Жадид драматургияси - Adabiyot - Referatlar

Жадид драматургияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.9716796875 KB

Ko'chirib olish

Жадид драматургияси Режа: 1. Драма-янги жанр. 2. Драматургияда ахлоқий-маърифий мавзу. 3. Драматургияда ҳаётни ҳаққоний акс эттириш тамойиллари.

Жадид драматургиясининг шаклланиш ва тараққиётини уч даврга: илк даври (1865-1905), жадидчилик даври (1905-1917), мафкуравий курашлар даврига (1917-1929) бўлиб ўрганиш мумкин. Ўзбек адабиётида драма - янги жанр. Унинг пайдо бўлишида ички ва ташқи маънавий омиллар муҳим ўрин тутади. Ички омил, бу энг аввало, ўзбек тилининг драматик ифодага мойиллиги ва мослигидир. Чунончи, ўзбек тилида монолог ва диалогларнинг ифодалаш имконияти кенг. Халқ оғзаки ижоди намуналарида диалог жуда яхши бериладики, бу тилнинг ички имкониятларидан далолат (“Ўпка қишлоғи”, “Икки аҳмоқ” каби латифалар). Айниқса, “Афанди” ва бошқа халқ латифалари драматик диалогга жуда ҳам мос. Мумтоз адабиётдаги “Фарҳод ва Ширин” достонида Хусрав ва Фарҳоднинг диалоги ибратли мисол бўла олади. Шунингдек, драманинг назарий жиҳати Форобий-фалсафий трактатларининг ҳошияларида берилган. Унинг назарий фикрлари Аристотелнинг “Поэтика”сига ёзган шарҳи таъсирида юзага келгани аниқ. Бундан ташқари жадид зиёлилари матбуот орқали драма жанри, театр ҳақида маълумотларга эга бўла борганлар. Жадид зиёлилари матбуотни ташкил қилиб, маърифат воситасида оммани уйғотиш иштиёқида бўлдилар. Матбуот энг таъсирли восита эди. Аммо уни ҳамма ҳам мутолаа қилавермаслиги аниқ. Зиёлилар оммага бирданига таъсир қиладиган восита излашди. Бу, албатта, театр эди. Улар театр саҳнасини “ойна” деб билишди. Ойнада ўз аксини кўрганидек, театр саҳнасида ҳам томошабин ўз сиймосини кўради. Жадид зиёлилари саҳна ҳақида худди шу фикрда бўлдилар. Абдулла Авлонийнинг “Турон” труппаси 1914 йил 27 февралда Тошкентда “Падаркуш”ни қўйишганда, саҳна бошланишидан аввал Мунавварқори театрнинг жамият ҳаётидаги мавқеи ҳақида кириш сўз айтган. Ёки “Турон” гуруҳи ижросида спектаклни кўрган А.К.Самойлович шундай деган:

“Туркистонда янги адабиёт майдонга келди. Бу мен учун кутилган ҳол эди... Янги адабиётнинг маркази – Самарқанд. Ёш қаламкашларнинг бош илҳомчиси самарқандлик муфти Маҳмудхўжа Беҳбудийдир”. Қисқаси, драма жанрининг туғилишида жадидчилик ҳаракати доялик қилди. Бевосита уларнинг саъй-ҳаракатлари, айниқса, театр саҳнаси орқали оммани маърифатга чақириш, миллий уйғонишга даъват қилиш тақозо этилди. Бунга жадидларнинг ғоявий, мафкуравий тамойилдаги ҳаракатлари баралла тўлиқ жавоб берар эди. Ташқи омил: Зиёлиларнинг Оренбург, Петербург, Кавказортида бўлиши уларни театр билан танишишга муяссар этди. Бундан ташқари “Туркистон вилояти газетаси”да драма, театр ҳақида мақолалар чиқа бошлади. Тошкентга рус генерал губернаторлигининг даъвати билан рус театрининг ташкил қилиниши ва унда драматик асарларнинг саҳнага қўйилиши муҳим омил саналади. Туркистон губернаторининг ўша даврдаги пойтахти Тошкентда “Суворов” ҳақида пьеса қўйилади ва унда шоир Фурқат иштирок этади. У бекорга: Суворов эмиш бир катта одам, Баҳодирлик ичра машҳури олам, демаган. Кейинчалик шоир Суворов ҳақида манзумасини ёзади. Икки марта генерал губернаторнинг хонадонида иззатли меҳмон бўлади. Буни Остроумов ташкил қилгани аниқ тарихий фактлардан маълум. Миён Бузрук Солиҳов 1935 йили нашр этилган “Ўзбек театр тарихи учун материаллар” асарида Фурқатнинг театр томошасига қизиққанини тўғри қайд қилган ҳолда “юрт катталари – буржуазия элементларининг завқларига кўра шеърлар ёзиш билан танилган...” дейдики унинг бу фикри шўро мафкурасининг тегирмонига сув қуйишдан бошқа нарса эмас эди. Театр ва драманинг пайдо бўлиши Маҳмудхўжа Беҳбудий номи билан боғлиқ. У Россиянинг йирик шаҳарларига миллат тақдири туфайли

боради. Ҳатто Нижний Новгородда Россия мусулмонлари турмуш тарзи ва маданияти борасидаги қурултойда катта нутқ сўзлаган. Буларнинг бари унинг публицистик ижоди ва саҳна асарини ёзишига маънавий-ижодий таъсир кўрсатди. Бундан ташқари халқнинг “қабоҳати ҳам, малоҳатини ҳам” (Б.Қосимов) ойнадай кўрсатиш учун восита излади. Восита ойна- театр эди. У бунга эришди. 1911 йилда “Падаркуш” драмасини яратди. 1912 йил Бухорода чиқиб турган “Турон” газетасида эълон қилинди. Унинг саҳна юзини кўриши жуда қийин кечди. “Падаркуш” кенг қамровли драматик анъана ва янги мактаб яратди. Хусусан, 1910 йиллардан сўнг драма ва театр борасида ҳудудларда алоҳида муҳит юзага келди. Самарқандда: Абдулла Бадрий (“Жавонмарг”, “Аҳмоқ”), Ҳожи Муин (“Эски мактаб – янги мактаб”, “Кўкнори”, “Мазлума хотин”, “Жувонбозлик қурбони”, “Бой ила хизматкор”, “Қози ила муаллим”), Нусратилла Қудратилла ўғли (“Тўй”, “Кенгаш мажлиси”); Тошкентда: Абдулла Авлоний (“Адвокатлик осонми?”, “Пинак”, “Сиз ва Биз”), Абдулла Қодирий (“Бахтсиз куёв”), Ғулом Зуфарий (“Бахтсиз шогирд”); Фарғона водийсида: Ҳамза (“Заҳарли ҳаёт”, “Илм ҳидояти”, “Мулла Нормуҳаммад домланинг куфр хатоси”), Хуршид (“Ориф ила Маъруф”, “Қора хотин”); Бухорода: Фитрат (“Бегижон”, “Мавлуди шариф”, “Абу Муслим”) кабилар қатор драмалар ёздилар. Абдулла Авлоний Тошкентда “Турон” тараққийпарвар жамиятини ташкил қилади. Унинг 73 моддадан иборат низоми мавжуд бўлиб, жамиятнинг вазифаси белгиланган, шундан иккитасини айнан келтирамиз: - аҳоли ўртасида саҳна ишларига, эзгуликка муҳаббат уйғотиш, жиддий муносабат ўстириш;

- маънавий ва моддий аҳволини яхшилашга муҳтож бўлган Туркистон ўлкаси доирасидаги мусулмон эътиқодига мансуб кишиларга ёрдам бериш. Низомда жамият жамғармаси, турли мактаблар, китобхоналар қуриш ва маҳаллий халқ боласини олий маълумотли қилиш каби масалалар ҳам бор эди. “Турон” труппасининг биринчи қўйган асари “Падаркуш” бўлди. Драмани қўйишдан аввал Мунавварқори сўзлайди: “Театр бамисоли ойнаванд бир уйким, кирган ҳар бир киши ўз ҳусну қабиҳини кўра олур... Юзига ун суртиб, масхарабоз шаклига кирган зотлар табиби ҳозиқдирлар”. Тошкентга бошқа юртлардан гастролга театрлар келган. Бироқ Тошкентда арзирли театр биноси йўқ эди. Биринчи қурилган театр Колизей бўлди. Уни қурдирган Г.М.Цинцадзе (1868-1919)дир. У ХIХ асрнинг 90-йилларида Тошкентга келиб, муқим бўлиб яшаб қолган. Санъатсевар ва ғоят маърифатли инсон бўлган. Тошкентдаги “Бильвью”, ”Европа” меҳмонхоналарини тиклаган. Абдулла Авлоний труппа ишини янада жонлантириш мақсадида турли тиллардаги драмаларни таржима қилиб, саҳнага қўйишга уринган. Чунончи: “Қотили Карима”, “Уй тарбиясининг бир шакли”, “Хиёнаткор оиласи”, “Бадбахт келин”, “Хўр-хўр”, “Жаҳолат”, “Ўликлар” каби саҳна асарларидир. “Ўликлар” (Жалил Маматқулизода асари) “Колизей” (маҳобатли-маъносида) театрида қўйилди, томоша роса зўр ўтган. Таржимада адибнинг маҳорати чархланди. Ўзи ҳам қатор драматик асарлар ёзди: “Пинак”, “Адвокатлик осонми?”, “Сиз ва Биз”, “Икки севги”, “Португалия инқилоби” кабилар. Абдулла Авлоний драма, айниқса, комедия жанрида халқ Туркистон ҳаётини саҳна орқали кўриб, билиб, тушуниб олишларига саъй-ҳаракат қилди. У драманинг жанр кўринишларини аниқ белгилаб, асари сарлавҳаси остига ёзиб ҳам қўйган. Масалан: “Адвокатлик осонми?”

(Туркистон турмушидан олиб ёзилмушдур, бир пардали кулги). 1923 йилда ёзган “Сиз ва Биз”ни Туркистон турмушидан олиб ёзилган фожеа, деб номлайди. Муаллифнинг бош мақсади жаҳолатдаги Туркистон билан маърифатга эришган Европани қиёслаш, зиллатга ботган, ўтирса ўпоқ, турса сўпоқ, кишиларни кулги остига олиш эди. “Пинак”да дунёнинг учдан бир қисмини идора қилган боболарнинг бугунги авлоди қиморбозлик ва кўкнорихўрликка муккасидан кетиб шуғулланади. Дунёни сув босса, тўпиғига чиқмайдиганлар драмада роса кулги остига олинган. Комедияда Турсун бир тоғора кўкнори, қанд-мағиз ва бир чойнак чой билан: “Оҳ, оҳ, оҳ. Ҳар ким бу кўкноридан ичмайдур, дунёга келмайдур”, деган пайтида эшик тақиллаб қолади. Қўрқади, яшинади, сандиқ ёнига беркинади. Қилган кайфи бузилади. Худди бомба ёрилгандай чўчийди. Шовқин солган қиморбоз Толиб экан. У пулини ютқазиб қўйиб, Турсундан пул сўраб келган. Қарзга пул беради. Яна ютқазиб келади. Аламидан кўкнори ичиб, ўчиб қолади. Ўчиб қолган Толибга Турсун ва бошқалар туртиниб, йиқилишади: Т(урсун): Фўлод (Пўлат), бу ҳаромзодани ўлугими? Фўлод: Ўлуги қурсун, Турсун ака! Т(урсун): Кел, Фўлод, бу ҳаромзодани ўлигини эшикка олиб чиқиб ташлайлик. ... Турсун: Фўлод, бўлмаса, сен бошидан кўтар, ман оёғидан. Фўлод: Қўй, ака, боши қурсин. Мен қўрқаман, сан кўтар. Толибнинг гавдасини кўтараман, деб кўкнорининг кайфи тарқаб кетади. Яна қайтадан кўкнори ичишга киришади. Аммо милициядан қўрқишади. Тўсатдан ҳуштак чалинади, улар қочадилар. Юқоридаги воқеага изоҳнинг ҳожати йўқ.

“Адвокатлик осонми?”да Россияда етти йил ўқиб келган Давронбек Туркистондаги ҳаётда бирорта ҳам ўзгариш бўлмаганини кўради. “Мен Европада ўқуб юргонимда Туркистонда чиқғон газетларни кўруб яхшигина хурсанд бўлур эдим. Бизнинг халқларнинг ҳам кўзлари очилур, дунёдан хабардар бўлғондур деб ўйлар эдим. Лекин келиб кўраманки, яна эски ҳаммом, эски тос, турган еридан зиғирча ҳам қимирламағон, илгари босмағон, илм ва маърифатдан асар йўқ. Эл бутун тошдек қотғон, тараққиёт, маданиятдан нишон йўқ. Халқ таассуб чуқурига қараб юз тубан кетғон”. Давронбек, бир томондан, халқимиз нодон, оламдан хабарсизлигидан изтироб чекади, куяди, иккинчи томондан, ҳузурига келганлар “адвокатлик осонми?” деб масхара қилади. У икки ой маошсиз халққа кўмак беради, бор-будини сотиб ейди, “жинни бўлишга сал қолдим” дейди, унинг мақсади давлат идорасига ишга кириб, маошли иш билан шуғулланиш, у бу ниятига етади. Халқ – ҳали ҳам гумроҳ. Маърифатдан йироқ. Оддий ҳаётий қонунларни билмайди. Ҳуқуқ билимидан маҳрум. Буни кўрган Давронбекнинг халққа ичи ачийди. Ёрдам қўлини чўзади. Кўмакка келган Худойберди чол тилхат бериб олган пулини бойга ўз вақтида беролмасдан “чуви тушади”. Қоидани билмаган чолнинг ерини бой ўзига расмийлаштириб олишга уринади. Оиланинг супургиси ва косови бўлиб қолган Меҳринисо хола қиморбоз эридан рўшнолик кўрмайди. Оилада кунда ғурбат. Эллик боши эрининг тарафини олади, калтак еганига гувоҳи йўқ. Давронбек дўхтурдан калтак жароҳати учун ҳужжат олишини маслаҳат беради. “Адвокатлик осонми?” комедиясида маҳаллий халқ адвокатга мурожаат қилишни, қонуний равишда унга тўлов тўлашни ҳам билмаслиги баён қилинган. Асар қаҳрамони жадид адабиётида бўлганидек, руҳий афтодаликка тушиб қолади ва: - Оҳ... кошки мен ҳаётга келмоғон бўлсам эди. Бу қайғулик кунларни кўрмаган бўлар эдим.

Давронбек халққа ҳуқуқ жиҳатидан озми-кўпми ёрдам беришга ҳаракат қилади. Аммо халқ унинг хизматига қонуний жиҳатдан тўловини бермайди, аниқроғи, буни тушунмайди. У конторга ишга кириб, ўзини ўзи иқтисодий жиҳатдан эпламоқчи. Олти ойдан бери бор-будуни сотиб еган. Давронбекка мурожаат қилувчилар қонунни билмай, йўл кўрсатишини сўраб келишади. Тожик Хушвақт отини йўқотиб қўйибди. Фол очирса, оти рус беморхонасига тушиб қолган эмиш. Русчани билмагани учун Давронбекка рус билан гаплашиб, отини беморхонадан чиқариб беришини, яхудий Рафоил қарзга берган пулининг судхўрлик фойдасини ундириб беришини, аравакаш Эгамберди қарзга тўй қилиб, қарз эвазига еридан ажралиб қолишдан қутулиш йўлини адвокатдан сўрайди. Эгамберди аравакашга ерини оиласи ва хотини номига ўтказишни маслаҳат бериб, тўғри йўл кўрсатади. Комедия жанрининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Кулги қўзғатадиган вазият қаҳрамонларнинг нутқи комедиябоп бўлиши шарт. Мазкур комедиянинг тили кулгибоп, ўзга халқ вакили иккинчи халқ тилида сўзлашади, албатта, тўғри талаффуз қилолмаслик аломатлари содир бўлади. Бу комедиядаги тожик Хушвақтнинг нутқида яққол сезилади. Хушвақт: “Акунки, хўжайин маники от йўқотган. Сан, билганки, тавоқдек яғир бор. Яғирингни устингга, зангар ёғингдан сурғонсан. Буку... кун уч кун бўлди. Қайси гўрга кетганини билмаймуз. Қидирасан, қидирасан, тополмайсан. Агар топиб берсанг, беш танга суюнчи берасан.” Адвокат суюнчини ким беради, деб сўраганда, Хушвақт: - Акунки, адвокат бўлгансан, гап тушунмайсан. Отингни ман йўқотгансан, ман қидиргансан, сан суюнчи берасан!.

Котиб Абдужаббор образи ҳам Хушвақт образи сингари жуда қизиқ ва кулгили чиққан. Адвокат ҳузурига кирувчиларни таърифлаб, тавсифлаб, ҳазил-мутойиба билан таништиради: -Хўжайин, хўжайин... жуда бир қизиқ... жуда бир ғалати... ҳали келса кўрасиз, кула-кула ўласиз (мол йўқотган Ҳайдарали дудуқ кирганда). Адвокатнинг котиби Абдужаббор - ўта комик образ. Унинг нутқидаги деталлар кулги қистатади. Давронбекни иш билмасликда, нодонликда айблайди. Халқнинг пулини шилиб олиб, сўнг маслаҳат беришни билмайди, дейди. Ўзи дарров адвокатнинг кийимини кийиб, келганларга ҳуқуқий маслаҳатлар бера бошлайди. “Бу бизни адвокат хўжайнимизни ўзи ишни кўзини яхши билмайди. Халқни алдаб, пулини олиш илмини ўрганган эмас”. “Лўлини эшагини суғор, пулини ол” деган эски замондан қолган гапга ҳам ақли етмайди. “...Пул, эй қурбонинг бўлай оқчажон тўрам, сира бул бечора Абдужаббор акангга ҳам юзингни кўрсатасанми, йўқми? ... Шошманг, мана, мен ҳозир пул топишни ҳийласини топдим... Мана, мен адвокат бўламан, кўрасиз, мен қандай пул топаман”. Оқибатда сири очилиб қолади. Бир кунда 20 сўм ишлайди. Аризачилар унинг адвокат эмаслигини билиб қолиб, роса дўппослайдилар. Драмада комик вазият яратувчи деталлар кўплаб учрайди. Бу кулги қисташнинг воситаларидир. Худойберди чол ери ҳақидаги васиқасини (форсча) ҳижжалаб ўқийди, адвокатни узундан-узоқ дуо қилишга ўтади: “Жон болам, оппоқ болам, тупроқ олсанг, олтин бўлсин” дея ариза ёзиб беришини сўрайди. Чолнинг жаврашидан Давронбекнинг асаби бузилади. Чол: “Жаҳлинг чиқадиган бўлса, адвокатлик қилма.... Ҳим болам, адвокатлик осонми?” деб чиқиб кетиши ҳам муайян даражада кулги қистади. Арзга келган Рапоил келганда шундай дейди:

“Олаверасиз, хўжайин, бир ғарчча ёғ, бир жуда соқоли узун жуҳут келубти, кирсинми?” Дарҳақиқат, адвокатлик осон эмас экан. Адабиётшунослар “Адвокатлик осонми?” асарини жанр жиҳатдан трагик комедияга дахлдор қилишади. Қисқаси, асар жадид драматургиясининг реалистик хусусиятини бойитишда муҳим рол ўйнади. Ҳамза ўз сафдошлари қатори иқтисодий-ижтимоий жиҳатдан ботқоққа ботган Туркистоннинг аҳволини яхшилаш йўлларидан бири маърифат, деб билади. У амалан ҳам, бадиий қалам йўли билан ҳам маърифатни тарғиб қилди. Бунинг учун халқни маърифатли қилиш лозим эди. У турли воситалардан фойдаланди. Энг оммавийси драма ва саҳна эди. Бу йўлда қатор ишларни амалга оширди ва драматик асарлар яратди. Унинг “Заҳарли ҳаёт ёки ишқ қурбонлари” драмаси жаҳолат ва фосиҳликни мутлақо қоралайди. Янгича нурли ҳаёт маърифат асосида туғилишини, бунда омманинг кўзини очиш шарту зарурлиги қаламга олинади. Маърифат нурлари онг ва қалбига ёт Мирзо Ҳамдамбой фарзанд орзуси эмас, балки бойлик ҳамда унинг орқасидан келадиган обрў- эътиборни ўйлаб, оддий косибнинг қизи Марямхонни келинликка раво кўрмайди. “Ман эл-халқ ичида хўб яхши обрў, шуҳрат топган киши; ...энди биттагина ўғил бўлса... ахир, бир дурустроқ, ўзимиздан юқори бўлмаса ҳамки, баробарроқ жойдан уйлантирайликки, ҳам орзу ушалсин, ҳам атрофдан келган ёру дўстларга маъқул бўлсин-да!” Драматург Туркистон ҳаётини Европа билан қиёс қилишга уриниб, ҳар икки бош қаҳрамонни янгича кийинган ва янгича таҳсил кўрган кишилар сифатида талқин қилади. Уларнинг маънавий ҳаётларини маърифатсиз турмушга зид қўйиб, характерларининг ўсиб бориши воқеалар сирасида намоён бўлади. Йигит-қизнинг ота-онаси ёшларнинг орзу-ҳаваслари, оташин муҳаббатларини эътиборга олмайди. Бойликка

учиб, муҳаббат алангалари чақнаб турган Марямхон қалбини урф-одат заҳарлайди. Аслида Маҳмудхон ва Марямхон ўқимишли бўлганликлари туфайли юрт ободлиги ҳамда келажагини ўйлайдилар. Маърифатни халқ орасида кенг ёйиб, юртни обод қилишни орзу-армон қилишади. Бу Марямхоннинг хатида шундай берилган: “Ғунчаи муҳаббатим, суюкли Маҳмудхон! ...икковимиз элимизни Сиз қуёши бўлганда, мен моҳитоби бўлиб, қоронғу ватанни ёритайлик. Сиз-да эрларимизнинг ҳолиндан, мен мазлума оналаримизнинг ҳолидан газетларга ёзишиб, бир-биримизни огоҳлантирайлик”. Маҳмудхоннинг тили билан айтганда, Марямхоннинг мактуби “лаззат ҳаёт” берадиган даражада. Пьесада икки қутб: кечаги ақида билан яшаётган ота-оналар ва бугунги янгича ният ва ҳаракат қилишга тайёр ёшлар тўқнашуви ифодаланган. Ёшлар-шаклланиб келаётган муҳитнинг илк бойчечаклари. Аммо улар жаҳолат уя қўйган шароитни ёриб чиқа олмайдилар. Улар ўз муҳитларидан бироз бўлса-да, илгарилаб кетган. Уларни муҳитнинг шафқатсиз фожеаси кутади. Ақллилик балоси ҳар икки ёш қалбни ўлимга маҳкум этади. Ҳамза жаҳолат ва жоҳиллик икки севишган қалбни фожеага олиб келди дейиш билан бирга бир-икки кишининг зиёли бўлиши маърифатли замонни дунёга келтирмайди, демоқчи. Драманинг руҳида “жаҳолат ва ғафлат зиндони”дан қутулиб, маърифат нуридан баҳраманд бўлиб, янгича ҳаётга эришиши мумкин, деган хулоса ётади. Маҳмудхон. У - бойнинг ўқимишли, тижоратчи боласи. Дунё таниган, ўз тақдирини ўзи яратишга ҳаракат қилади. Аммо охиригача етказа олмайди. Ширин-сўз, хатларни қийиб ёзади. Унинг мактубларидаги юракни ларзага соладиган сўзлар – муҳаббат ҳароратидан далолат.

Ҳамза Маҳмудхон образи орқали куйдим-ёндим, дейиш билан киши ўз мақсадига етиша олмаслигини уқтиради. Ота-онанинг мутеси бўлиб қолиш тақдирни қўлдан бой бериб қўйиш демакдир. Маҳмудхон ота норозилигига қарши ҳаракат қилади. Бироқ ислом муҳити уни синдиради. Марямхон отаси томонидан эшонга нарз қилинган. Нарз, албатта, ижро этилиши шарт. Маҳмуд севгилисининг заҳарланган ҳолатини кўриб, ўзини айбдор ва золим деб билади. Маҳмудхоннинг севгиси - чин, самимий, соф ва тиниқ. Гарчандки, севгилисига етиша олмаса ҳам, унга содиқ қолади, замоннинг ғаддор кирдикорларига туфуради. Содиқликнинг белгиси сифатида Марямхон қабри ёнида ўзини-ўзи отади. У ҳамиятсиз, маърифатсиз жамиятга сиғмади, аммо ўзи яшаган муҳитни тушунди ва баҳолади. Бу образнинг маърифий аҳамияти ҳам шунда: “Бу қандай жаҳолат замон! Қандай ваҳшат замон! Илмсиз, виждонсиз кишилар, исломиятсиз,миллатсиз кишилар (дан иборат) қандай замон!..мана шу жигардан бино бўлмиш фарзандни ақчага сотадиган замон!..” Марямхон. У - севги йўлида жонини тиккан қиз. Афсус, ислом хурофотига кўра ота-онаси уни ҳазрати эшонга нарз қилиб қўйган. Ота- онанинг “орзуси”, мажбуриятдан олти хотинлик эшонга узатилади. Аммо ўзига яқинлаштирмайди. Ўзини ҳалол ва шаръий эшоннинг хотини, деб билмайди. Эшонни диний тушунчалар билан ҳам мот қилиб ташлайди. Унинг миннатли гапидан ва жирканч турмушидан ўлимни афзал кўради. Марямхон - ўқимишли қиз. Рўзнома ўқийди. Дунё янгиликларидан хабардор. Маҳмуд қуёш, ўзи эса моҳитоб бўлиб, нафақат севгисини, балки замондошлари ҳаёти ва турмушини ёритмоқчи бўлади. Қизлар мактаби очиб, ожизаларнинг кўзини очмоқчи. У Маҳмудхондан бир пайса баланд фикрлайди. Ҳаракати ҳам шунга яраша. Эшон менинг пулим билан бўйнинг маржон кўрди деганда, маржонларни юлиб ташлаб:

“Ол бисотингни! Мани гавҳарим бор! Ёқутим бор! Мани кўзимга кўринмайди мундақа нарсалар!” Ҳа, унинг “гавҳари”, “ёқути” бор эди. Унинг соф севгиси, элу юртига бўлган муҳаббати, эрта баҳори, тиниқ осмони ва беғубор тонги бор эди. Орзу ва армонлари ҳар қандай гавҳару ёқутдан аъло эди. Марямнинг ўлими ўзига ўхшашларнинг кўзини очиб кетди. У Маҳмудхон иккови ваъдага вафо қилиб, охиратга йўл олиб, жоҳилларнинг ёқасидан тутмоқчи, даъво қилмоқчи. Шу боис Маҳмудхон ҳалок бўлди. Бу – ҳар қандай шариатпешаларнинг кўзини мошдай очади. Пьесанинг бадиий хусусиятида ҳам ўзига хослик мавжуд. 1-4- пардада Маҳмудхон, 2-3-пардада Марямхон иштирок этади ва ҳаракат қилади. Ҳар икки қаҳрамон тез-тез учрашиб турмайди. Улар монологлари орқали бир-бирларини тавсифлайди. Ҳар иккисида ҳам сентиментализм кучли. Аммо тасвирнинг бу усули ўзини оқлайди. Драматург сентиментализм воситасида қаҳрамонларни афсус-надоматларга чулғайди, томошабинларни кўз ёш қилдиради. Бундай кўз ёшлари жаҳолат ботқоғига ботган жамиятни ҳақорат қилиш ва лаънатлашга қаратилган. “Заҳарли ҳаёт” драмасининг бош қаҳрамонлари Фарҳоду Ширин, Лайли ва Мажнун, Тоҳиру Зуҳро сингари фалакдан “дод” дея умрини ҳаётнинг шафқатсиз ҳукмига бериб қўймайди. Улар ўз орзу интилишларини элу юрт ва замондошлари тақдири билан боғлашга саъй- ҳаракат қиладилар. Бу Ҳамза маърифатпарварлик ижодининг янгича куч- қудратидан далолат беради. Драма ҳаётни ҳаққоний, реалистик тасвирлашнинг янгича бадиий кўринишидир. То шу вақтгача бирорта асар қаҳрамони ҳаётни “заҳарли” деган эмас. Ҳамзанинг Маҳмудхони эса: “Оҳ, жаҳолат! Дод, ғафлат! Фарёд, заҳарли ҳаёт!” дейишда ўзида ички бир туйғу ва жасорат топади. Ҳамзанинг мазкур драмаси ўлка театр саҳналарида тез-тез ўйналди. Унинг таъсирида “Йигитлар овози”, “Хотин-қизлар товуши” каби мақолалар пайдо бўлган. Асар ўлка

ёшларининг миллий уйғонишига кучли таъсир кўрсатиб, бадиий ижодда янги анъаналарнинг туғилишига ҳам боис бўлди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Ҳозирги ўзбек драматургияси

Жадид насри

Жадид шеърияти

Янги босқичдаги ўзбек драматургияси

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги