жадид мактаби ва унинг ҳаракати ҳаётга қонуний равишда кириб бораётганидан далолат беради. Дарсликлар қадим мактабига ўхшаб мураккабликдан холи эди. “Туркистон шевасида”, “энг осон усул ила”, “тадрижий суръатда”, “очуқ тил ва осон таркиб ила” ёзилгани ўқиш сифатини янада осонлаштирар эди. Жадид мактабини тушуниш, унга ўқувчиларни юбориш ниҳоятда қийин ва баҳсли кечган. Сабаби жадид мактаби фақат савод чиқариб қолмай, балки ижтимоий-сиёсий қарашни ўстиришга ҳам эътибор берар эди. Худди шу тартибда Бухородаги баъзи мактабларнинг обрў-эътибори ошиб кетди. Имтиҳон якунлари, талабаларнинг саводи кишини ниҳоятда қувонтирди. Аммо диний мустабидлар бундай маърифатдан қаттиқ чўчидилар. Негаки, қадим мактаб обрўсизланиши тайин эди ва шундай ҳам бўлди. Тегишли идораларга шикоят ва аризалар етказилди. Расмий кишиларнинг қарори билан Бухородаги энг нуфузли жадид мактаби ёпиб қўйилди. Жадид мактабини ёпиш мақсадида, уламо ва уларнинг вакиллари уйма-уй юриб, мусулмон фарзандини янги мактабларга юбормасликни

тарғиб қилдилар. Жадид мактабини обрўсизлантириш мақсадида унинг муаллимлари “кофир”ликда айбланганлар. Саидаҳмад Сиддиқий Улуғбек мадрасаси майдонида “кофир” деб эълон қилинган. Муаллим Сўфизода ўз юртидан қувилган. Тошкентда Мирмуҳсин Шермуҳаммедовни эса Чорсу бозорида тошбўрон қилиб ўлдиришга фармон қилинган. Жадид мактаби янги тафаккур бериш билан маориф тизимида мутлақо янгилик ва янги воқеа эди. Миллий матбуотнинг туғилишида қуйидагилар бош омил саналади: а) 1905 йил 17 октябр Манифести матбуот эркинлиги бериши; б) “Туркистон вилоятининг газети”; в) Кавказ, Волгабўйи матбуотларининг самарали таъсири. Ўлка миллий матбуоти Россия мусулмонлари газетаси билан деярли тенг ўсиб борди. Матбуот ижтимоий-сиёсий масалаларнинг инкишофи ва уни омма онгига етказишда ташкилотчилик вазифасини ўтади. Айниқса, жадид адабиёти матбуот билан тенг борди. Унинг шаклланиши ва равнақида ҳал қилувчи рол ўйнади. Матбуотда қатнашмаган ёки газета, журнал ташкил қилмаган жадидчини топиш қийин. Беҳбудий “Самарқанд”, кейинчалик “Ойна” журналини, Мунавварқори “Хуршид”нинг чиқишига раҳнамолик қилди. Туркистонда биринчи газета (1867 йил 14 июл) ҳарбий ҳужжатларни кўпайтириш корхонаси таркибида ташкил топган. Ундан сўнг ҳарбий вазир Д.А.Милютин “Туркистанские ведомости” газетасини чиқаришга рухсат берди. Ўзбек тилидаги илк матбуот “Туркистанские ведомости” газетасига илова тарзида чиқа бошлайди (1881 йил 20 ноябр). Унга Шоҳимардон Иброҳимов муҳаррирлик қилади. 1888 йилдан газета ҳарбий рўзномадан ажралиб, мустақил нашр этила бошлайди. Унга Тошкент ўқитувчилар семинариясининг директори Н.Остроумов муҳаррир этиб тайинланади. У (1846-1930) Қозон Диний академиясининг ўқитувчиси Н.Ильминский қўлида таҳсил олган. Туркий

тилларни мукаммал билган. Ерли халқни руслаштириш сиёсатининг ашаддий амалиётчиси, рус шовинизмининг байроқдорларининг бири бўлган. Шовинист Н.Остроумов газета воситасида маҳаллий халқнинг ҳаётини ёритишга ҳаракат қилиш баҳонасида асосан рус маданияти ва қадриятини тарғиб қилади. Маҳаллий халққа русларни маданият ташувчи сифатида кўрсатиши керак эди ва шундай ҳам бўлди. Муҳаррир рус адабиёти ва маданияти тарғиботида ерли зиёли ва қолоқ аҳолидан усталик билан фойдаланди. Масалан, Тошкентга келган эътиборли шоир Фурқат нуфузли залда уюштирилган баллга таклиф қилинади. Ўйин-томошани кўрган шоир ниҳоятда таъсирланади. Остроумов шоир таассуротини шеърий йўлда ёздириб, дарров газетада чоп қилдиради. Жумладан, шундай мисралар бор: Лек мендин кетмиш эрди ақлу хуш, Лаҳза-лаҳза шавқ ўти айларди жўш. Газета саҳифаларида миллий халқни уйғотадиган қизиқарли, баҳсли, маърифий мақолалар эълон қилина бошланди. Хусусан, тил ҳақида, мактаб борасида аччиқ ҳақиқатни баён қилувчи мақолалар эълон қилинади. Бир мақолада Туркистон “ тилсиз ”, яна бошқасида “ сукут ”да дейилади. “Таржимон”газетасининг 1906 йил декабр, 1907 йил январ сонларида “Султонлар суҳбати” номида мақола босилади. Мақола муаллифини Исмоилбек бўлса керак, деб тахмин қилади профессор Б.Қосимов. Мақолада “Рости-русти” (“Тўғрилик билан муродга етасан”) сўзи ҳам акс этган. Муаллиф мақолани ҳикоя тарзида ёзади.Сайёҳ поезддан тушиб, Самарқанд шаҳрини томоша қилиш учун сайр қилади. Амир Темур сағанасини кўришга тутинади. Соҳибқироннинг устози Саййид Барака

қабри устидаги сандиқтош кўтарилади, ундан нур таралади, иттифоқо, нуроний чол кўтарилади. У қўлини Амир Темур қабрига қўяди ва “ ўғлим ” дейди. Соҳибқироннинг ҳам қабри очилади. Қабрдан Амир Темур чиқиб, ўз қабри устига ўтиради. Унинг атрофига Турк, Эрон шоҳлари, Бухоро, Қўқон хонлари келиб қўшилишади. Ҳамманинг негадир боши эгик, руҳи маъюс. Беш асрлик танаффусдан сўнг эл-юрт ҳақидаги суҳбат давом этади. Шунда пир жадидчилик ғоясининг оталаридан бири Жамолиддин Афғонийга “Хутбаи сипоҳий”ни ўқишни буюради. Қироатдан юз йил ичида давр-замон ўзгариши, тўнтарилишлар, Оврупада иқтисодий тараққиёт бўлиши, руслар сел мисоли ислом заминларини босиб, емириб бориши англашилади. Хутба шу ўринга келганда Амир Темур чидай олмай ўқишни тўхтатади. Атрофдагиларни сўроқ қила бошлайди. Соҳибқирон аниқ жавоб ололмайди. Ўқиш давом этади. Ҳикоя Туркистонга кўчади. Бу ўлкада рус тўпи отилади, гумроҳ халқ уни “бу нима?”, деб сўрайди. Суҳбатда: “Ҳозирда бир “началник” тўра кичкина бир чинчалоғи билан бутун Туркистонни урчуқдек айлантира олади...” деган фикр айтилади. Соҳибқирон бу каби фожеаларнинг сабабини англаб етмайди. Қироат қилувчи фожеаларнинг сабабини изоҳлашга киришади: “Сенинг каби пошшоҳ йўқ!”, “Бутун дунё барбод, фақат сенинг ўлканг дилшод каби мадҳиялар билан ҳукмдорларнинг орқасини қашийлар”. Турк қавми бир кур тарқоқ яшади. Орадан бир неча асрдан сўнг яна тарқоқликка юз тутди. Шунга қарамай турк Маҳмуд Мужаддид, Яъқуббек, Шайх Шомил ўз халқи, юрти, туркий халқлар бирлиги учун курашган.

Султон Маҳмуд (Мужаддид) (1808-1839) Франция қуроллари, тўплари билан душманларни даф этай деса, мустабидлар ота-бобомиз қилич билан жанг қилган салтанат соҳиби, дея йўл бермаганлар. Бухорода ҳам шундай бўлади. Насруллохон Россияни юртга киритмаслик учун куч ва аскар бериш таклифи билан чиққан инглизларни қабул қилмайди. Ҳатто катта давлатнинг икки элчисини қиличдан ўтказди. Шу онда Соҳибқирон Насруллохонга нигоҳ ташлади. Хон қочишга жой тополмай, шундай дейишга улгурди: Тақсир “Бухоройи шарифда фарангидин, насоридин киши қабули маъқул кўрилмади”, деди. - Элчига ўлим бўлмас, мақолини билмаюрми эдинг? -деди Соҳибқирон. Ҳикояда Шайх Шомил ўн тўрт тилли Доғистонни якпорага айлантиргани, Россияга қарши 50 йил муҳорабада бўлгани нақл қилинади. Яъқуббек эса 10-15 отлиқлар билан Фарғонадан чиқиб қашқарликларни Хитой қўл ости сиқувидан озод қилингани ҳам нақлда келтирилади. Тарих, биринчи навбатда, келажак учун зарур (Б.Қосимов). Ҳикоядан бош муддао шу. Ҳикояда Соҳибқиронга анча ўрин берилган. У: “Жаҳонни забт этишим қонхўрликдан, юрт ёқувчиликдан, шуҳратпарастликдан эмас эди... Жавонлиғимда Кеш тўқайларинда бир кенагас беги бўлиб юрган замонларимда миллатимнинг бу ҳоли кўнглимни доғли, кўзимни ёшли этарди... Шундан бутун куч-қувватимни туркларни бирлаштирмоққа, буюк Туркистонни ташкил этмоққа бағишладим... Бир даража бунга ноил ҳам бўлдим...”, дейди. Ҳикояда истиқлол ва тараққиёт учун кураш тилаги биринчи режада туради. 1917 йил феврал ва октябр тўнтарилишлари туркий халқларнинг янада жипслашиб, бирлашишини, истиқлол учун муборизасининг

ўткирлашишини талаб қилди. Бу борада буюк Фитрат “Темур сағанаси” драматик асарини яратди. Қисқаси, матбуот миллат кўзгуси бўлди. Туркистонда мактаб , қироатхона ёки олий таълим масканини очишнинг бирдан бир йўли хайрия жамғармаси эди. Бу жамият олий мактаб очиш ғояси билан ҳам чиқди. “Жамияти хайрия” ногирон болаларга кўмакни ҳам назарда тутар эди. Ерли халқ фарзанди Европа мактаблари таълимини олишга саъйю ҳаракат қилишлари кишини ниҳоятда ҳайратга солади. Жиддага бориб, рус консулхонаси ёрдами билан Москвадаги Жонли Шарқ тиллари институтининг гимназиясида Муқимийнинг жияни Рўзимуҳаммад Дўсматов ўқиган. Шаҳид Муҳаммадиёров Оврупа Ҳарбий медицина академиясини тугатиб, шу касб бўйича ишлаган. Бағдодда консул бўлиб хизмат қилган. Убайдулла Хўжаев Саратов университетининг ҳуқуқ факультетини битириб, “Садойи Туркистон”га муҳаррир бўлган. “Хайрия”нинг кўмаги билан Оренбургдаги “Олия” ва “Ҳусайния” мадрасаларида ўқиганлар бўлган. Шулардан бири Мирмуҳсин Шермуҳаммедовдир. Бухородаги “Хайрия” жамияти Истанбул ва Боғчасаройга тажриба ўрганиш учун кишилар юборишга муяссар бўлди. Фитрат, Усмонхўжа, Ата Хўжа, Мазҳар Бурҳоновлар Истанбулда ўқидилар. Кейинчалик Истанбулда ўқиган бухороликлар 60 нафарга етган. Ерли зиёлилар ўлканинг ижтимоий-иқтисодий тараққиёти учун ўқимишли мутахассислар зарурлигини тезда тушуниб етдилар. Германия, Туркия, Франция, Японияга ёшларни юбориб, таҳсил олишларига йўл очиб берганлар. Ҳозирда аниқ бўлишича, ўша вақтда 500 нафардан ортиқ ёшлар чет элда ўқиганлар.

Жадидларнинг ёш мутахассислар тайёрлаш масаласини большевиклар нотўғри, аниқроғи, унга қарши сиёсат ўтказдилар. Хорижда ўқиётганлар ўша давлатнинг “айғоқчиси” сифатида қаралди. Таътилга келганлар тутилди. Айримларига Москва университетига рухсат этилди. Кўплари отиб ташланди. Яна бир қисми чет элда қолиб кетди, жумладан, Вали Қаюмхон ҳам. Жадидларнинг хорижда миллий мутахассислар тайёрлаш сиёсати большевиклар томонидан қаттиқ қаршиликка учради. Режа барбод бўлди. Режани амалга ошириш учун миллий олий ўқув юрти зарур эди, холос. Бунинг учун: 1) сармоя; 2) мутахассис; 3) янги давлатнинг розилиги зарур эди. Университет очиш миллатнинг асрий орзуси эди. Минг афсуски, хонликка бўлинишлар бунга имкон бермади. Масала матбуот, уюшмаларда муҳокама қилинган. “Оврупо бир кекса чолдир, тажрибаси кўпдир, улуғ ҳурматимиз бор. Тажрибасидан ўрганамиз. Лекин хатоларини такрорламаймиз”, деган эди Исмоилбек. Ундан ўрганадиган нарсалардан бири университет очиш эди. Очганда ҳам ўзининг миллий университети бўлиши талаб қилинар эди. Ҳатто “Таржимон” 1906 йилдаги сонида Бухоро, Хивада дорилфунун очиш масаласини кўтариб чиққан. Беҳбудий “Ойна” ойномасида мусулмон муҳандис, мусулмон қонунчи, мусулмон судьялар керак, деб ёзган эди. “Турон” жамиятининг низомномасида олий ўқув юрти очиш, стипендиялар тайинлаш масаласи ўз аксини топган. Университет очиш: 1) ўлкани ижтимоий-сиёсий жиҳатдан ўрганиш; 2) табиий-иқтисодий бойлигини аниқлаш ғояси билан боғланиши керак эди. Тўғри, октябр тўнтарилиши университет таъсис этиш орзу-аъмолини яна ҳаётийлаштирди. Бироқ мустақиллик талаб қилган халқнинг

дорилфунун очиш орзулари эшиги янада мустаҳкамроқ ёпилди. Аммо бу борадаги ният ва интилиш бир кун бўлса-да, сўнмади. 1918 йил 21 апрелда Тошкент давлат университети таъсис этилган бўлса, икки кун ўтгандан сўнг Мунавварқори раҳбарлигида эски шаҳарда Туркистон мусулмон халқ университети очилди. 15 майда унинг низоми эълон қилинди. Университет уч босқич – қуйи, ўрта ва юқори босқичдан иборат килинди. У ўз ичига дорилмуаллиминни ҳам олар эди. Беш йил муддат таҳсил олинадиган булди. Унда Фитрат она тили, Мунавварқори ахлоқ, Абубакир Давоев этнография, Камол Шамси математика, Бурҳон Ҳабиб сиёсий тарихдан дарс бердилар. 1920 йилда Халқ университети давлат университетига айлантирилди. 3-асосий савол бўйича дарснинг мақсади. Туркистонда жадидчилик ҳаракати турли ҳудудларда ҳар хил ва ўзига хос тарзда кечганлигини талабалар шуурига сингдириш. Идентив ўқув мақсадлари: 1. Бухоро жадидларининг ислоҳотчилик фаолиятини тушунтиради. 2. Тошкент жадидларининг миллий озодлик ҳаракатларини англайди. 3. Самарқанд жадидларининг маърифий, Фарғона жадидларининг мухториятчилик фаолиятини гапириб беради. 3-асосий саволнинг баёни: Жадидчилик ҳаракати Туркия, Кавказорти ва Волгабўйлари халқлари ҳаётида эрта содир бўлди. Буларга нисбатан туркистонлик жадидларнинг ижтимоий-маърифий ҳаракатлари ўзига хос ва турли ҳудудларда ҳар хил кечган.

Масалан, Бухоро, Хива, Тошкент ва Фарғонада жадидчилик ҳаракати ўзига хос жараён олган. Бухоро ўша вақтда Россияга ярим итоат қилар, яъни вассал эди. Шунинг учун ҳам жадид ҳаракати амирлик томонидан ниҳоятда қаттиқ назорат этилган. Яширин ҳолда ҳаракат қилишга тўғри келган. Бунга диннинг таъсирини ҳам алоҳида кўрсатиш жоиздир. Бухоро тарихининг билимдони ва жадидлар ҳаракатининг иштирокчиси Файзулла Хўжаевнинг таъкидлашича, бу ҳудудда жадидчилик энг майда талаблар билан чиқиш қилган. Солиқни камайтириш ва уни тизимга келтиришдан бошланган. Бундан деҳқон ва савдо аҳлигина манфаатдор эди. Ф.Хўжаев “Жадидизм” номли мақоласида мазкур масалага икки томонлама ёндашгани аниқ. Биринчидан, мақола муаллифи Бухорода жадидларнинг пайдо бўлишини тарихий шарт-шароит тақозоси эканини тўғри уқтирди. 1905 йил Россия, 1908 йил Туркия (империядан конституцион тузумга ўтиш), 1911 йил Эрон (парламент талаб қилиб чиқилган) қўзғолонлари Туркистондаги жадидчилик ҳаракатига доялик қилди. Бухорода, айниқса, шаҳарлик зиёлилар солиқ, маориф масаласидаги талабларни очиқ қўя бошладилар. 1910 йилдан бошлаб, Туркистонда жадидчилик ошкора, уюшган ҳолда ташкил топди. Бухорода Туркия жадидчилари андозасидаги конституцион тартиб, янги услубдаги мактаб ва матбуот амирликдан талаб қилина бошланди. Иккинчи томондан бухоролик жадидлар буржуа капитализмининг манфаатини ифода этар эди, дейишлик Ф.Хўжаевнинг қараши Шўро даври таъсирида эканини аёнлаштиради. Бухоро жадидлари ва инқилоби ҳақида Ф.Хўжаевнинг “Бухоро инқилоби” тарихига доир” (-Т., -С., 1926), С.Айнийнинг “Бухоро инқилоби тарихи учун материаллар” (Москва, 1926) китоблари катта манба бўла олади. Бошқа ҳудудлардаги жадидлардан Бухоро жадидларининг шароити ва вазияти ўзгача эди. Бир томондан амир Олимхон, иккинчи томондан Россия империяси сиёсати ҳукмронлик қиларди.

Амир Россия билан алоҳида муносабат қилиши ўз-ўзидан тайин. Бухоро жадидларининг пешвоси Аҳмад Дониш амир элчилари сафида Петербургда уч марта сафарда бўлади. У Россия давлат тузуми ва бошқарувини ўзича ўрганади ва Бухорода ҳам қатор ислоҳотларни амалга ошириш керак, деган хулосага келади. Ислоҳот борасида таклифларини ёзади. Албатта, унинг таклифу тавсиялари иқтисодий ислоҳот билан кўпроқ боғлиқ эди. Бухоро ислоҳотининг туб ижтимоий-сиёсий талабларини Фитрат ва Файзулла Хўжаевлар ёзганлар. Тўғри, Бухорода аввал маърифатпарварлик талаблардан аста-секин ижтимоий–сиёсий ҳаракатга ўтилган. Ёш бухорочилар партияси тузилди. Улар амир олдига ислоҳот масалаларини кескин қўйдилар. Улар Туркистон Халқ комиссарлари кенгашининг раиси Фёдор Колесов кўмагида амир аркига ҳужум уюштирдилар. Ҳаракат фожеа билан тугади. 1,5 минг нафар жадид қатл қилинди, бошқа аҳолидан 3000 нафари қурбон бўлди. Ёш бухорочилар партияси амирни ислоҳот килишга мажбур этди. 1917 йил 7 апрел амир манифест эълон қилинди. Унда ислоҳотнинг аниқ низомлари кўрсатилган эди. Манифест ўқилишида жадидларнинг пешволари Фитрат, Ф.Хўжаев, С.Айний ва бошқалар арк майдонига чиқдилар. Ислоҳотлардан бири жадид мактабига кенг йўл очиб бериш эди. Унинг бағрида минглаб ёш бухорочилар ва жадидлар тарбияланиши лозим эди. Улар Бухоро инқилобини содир этдилар. 1920 йил Бухоро амирлиги Бухоро Халқ Жумҳуриятига айланди ва у бир оз муддатдан сўнг Туркистон автоном Республикасига қўшиб юборилди. Тошкент жадидчиларининг фаолияти ўзига хосдир. Шаҳар генерал губернаторининг пойтахтига айланди. 1867 йилдан 1917 йилгача 12 та генерал алмашди. Улар империяга хос темир интизом ўрнатиш баҳонасида халқни беҳад оёқости қилдилар.

Фитрат: “Бутун борлиғимизни бердик. ... таҳқир қилиндик”, деганда минг бора ҳақ эди. 1905 йил Россиядаги “Қонли якшанба” Тошкентга ҳам нур тезлигида етиб келди. Тошкентда ҳам намойиш ва қўзғалиш бўлди. Унда бой ҳам, жадид ва бошқа зиёлилар ҳам, дин вакиллари ҳам иштирок этишди. Аммо қарашлар хилма-хил эди. Тошкент жадидларининг пешвоси Мунавварқори 1903 йил жадид мактабини очишга муваффақ бўлди. Шу йили мусулмон дунёсининг отаси Исмоил Ғаспрали Тошкентга ташриф буюрди. Унинг келиши билан Сирдарёда жадид мактаби очиш борасида генерал губернаторга мактуб йўллади, талаб рад этилди. Қори усули жадид мактабининг мазмун ва моҳиятидан илҳомланиб, “Адиби аввал” (1907), “Адиби соний” (1907) каби дарсликларини яратди. У Тошкентда дастлабкилардан бўлиб, “Хайрия” жамияти тузди. Унда Убайдулла Хўжаев, Тавалло, Абдулла Авлонийлар фаол қатнашдилар. Улуғ мутафаккир ўзбек тилидаги газеталарнинг нашрига карвонбошилик қилиб, “Ҳуррият”, “Кенгаш”, “Нажот”, “Осиё”, “Хуршид” кабиларни нашр эттирди. 1918 йил Халқ университети таъсис этишга муяссар бўлди ва 1919 йил университетнинг ўзбек бўлимига биринчи ректор бўлиб хизмат қилди. Қори шўронинг синфий дунёқараш масаласида келиша олмади. У синф деб катта ер эгалари ва йирик савдогарларни тушунган. Шўро эса ўрта ҳол деҳқон, ўрта ҳол буржуазия, тадбиркор ва савдогарларни ҳам синф қаторига қўшган. Шунинг учун Қори: “бизнинг синфий дунёқарашимиз негизида синфларни инкор этиш ётади” деган. Тошкент жадидларининг мақсади: 1) буржуа демократик Туркистон; 2)Ўзбекистонни таъсис этиш; 3)қайта чегаралаш; 4) ҳокимиятни майда буржуазияга бериш бўлган.

Самарқанд жадидлари. Самарқанднинг ўрта асрлардаги шаъну шуҳрати ва довруғи бу даврга келиб тамомила тушиб кетди. Вилоят аҳли икки томонлама зуғум остида қолди. Буни оқилона пайқаган зиёлилар жадидчилик ҳаракатига қўшилиб, оммани маърифий жиҳатдан уйғотиш кайфиятига киришдилар. Беҳбудий, Айний, Шакурий, Ҳожи Муин, Шукурулло, Саид Аҳмад Васлий, Мардонқул Шоҳмуҳаммадзода кабилар маърифат йўлида фидойи бўлишди, жадид мактаби очдилар ва дарсликлар яратдилар. Уларнинг сардори ва сарбони Беҳбудий эди. Самарқанд жадидлари икки нуқтада бошқалардан фарқ қилар эди. Драматик асар ёзиш ва уни оммага намойиш қилишда, сўнг театр борасида ҳам пешқадам эдилар. Бекорга Ҳамид Олимжон Беҳбудийни “Америка ахтарган олим”га қиёс қилмаган. Жадидлар ҳаракати октябр тўнтарилишидан сўнг авж пардага кўтарилди. Мухторият эълон қилинди, фаолиятини бошлади ва давом эттирди. “Шўройи исломия” Қўқонга кўчгандан сўнг Фарғонада жадидлар мустақиллик – мухториятни талаб қилиб чиқдилар. Бунга қарши большевиклар тиш қайрадилар. Туркистон ўлкасининг ҳарбий комиссари Е.П.Перфильевнинг ихтиёрига юборилган 11 та эшелон армия 1918 йил 5 февралдан 6 февралга ўтар кечаси Қўқонга етиб келади, мухториятни ўққа тутади. Шундай қилиб, мухторият “чақалоқ”лигидаёқ отиб ташланди. “Шўройи уламо” Эргаш қўрбошини амир ул-муслимин этиб тайинлаган эди. Шаҳарлардаги отишув ва қирғинлардан сўнг руҳоний ва бойлар ҳам “босмачи”ларни қўллаб-қувватлаб кетишди. Янги ҳокимиятнинг башараси ҳаммага аёнлашди. Мустафо Чўқай бошлиқ Қўқон мухторияти ағдарилгандан сўнг Эргаш қўрбоши “Қўқон хони” деб эълон қилинган, Мадаминбек ва Шермуҳаммад унинг ўринбосари этиб тайинланган. Улар орасида анча вақтгача ҳамкорлик бўлган. Кейинчалик орада совуқлик ҳам пайдо

бўлган. Тўртала қўрбоши ўртасида парокандалик, бир-бирини сотиш авжга чиқди. Ленинга суиқасд қилиниши билан мухторият одамлари янада кучли назорат остига олинди. Шермуҳаммаднинг топшириғи билан Холхўжа “қўрбоши” Мадаминбекни қатл қилади. Солномачи Шаҳобиддин Яссавийнинг ёзишича, қўзғолончилардан 114 нафарининг номи рўйхатга киритилган. Улар ҳам отилишлари керак эди. Шундай қилиб, “Фарғона фронти” деб ном олган ва унинг иштирокчиси “босмачилар” бугунги кунда истиқлолчилар номи билан оқланди. Шуни ҳам айтиш жоизки, ҳар бир ҳудудда жадидчилик ҳаракатининг сардору сарвари пайдо бўлди. Қрим татарларда Исмоил Ғаспрали, Бухорода Аҳмад Дониш, Тошкентда Мунавварқори Абдурашидхонов,Самарқандда Беҳбудий карвонбошилик қилади. Жадидчилик фақат ички тузумдаги ислоҳотчилик билан чегараланиб, қолмади, балки чоризм истибдодига қарши курашни ҳам ўз режаларига жиддий қилиб киритди. Аслида рус истибдоди нималардан иборат? 1964 йилдан бошлаб чор Россияси Туркистонни вассал қилиш ҳаракатига тушди. 1967 йил Туркистонда генерал губернаторлик ташкил топди. Номидан ҳам аёнки, Россия Туркистонни ҳарбийча тизимда бошқариш сиёсатини жорий қилди. Николай II Туркистонни бошқаришни чоризм Ички ишлар вазирлиги тасарруфига берган эди. Унга К.П.Кауфман бошчилик қилди. У 1968 йил 1 январда Туркистон оқсоқоллари ҳузурида сўзлади, ва: - “Бахт-саодат келтирувчи янги тартиб ва қонунларни, улуғ императорнинг марҳаматини англашга туб аҳолининг ақл-идроки етармикин? Такрор огоҳлантираманки, сизларнинг тақдирингиз ўзларингизнинг қўлларингизда. Агар ўзларингизни фойдангизни ўйлаб ва

бизнинг марҳаматимизни ҳис этиб, рус ҳукуматига хайрихоҳлик билан муносабатда бўлсангизлар, бахтли ҳаётга эришасизлар. Мабодо сизлар бошқача иш юритиб, ҳукуматга қарши турсангиз, ҳокимият куч ишлатишга ўтади”, деган. Маҳаллий амалдорлар ҳатто ўрта звенода ҳам раҳбарлик салоҳиятларини сақлаб қола олмади. Айниқса, Россия империализми Туркистонни иқтисодий ва сиёсий жиҳатдан сиқиб қўйиб, уни иқтисодий тўловлар билан ботириб ташлади, аниқроғи, уни иқтисодий хом ашё манбаига айлантирди. Иқтисодий жиҳатдан: Фитратнинг “Ҳинд сайёҳи баёноти” асарида келтирилишича, олий, ўрта ва ибтидоий мадрасалардан келадиган вақф тушумлари фақат бошлиқлар ҳамёнига кириб кетгани, ҳатто у сон жиҳатидан қисқартирилган. Бўлиқ ерлар тортиб олинган. Шу билан бирга чор Россияси динни ва унинг пешволарини ҳам назорат остига олган. Ҳатто Фарғона алоҳида давлат бўла туриб, империя таъсирида тарқатиб юборилган. Давлат архивидаги материалларнинг бирида “Рус давлатига бўйсундирилганга қадар Фарғона мустақил давлат ҳисобланиб, ўзининг тарихи, ҳукмрон синфи ва бошқарув тизимига эга эди” дейилади. Пахта вассаллиги Россияни чандон ҳаддидан оширди. Америкадан оладиган пахта хом ашёси Туркистондан келтирилиши айни муддао бўлди. 187 та пахта тозалаш заводининг 107 таси миллий буржуазиянинг ихтиёрида бўлган. Чоризм маҳаллий бойларнинг ҳам эркин ҳаракатини чегаралаб қўйган. Қўқонлик бой Миркомил Мўминбоевнинг Андижонда шифохона ва мадраса очишига рухсат берилмаган. Бу ҳолатни кўрган маҳаллий бойлар – М.Мўминбоев, Хўжаев, Фузаилов, Ҳакимбоев, Ориф Ҳожинов, Раҳимбоев, Обидов ва Алимбоевлар жадидчилик ҳаракати билан алоқа боғлашга мажбур бўлдилар.

Империянинг туркистондаги раҳбарлари маҳаллий маъмурларни роса сиқиштирди. Қабристон ва масжидлар бузилди. Қўқонда эски қабристонни бузмаслик ҳақида ариза ёзган қозилар ишдан четлатилди. Унинг бошлиғи мулла Ашур Сибирга сургун қилиниш жазосидан олиб қолинди. Туркистонда Рус давлатининг ҳукмронлигини мустаҳкамлаш мақсадида рус шаҳар ва посёлкалари қурилди. Энг серҳосил ерлар рус мужикларига берила бошланди. Русларнинг келиши ҳам тобора кўпайди. XIX асрнинг охирида 197, 420 нафар, 1909 йилга келиб эса 619, 320 нафар рус аҳолиси маҳаллий ердан ўрин топди. Қисқаси, Россия Туркистон халқини ҳам иқтисодий, ҳам маърифий жиҳатдан тушовлаб қўйди. Бундан қаттиқ ранжиган маҳаллий зиёлилар бу каби истибдодга нисбатан қарши турмасликлари мумкин эмас эди. Жадидчиликнинг туғилиш негизи ҳам ана шу тарихий нохуш воқеага бориб тақалади. Сиёсий мақсад қўйишга етиб келинди: а) истибдоддан қутулиш; б) ўз Ватанининг мустақиллигини таъминлаш; в) тенглар орасида тенг бўлиш ва тенг бўлиб яшашга эришиш. Хуллас, Туркистон заминида мустамлакачилик ва улуғ миллатчиликка асосланган сиёсий-маъмурий тизим узоқ вақт ҳукм сурди ва таназзулга юз тутди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Адабий жараён

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши