Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги - Adabiyot - Referatlar

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.7412109375 KB

Ko'chirib olish

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги Режа: 1. Адабиёт-миллат ойнаси. 2. Жадид адабиёти ва янгича эстетик қарашлар. 3. Жадид адабиётининг мавзу ва образлар ранг-баранглиги.

Уйғониш – цивилизация 1 тарихида (бу сўз аввал давлат тараққиётига, сўнг илм-фан ва ижтимоий тараққиётга нисбатан қўлланилган) французча “Ренессанс”, русча “Возрождение” деб юритилган. Бу сўзлар англатган маъно ўзбекча “уйғониш” сўзи билан ифодаланган. “Уйғониш” атамасининг тарихига келсак, у антик адабиётнинг мислсиз тараққиёт даврига нисбатан илк маротаба қўлланилган. Ундан сўнг илм-фан ривожу равнақига нисбатан ишлатилган. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти атамаси заҳматкаш адабиётшунос, жадидшунос Бегали Қосимовга мансублигини мамнунлик билан қайд этиш зарур. Уйғониш тушунчаси шаҳар маданиятининг салмоқли ўсиши, илм- фаннинг қомусий олимлари етишиб чиқиши, инсонпарварликнинг ижтимоий-маънавий турмушнинг барча соҳаларига кириб боришини англатади. “Маданият” сўзи эса арабча бўлиб, “мадина” сўзидан келиб чиққан. “Мадина” шаҳар маъносини ифодалайди. Миллат – natsio Навоийда этнос (эл, элат), Қуръони каримда дин, мазҳаб маъносида қўлланилган. Бу атаманинг ижтимоий-фалсафий маъноси жадидчилик даврида кенгайди, бошқача айтганда, асл мазмунига эга бўлди. Уйғониш адабиётда ҳам, илм-фанда ҳам содир бўлгани кўҳна тарихдан аён. Бадиий адабиётда антик давр, илм-фанда IX-XVI асрларда Уйғониш даври кузатилади. Уйғониш сўзига “миллат” сўзи қўшилиб, “миллий уйғониш” бирикмаси ҳосил бўлган. Уйғониш билан миллий Уйғониш атамасини мутлақо фарқлаш зарур. Уйғонишда давлат, илм- фан, адабиёт ва маданият тараққиётини, миллий уйғонишда эса миллий ўзликни англаш назарда тутилади. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти XIX асрнинг иккинчи ярми ХХ асрнинг бошларини ўз ичига қамраб олади. Шу ўринда Миллий уйғониш даври адабиёти ва жадид адабиёти атамаларининг фанда истеъмолга кириши бевосита истиқлолнинг “меваси” ва самараси демоқ 1 1 “Цивилизация” сўзи лотинча civilize сўзидан олинган бўлиб, фуқаровий, давлатий маъносини билдиради. 1)маданият; 2) тараққиёт. Тараққиёт босқичлари маъносида.

даркор. Авваллари бу давр адабиёти “буржуа даври ўзбек адабиёти”, “уч революция даври ўзбек адабиёти ”, “маърифатпарварлик даври ўзбек адабиёти” (Қ.Йўлдошев), “ўзбек демократик адабиёти” (Ғ.Каримов) каби номлар билан аталган. Кейинчалик “инқилобий адабиёт” атамаси баъзи адабиётшуносларга ёқиб тушди шекилли, юқорида зикр қилинган ва ўшандай номланган адабиётдан инқилобий мазмун ҳамда руҳ изланди. Негаки, Шўро адабиёти инқилобий ҳаракат, мазмун ва ғоя билан боғлиқ, гўё бу октябр тўнтарилишидан кейин туғилган адабиётнинг томирларини теранлаштириш, “тана”сини мустаҳкамлаш эди. Ҳолбуки, бу даврда октябр тўнтарилиши ҳақида онда-сонда мадҳия, шеърлар, айрим публицистик мақолалар ёзилган. Улар авваламбор кам сонли бўлиб, яхлит адабиётни ташкил этмас эди. Қолаверса, шўро адабиётининг намуналари деб баҳоланган адабий ҳодисалар “моҳият эътибори билан жадид адабиётининг намуналаридир” (О.Шарафиддинов). “Мухторият билан бирга жадидчилик ҳаракати ва унинг адабиёти ҳам ўз фаолиятини тугатди” [6.21], “Мустақиллик даври адабиёти” дарслигида эса: “Миллий уйғониш минтақамизда жадидчилик шаклида намоён бўлгани, [9.52]” 10- йилларда жадид матбуоти билан биргаликда жадид адабиёти ҳам майдонга келди. Бу адабиёт асосан 1905-1918 йилларда шаклланиб, Туркистон мухториятининг мағлубиятга учраши билан ўз умрини тугатди ва унинг аксар вакиллари шўро ҳокимияти билан муросага келишдилар [6.18]. Кези келганда шуни ҳам таъкидлаш ўринлики, жадид адабиёти ўз фаолиятини Туркистон мухторияти тор-мор қилингандан сўнг тугатган каби фикрлар мунозаралидир.Бу фикрлар янги адабиётни 1917 йилдан бошлаш ҳақидаги қарашни тасдиқлаш учун айтилгандек туюлади. Ҳолбуки, янги ўзбек адабиёти салмоқ ва салоҳият жиҳатидан 1925 йилдан шакллана бошланган. Адабиётшунос О.Шарафиддиновнинг таъкидлашича, “30-йилларда айрим “марксист” адабиётшуносларнинг “жадидлар бирор салмоққа эга

бўлган адабиётларини ярата олмай тарих саҳнасидан ғойиб бўлдилар” деган даъволари ҳам мутлақо асоссиз бўлиб чиқади. Қисқаси, Исмоилбек “Таржимон”нинг 1906 йил сонларида “Оқгул дастаси ёки адабиёти жадида хизматлари” сарлавҳаси остида материаллар бериб борганки, жадид адабиёти атамаси ҳам унинг номи билан боғлиқ. Зикр қилинган давр ўн асрлик ўзбек адабиёти тарихида ғоят муҳим босқични ташкил қилади. Бу даврга келиб, адабиёт “миллат ойнаси” (Авлоний)га айланди. Миллий уйғониш даври адабиёти жадид адабиёти бағрида шаклланди ва вояга етди. Жадид адабиёти эса жадидчилик ижтимоий ҳаракатининг бевосита адабий-бадиий ифодаси эди. У шунчаки, воқеликнинг адабий жиҳатдан қайди эмас, балки яхлит ва мустақил адабиёт эди. Шунингдек, ХХ аср адабиётининг ибтидосини ҳам бошлаб берди. Унинг муҳим хизматларидан бири зиллатга ботган ўлканинг мудроқлиги, ўз ҳолини тушунмасликдан тушуниш ва мустақиллик учун кураш жараёнини идрок этиб, бадиий ифодаланиши бўлди. Бундан бошқа хусусияти шундаки, жаҳон адабиёти андозаларидан ўрганди, тажрибаларини қабул қилди, мазмун-мундарижаси кенгайди, адабий жанрлари янгиланди. Анъанавий шеърият янги хусусият, пафос, тимсол ва образларга эга бўлди. Бармоқ ва сарбаст (Ҳамза “шеъри мансур” деган) вазн кенг қанот ёзди. Адабиётнинг жуғрофий ҳудуди ҳам кенгайди. XVII-XIX асрларда фақат уч хонлик ҳудуди ўзбек адабиётини ташкил қилинган бўлса, бу даврга келиб, бутун Туркистон ўзбек адабиёти ҳудуди ҳисобланди. «Замонавий реалистик адабиёт майдонга келди» (Б.Қосимов). Миллий уйғониш даври адабиётини икки босқичга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир: 1) миллий уйғониш даври адабиётининг илк босқичи (XIX аср охирлари); 2) ижтимоий ва миллий курашлар даври (ХХ асрнинг биринчи чораги).

Биринчи давр аниқ йиллар ҳисобида 1965-1905-йиллар; иккинчи давр – 1905-1917, 1917-1925-йилларни ўз ичига олади. Шундан 1905 ва 1929 йиллар жадид адабиёти даврига киради. Унинг энг авж нуқтаси 1910- 1925-йилларни ташкил қилади. Миллий уйғониш даври ва унинг таркибий қисми жадид адабиёти ҳақиқий маънода ўзбек реалистик адабиёти бўлиб, тарихдан мустаҳкам ўрин олди. Бундан ташқари, бу давр миллий ғоя ва мафкуранинг илк шаклланиш даври эканини ҳам ҳисобга олишимиз керак. Шу маънода Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти ва унинг узвий қисми жадид адабиёти мустақилликнинг шарофати туфайли ўрганилди ва шундай номланди. Акс ҳолда Шўро даврида бундай ном ва талқин қилишга йўл бўлсин эди. Жадидчилик – ижтимоий-маънавий ҳаётни янгилаш тушунчасини англатади. Жадидчилик исломчилик (панисломизм), туркчилик (пантуркизм) ва маҳаллийчилик (ўзбекчилик) кўринишлари билан бирга содир бўлган. Бу тушунчалар Туркистондаги ижтимоий шарт-шароит, ҳаракат ва жадид зиёлиларининг қарашлари билан боғлиқ. Фитратнинг қарашича, Туркистонда исломчилик ва туркчилик чор Россиясининг буюк миллат сиёсатига ўлароқ зид равишда пайдо бўлган. Маҳаллийчилик (ўзбекчилик) 1918-1920-йилларда Биринчи жаҳон урушида асрга тушган турк зиёлиларининг Туркистондаги маориф соҳасидаги фаолиятга иштирок этиб, усмонли туркчиликни кенг жабҳада тарғиб қилиш ва уни маҳаллий халқ ўртасида ёйишига ўзбек зиёлилари монелик кўрсатиш шаклида намоён бўлган. Профессор Б.Қосимовнинг таъкидлашича, исломчилик, туркчилик ва маҳаллийчилик ХХ асрнинг 20-йилларида мутлақо барҳам топган. Миллий уйғониш атамаси – миллат ва уйғониш сўзидан ясалган. Миллий уйғониш – миллатнинг ўзлигини англаш жараёни бўлиб, у ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олди. Мустақиллик даври

тарих мутахассисларининг гувоҳлик беришича, “босмачилар” деб аталган ҳаракат ҳам аслида миллий уйғониш ва мустақиллик учун кураш олиб борганлар ҳаракати билан боғлиқ. Адабиёт - миллат кўзгуси. Жадидчилик янги мазмун ва шаклдаги жадид адабиётининг бешигини тебратди. Адабиётнинг халқ ҳаёти билан яқинлашиши мана шу даврда кучли кечди. Улуғ сиймо Авлоний шеърининг бир мисрасида: “Ойинайи ҳар миллат эрур тил-адабиёт”, деб бежиз айтилмаган. Жадид адабиёти даврида Европа, хусусан, рус маданияти ва адабиётининг таъсири тобора кучайиб бораётган эди. Бунинг: 1) ижобий томонини олиш; 2) салбий жиҳатига қўл урмаслик керак эди. Исмоил Ғаспрали: “Тақлидда (руслар) ифрот даражалара воруб, русча сўзлашмоқни айб ва нодонлик ўйлаб, ярим-ёрти французча сўзлашишни вожиб билурлар эди. Лекин сўнг рус адабиёти илгарилаб кетгач, тақлидчилик озайди, руслар русча фикрлай бошладилар” (“Таржимон”, 1907, 10 март, 52-сон). Янгиликка интилиш Туркияда ва бошқа халқларда ҳам содир бўлди. Энг аввало, маданият, ислом ақидаларидан сўнгроқ адабиётда ҳам сезилди. Гарчандки, адабиёт янги тамойил олган бўлса-да, жадид адабиёти атамаси ўзбек адабиётида ХХ аср бошларида юзага келган. Турк жадид адабиёти ғарбчиликка тамойил билдиргани аниқ. Кейинчалик бу ҳодисага таҳрир киритилиб, “Таржимон” газетаси 1906- йилдан бошлаб, жадид адабиётидан материаллар бера бошлаган. Шундай қилиб, “миллий адабиёт даври” (1908-1922-йиллар) бошланди. Абдулла Тўқай бизнинг миллат ”... беш камбағални бир бойнинг итига алмаштирадиган вақтлар ўтганини англовчи ва англатувчи йигитларга муҳтож” деган эди. У миллатнинг Пушкини, Толстойи кераклигини куюниб гапирган.

Ўзбек адабиётидаги силжиш ҳам 1905-1910-йилларда юзага кела бошлади. Айниқса, адабиётнинг ҳаёт билан чамбарчас боғлиқ ривожи, омманинг дарди билан яшаши аниқ кўриниш берди. Хусусан, адабиётнинг давр талаби билан боғлиқлиги даврий матуботларда эълон қилина борилди. Масалан, “Туркистон вилоят газети”да (1905-йил 31 октябрь) Зокиров (Зулулий) Иброҳимов исмли шахсга қарашли бир мақолага муносабат билдиради. Мақола “Ҳаёт” газетасида эълон қилинган. Мақолада турмуш қолоқликлари қаттиқ танқид қилинган. Ўта ўткир танқид Зулулийга ёқмаган. У мақолани “Бемаза, беҳуда, шариатга тўғри келмайдиган сўз, беҳудагарчилик” деб баҳолайди. Зулулий “Иброҳимуф” радифли шеър ҳам ёзади. Унда мақола муаллифи ўта танқид остига олинган. Зулулий ҳаётий ва танқидий мақолани ҳазм қила олмаган. У мумтоз адабиётнинг зийнатли, латиф сўз ва ибораларига ўрганиб қолгани тайин. Айниқса, ўтмиш адабиётнинг “лутфу-малеҳ”идан ўзини тия олмаган Зулулий мақола муаллифи билан муросага келолмаган. Адабиётшунос А.Н.Самойлович Аҳмаджон Табибий ва унинг муҳити адабиёти, асосан, Чиғатой адабиёти – олтин аср шеърий асарларини ... кўр-кўрона такрорлаганини, “жонсизлигини” эслатиб, ҳозирги адабиётга нохуш қарашларини ҳам таъкидлаган эди. “Нохуш қарашлар” атамаси аста-секинлик билан хуш муносабатларга мубаддал бўла бошлади. Янги, замонавий шоир ва шеър ҳақида мақолалар эълон қилинди. Биринчи марта фотографияни жорий қилган Иброҳим Давроннинг 1919 йилда “Адабиётимиз ва шоирларимиз” мақоласида “шоир надур?” деган масалани қўяди. У шоирни “лисонул ғайб” тарзида тушунмайди, аксинча, замин фарзанди қабилида англайди ва англатади. Иброҳим Давроннинг уқтиришича, шоирнинг биринчи аломати истеъдод:

“Хандаларинда гулда шабнам каби гиря осорлари” бўлишидир. Бу билан шоир даврга ҳамнафас ва жамият фарзанди бўлиши лозим, деб билади. Иброҳим Даврон ёзади: “Бизнинг Туркистондаги якка жилов ва бебош, саҳройи қулун, шоир номиндаги пивохўр, шарлатан, ўз-ўзини тонимағонлари каби фаҳш, сафсатачиликдан бошқа бир иш қилолмаслар ва қилмоққа муқтадир (қодир) ҳам эмаслар” (“Миллий уйғониш”, 127-б.). Юқоридаги мақолалар сирасининг энг сараси Чўлпоннинг “Адабиёт надур?” мақоласидир. 1914 йил Чўлпон эндигина 16 ёшга тўлган эди. Шу вақтларда унинг Оренбург, Уфа, Қозон ва Боқчасаройда баъзи мақолалари чоп этилган, деган гаплар бор. Рус-тузем гимназиясини битирган Чўлпон бу каби матбуотларда мақола ёзиши табиий. Аёнлашадики, Чўлпон мусулмон дунёси матбуотлари орқали адабиёт, шоирлик ва шеър ҳақидаги мақолаларга кўзи тушган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Адабиётнинг янгиланиб бориши, янги сезимларни пайқаши унинг эстетик фаросатидан жой ола бошлади. Ҳеч шубҳасиз, “Адабиёт надур?” мақоласи миллат фидойиси бўлиб шавқ-завқ билан ёзилгандир. У “адабиёт яшаса, миллат яшар” шиорини ўртага ташлади. “Адабиёти ўлмаган ва адабиётининг тараққиётига чалишмаган ва адиблар етиштирмаган миллат охири бир кун ҳиссиётдан, ўйдан, фикрдан маҳрум қолиб, секин-секин инқироз бўлур” деган эди Чўлпон. Чўлпон адабиётнинг эстетик хусусияти, образли табиатини ҳам идрок қилди ва уни шундай таъкидлайди: “Хиралашган ойналаримизни ёруғ ва равшан қиладурган, чанг ва тупроқлар тўлган кўзларимизни артуб, тозалайдиган булоқ суви бўлганликдан бизга ғоят керакдур”.

Жадид адабиётининг биринчи чўққи босқичи –1910- 1917-йиллари ўзига хос хусусиятларига эга. Ҳар қандай воқеа-ҳодисанинг ибтидоси янгиликка ва янгича хусусиятларга молик бўлади, бу табиий ҳол. Шу маънода жадид адабиётининг биринчи босқичи борасида фикр юритиш айни муддаодир. Биринчи босқичнинг, энг муҳим, айтиш жоиз бўлса, бош фазилати ва ютуғи миллат ва Ватан тушунчасини янги тамойилда талқин қилинишидир. Мумтоз адабиётимизда миллат тушунчаси бугунги миллат маъносида талқин қилинмагани аниқ. У элат ва диний тушунча билан боғлиқ англашилган. Ватан тушунчасида эл-юрт, яшаш ҳудуди тушунилган. Ватан нафақат киндик қони томган маскан ёки яшаш жойи, балки халқ, миллатнинг жамбул жами яшаб, ягона маданият, иқтисодий тараққиёт, ҳудуд дахлсизлиги таъминланган диёр тушунилади. Бизда, Туркистонда, иқтисодий, маданий ва ҳудудий жиҳатдан бирлашган, иттифоқлашган Ватан тушунчаси орзу эди, холос. Ватан тушунчасини кенг англаш, уни яхлит диёр деб идрок этишда Исмоилбекнинг “Таржимон” газетасида чиққан мақолалари асқотгани маълум. Боз устига Россия империясининг босқинчилик сиёсати, ерли оммани ҳаддан ташқари оёқости қилиши жадидларда уюшган, бирлашган, яхлит Ватан тушунчасининг шаклланишига таъсир қилди. Буни жадидлар кеч бўлса-да пайқадилар. Мутафаккир Абдулла Авлоний бу борада шуларни ёзади: “Ҳар ким туғулғон, ўскон ерини жонидан ортиқ суяр, ҳатто бу Ватан ҳисси, туйғуси ҳайвонларда ҳам бор. Биз, туркистонликлар ўз ватанимизни жонимиздан ортиқ суйдиғимиз каби араблар Арабистонни – қумлик, иссиқ чўлларни, эскимўлар шимол тарафларни энг совуқ, қор ва музлик ерларни бошқа ерлардан зиёд суядилар. Агар суймасалар эди, ўз Ватанларини ташлаб, ҳавоси яхши, тириклик осон ерларга ҳижрат қилурлар эди”. Абдулла Авлонийнинг ушбу насрий сатрларини Абдулла Ориповнинг “Мен нечун севаман Ўзбекистонни?” шеъри билан муқояса

қилинса, иккиси бир нуқтада - бир муштарак мазмунда тўқнашади. Нега ҳар икки шоирнинг фикри яқин бир аср ўтса-да, муштарак. Боис Ватан ҳақидаги ақида, ҳис-туйғу, тушунча, миллий мафкуранинг муштараклигидадир. Ватан, энг аввало, бу - халқ, миллат. Халқдан, миллатдан айро тушмаган шоир Ватанни Абдулла Авлоний ва Абдулла Ориповдай тавсифлайди ва сифатлайди. Жадид шоирлари тор тушунчадан Ватан моҳиятини халқ, миллатга паноҳ бўлган ва бўладиган кенг маънодаги, асл мазмундаги Ватанни идрок қилиш, уни тарғиб қилиш, сара тимсолларда ифодалаш даражасигача бўлган йўлни босиб ўтдилар. Авлоний дастлаб “Ҳар бир кишининг туғилиб-ўскан шаҳар ва мамлакатини шу кишининг ватани дейилур”, деган. Аёнки, Ватан тушунчаси икки босқичда - шахснинг яшаб турган макони, иккинчи босқич - халқ яшаётган макон. Жадид шоирлари Ватан тушунчасидаги икки қутбни бирлаштириб, қалам тебратдилар. Кенг маънодаги элу юрт, халқ, миллат макон топган диёр Ватан, деб тушундилар. Бу - ўзига хос Ватан ҳақидаги янги ва кенг тушунча. Тавалло дастлабкилардан бўлиб, Ватанни халқ, миллат паноҳ топган макон маъносида англади ва ёзди: Мовароуннаҳрдур тарихда бизларга Ватан, Арзиғай бизлар санга хизматда бўлсак жону тан. Давр адабиётига чуқур назар ташланса, ундан Ватанни вужудан, жондан севиш, ардоқлаш ўрин ола бошлаган. Буни Таваллонинг юқорида мисолга келтирилган байтидан пайқаш мумкин. Эҳтимол, Ватанни жону танга қофия қилиш ибтидоси шоирадан бошланган бўлса, ажаб эмас. Бу навъ қофия кейинчалик Фитрат, Ҳамза шеърларидан ҳам ўрин ола бошлади.

Жадид шоирлари ягона ва миллий Ватан сифатида Туркистонни тан олиб, бир қатор шеърлар ёздилар. Туркистоннинг бир бутунлиги, келажак истиқболи учун куйиб, ёниб ёзилган байтлар, мисраларни кўплаб келтириш мумкин. Давр шоирлари Туркистон ҳақида икки хил тамойилда қалам тебратганлари аниқ. Бир гуруҳ шоирлар Ватаннинг хароб аҳволига ачиниш билан фикр билдирса, иккинчи гуруҳлари унинг озодлигини кўриш ниятида бўлган. Ҳамза аслида Ватанни “танларнинг ширин жони”, “томирларнинг қони” деб билади. Аммо Туркистоннинг ҳолига келганда, энг аччиқ, энг ўткир поэтик тимсолларни қўллайди: “Руҳсиз тандур, ханжар урса, қони сочилмас”. Абдулла Авлоний Ҳамзадан ҳам ўтказиб, киши энсасини қотирадиган, хомуш ва маъюс тортадиган поэтик образларни Туркистонга нисбат беради: “хонимони хароб”, “бойқушларга ҳамдам”, “фарзандлари ҳайкалдек жонсиз”, “вайрона Туркистон” каби. Ҳамза ва Авлонийнинг изтиробларга тўла поэтик образлари Ватанни севишдан, унинг ночор аҳволидан ачина билишдан келиб чиққани табиий. Давр адабиётида миллат ва Ватан тушунчаси билан боғлиқ унинг эрксизлиги, истиқболи ҳақида фикрлар мисралардан ўрин ола бошлади. Ватан ва унинг эрксизлиги шоирларни қайғу-ҳасратга толдирган. Эрксизлик ва мустамлака идорасини англаш, ундан қутулиш чораларини ахтариш давр адабиётининг энг муҳим ғояси ва вазифаси бўлиб қолди. Беҳбудий айтади: “....вале ҳозир бизни ихтилофимиз сабаб мустамлакат қоидаси ила идора этилур”. Эрксизликдан эркка чиқиш учун заҳмат-зиён тортиш турган гап. “Жондан кечмай жонона қайда” деганларидек, азоб-уқубат чекмай эрксизликдан қутулиш амримаҳол.” “Ҳолва пиш, оғзимга туш” деган билан эркка эришиб бўлмайди. Авлоний эрксизлик борасида шундай хулосага келган:

Булбули шўридани дом ила ҳуркутмак абас, Ёшлик гул ғунчасини очмай гулоб этмак абас. Авлоний ушбу байтида анъанавий поэтик образлар - гул ва булбулни қўллаб, унга “абас” радифини келтириш билан эрксизлик ҳамда эрк масаласини қаламга ололган. Бу каби шеърлар ва унинг поэтик образлари замирига эътибор берилса, истиқбол ўз-ўзидан келмайди, уни курашиб оласан, деган тўқ мағизли фикр келиб чиқади. Бу борада шоира Анбар Отин пешво шоиралардан ҳисобланади. “Эй, гўзал Фарғона” шеърида ўзингни озод қўрмоқчи бўлсанг, зулмдан озод бўл, ғоясини илгари суради. Зулмдан озод бўлишда ўзлигинг озод қил, Энди Туркистонда ҳақгўйлик ила фарёд қил. Анбар Отин озодликни яроқ тутиш ва уни ишлатишда ҳам кўради. Шоира “Қоралар фалсафаси” достонида эрк ва озодликка эришишнинг икки йўлини эслатади: жаҳолатни адолат билан енгиш; нажот йўли - якка эмас, “ақлу идрок ва жамиятга такя қилиб” курашиш. Бу давр адабиётида эрк ва озодлик гоҳ адолат билан, гоҳ куч-қурол билан қўлга киритилиши эътироф этилди. Аммо бу билан жадид адиблари ҳурриятнинг нажот йўлларини англаб етди, деган хулосани бермайди. Уларнинг фикри халқ орзу-аъмолининг бадиий ифодаси эди, холос. Лекин шундай хулосаларга келиш ҳам ўша даврда катта дунёқараш ва интилишдан дарак беради. Бу давр адабиёти мумтоз адабиётнинг бир қарашига тўлиқ таҳрир киритди. Мумтоз адабиётда маърифат ҳамиша улуғланиб келинган. Илм-маърифат бахту саодатнинг калити қабилида куйланган. Ҳатто жадид адабиётининг 1915 йилгача бўлган намуналарида ҳам ана шу ақида сизиб туради. Кейинги даврда эса маърифат бош омил, мақсад эмас, балки восита экани пайқалди. Авлоний: Ўқиганни бирими Аҳмаджон, Егали уйида топилмас нон.

Сирасини айтганда, шарқда билимли иқболли, бахтли бўлади, деган қарашга ўзгариш киритилди. Авлонийнинг “Гулистон ёхуд ахлоқ” асарида айтилганидек, “билган билар, билмаган йиртар” қабилидаги замон келди. Америка Осиё ва Африкани ҳам йиртди, ҳам еди, деса яна бир жойда “думба сотуб, чандир чайнаймиз. Қаймоқ сотуб, сут ошаймиз, нон ўрнига кесак тишлаймиз!”, деган хулосага келади. Сўзнинг қисқаси, ҳозирги замонга мувофиқ киши бўлмоқ учун илм ва маърифат ила баробар иқтисод, инсоф, туганмас саъй, битмас ғайрат лозимдур” дейилган ўша асарда. Ҳамза: Бойлар бой ўлур илмсиз яшаб, Ориқларини семизи ошаб..., деган. Бу фикр нафақат шахслар ўртасидаги ўзаро низо, балки мамлакатлар ўртасидаги жангу жадалларга ҳам дахлдор. Россия семиз бўлиб, ориқ Туркистонни “ошади”. “Кучли миллатлар – жаҳон жайхунлари, кучсизлар – уларга луқма”. Кўҳна дунёнинг янги тартиботи шундай. Давр адабиётида маърифат билан иқтисод ёнма-ён қуйилиб, қаламга олинди. Дарвоқе, иқтисод ҳар қандай маърифий-маънавий юмушнинг асоси деган хулосага келинди. Бу ҳам адабиётнинг ижтимоий ҳаётга ва турмушга яқинлашаётганидан далолат. Хулоса қилиб шуларни айтиш мумкинки, биринчидан, жадид адабиётининг мавзу доираси янгиланди ва ижтимоий йўналиш олди. Бу деган сўз адабиёт ҳаётга, халққа янада яқинлашди, унинг дарди, орзу- аъмолининг ифодачисига айланди, демакдир. Иккинчидан, даврнинг руҳи, мазмун-моҳияти адабиётда ўз ифодасини топди. Бошқача айтганда, адабиёт даврга, унинг фуқароларига ижтимоий ҳаётнинг ойдин йўлини кўрсатди. Истибдод ва мустамлакадан озод бўлиш, эркка эришиш, миллий мустақилликни қўлга киритиш, миллий озодлик учун курашиш, пировард натижада қурол билан истиқлолни қўлга киритиш каби тилаклар жадид адабиётининг туб янги

хусусиятларини белгилайди. У замонавий реалистик адабиёт бўлиб, ўзбек адабиёти тарихи ҳалқасидан муносиб ўрин олди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши

Жадид драматургияси

Жадид насри

Жадид шеърияти

Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат