Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши - Adabiyot - Referatlar

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

28.7119140625 KB

Ko'chirib olish

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши Режа: 1. Жадидчилик ва жадид адабиётига муносабат. 2. Ўзбек зиёлиларини табақалаштиришнинг зарарли оқибатлари. 3. Жадид адиблари Қодирий ва Чўлпоннинг бадном қилиниши.

“Асримиз бошларида халқимиз тарихида янги давр – миллий уйғониш, ўзликни англаш ҳаракати бошланди. Бу ҳаракатнинг бошида жадидлар турдилар” [6.3]. Жадидчилик ва жадид адабиётига ярим аср муддат мобайнида икки хил қараш бўлди ва икки хил баҳо берилди. Биринчиси, шўро даврида “реакцион”, иккинчиси, мустақиллик даврига келиб, жадидчилик – ижтимоий ҳаракат, халқ ҳаракати ва тафаккурининг “ҳадди аълоси” (Б.Қосимов) деб баҳоланди. “Аксил” деб қараш шўро даврининг мафкурасидан келиб чиқади. Сабаби ҳамма нарса “коммунистик кўз билан қаралган” (О.Шарафиддинов). Ҳатто “ижтимоий фанлар шу мафкуранинг чилдирмасига ўйнашга мажбур бўлган” (О.Ш.). Бу борада қилинган ишлар “ҳукмрон мафкура” (О.Ш.) – пролетар манфаатидан келиб чиқилган, таҳлилу талқин қилинган. Жадидлар масаласи ҳам худди шу мафкура асосида баҳоланган. Ҳукмрон мафкура бўйича жадидлар буржуа манфаатини ифодалар эмиш. Агар бу фикр тўғри бўлса, жадидлар “реакцион оқим” бўлиб чиқиши ўз-ўзидан тайин. Тарих саҳифаларидан аёнки, октябр тўнтарилишидан кейин жадидлар уч гуруҳга бўлиниб кетишган. 1. Аксил ҳаракат доирасида турувчилар. 2. Жадидчилик мафкурасидан қайтиб, шўролар мавқеини ёқловчилар. 3. Бетараф турувчилар. Бу гуруҳ шўролардаги ўзгаришларни кўриб, унга қайтадан қўшилувчилар. Мазкур тасниф М.Ғиёзовнинг “Коммунист” журналида (1928.10-сон) эълон қилинган “Октябр ҳам жадидлар” мақоласида берилган. Шу таснифнинг ўзидан жадидлар тўнтарилишдан сўнг ҳам ўз фаолиятларини давом эттирганликлари аён бўлади. Большевиклар шўролар томонига ўтган жадидларга зоҳиран муносабат қилса-да, ботинан уларга ишонмас эдилар. Бу даврга келиб, “синфий кураш” - коммунистик ғоя жадидларни

шўролар тузумидан тамомила четлатиш масаласини кун тартибига ўткир қилиб қўяр эди. Большевиклар ва жадидлар ўртасида “даҳанаки жанг” (О.Ш.) кескин борди. 30-йилларга келиб, кураш мафкуравий жиҳатдан шиддатли давом этди. Жадидлар ҳақида маърифатпарварлик нуқтаи назаридан аҳён-аҳёнда гапирилди ва ёзилди. 60-йилларга келиб, жадидлар масаласи тамомила инкор қилиниб, аксил инқилобий мафкура ва куч сифатида қаралган 1 . Сабаби бундай фикрлар ижтимоий фанларда бўлганидек, бадиий адабиётда ҳам кучли кечди. Янги адабиёт ҳақида янгича қараш пайдо бўлди. У фақат октябрнинг “фарзанди” бўлиб чиқиши керак эди. “Яша, Шўро!” деб куйлаш унинг тамойили ва мавқеи бўлди. У адабиёт “коммунизм” деган жамиятни қуриш ғояларини илгари суриши шарт эди ва шундай ҳам бўлди. Бу адабиётнинг “соғлом” мафкураси деб ҳисобланган. Ундаги ҳар қандай бегона ва ёт ғояли гуруҳларни тозалаш биринчи вазифа бўлиб турган. Унинг ғоялари ва бадиий образлари “социалистик реализм” деб аталмиш ижодий метод мезони билан баҳоланиши шарт эди. Гўё бу метод жиддий чегара эди. Унинг чегарасидан жадид мафкураси каби “ёт ғоялар” ўтмаслиги шарт қилиб қўйилди. Қисқаси, жадидлар ва жадид адабиёти социалистик реализм қолипига сиғмади. Шўро адабиётининг туғилишига келганда, шуни айтиш керакки, аксар адабиётшунослар уни фақат октябр билан боғладилар. Ҳатто ўзбек инқилоб адабиёти 1905 йилдан бошланган, деган тушунчани ҳам олға сурдилар. Яна бир факт. Бу давр адабиётини уч инқилоб даври адабиёти деб ҳам аташди. Айниқса, Озод Шарафиддиновнинг таъкидлашича, 1 1 “1905 йилдан кейин Туркистонда миллий буржуазия идеологияси ифодаси бўл миш реакцион жадидизм кенг томир ёя бошлади”. О.Шарафиддинов, Йиллар ва йўллар// Адабиётимизнинг ярим асри,-Т.:1967,168 –бет; “Жадид адабиёти ўзбек миллий буржуазиясининг идеолог жарчиси сифатида майдонга келган ва бутунлигича миллий буржуазиянинг хусусиятларини ўзида акс эттирган куч ҳамда “ватан хоинлари”, Каримов Ғ., “Ўзбек адабиёти тарихи”, 1966, 19-бет. Бундай фикрлар Ойбек, Ҳ.Олимжон, Уйғун, А.Саъдий, М.Бузрук ва бошқаларда ҳам учрайди.

инқилобий адабиёт, деб аталган давр моҳият-эътибори билан жадид адабиётидир. Жадид адабиётининг 20-йилларгача бўлган намуналари бадиий жиҳатдан саёз, ҳажм жиҳатдан кам бўлгани учун яхлит адабиёт даражасига кўтарила олмади (О.Ш.). 20-йилларга келиб эса “Жадид адабиёти яхлит адабиёт сифатида фаолият кўрсатган” (О.Ш). Бу даврга келиб, жадид адабиёти ўзининг 20 йиллик тажрибасига таянган ҳолда янги тараққиёт босқичига кўтарилган. 30-йилларга келиб, айрим шўро мафкурасидаги танқидчилар “Жадидлар бирор салмоққа эга бўлган адабиётларни ярата олмади, тарих саҳнасидан ғойиб бўлдилар”, деган даъволарни ҳам қилишди. Аслида бундай эмас. Жадидлар октябрни қандай кутиб олишларидан қатъи назар ўзларининг фаолиятларини давом эттирдилар. Мактаб, газета, журналларнинг фаолияти янгича мазмунга кўчди, янги адабий жанрларда ижод бошланди. Мунавварқори Абдурашидхонов, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон, Авлоний, Ҳамза, Айний, Ажзий, Хондайлиқий, Тавалло ва бошқа кўплаб атоқли жадидлар октябр инқилобига муносабатлари қандай бўлишидан қатъи назар олдинги фаолиятларини янги мазмунда давом эттирдилар. Шўро адабиётига келсак, у 20-йиллар ўртасида Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Ғайратий, Боту, Миртемир, Шокир Сулаймон кабилар ижодлари билан шакллана бошлаган. Бунинг тамал тошини жадид адабиёти ташкил қилганини ҳеч ким инкор эта олмайди. Жадид адабиётига синфий қараш ва баҳонинг келиб чиқиш негизи мулк ва зиёлига муносабат масаласидан ахтарилиши керак. Буржуа тузумида мулк жамият ва инсон хусусиятини белгилайди. Хусусий мулк фардий шахснинг кучини ва жамиятдаги мустақил мавқеини аниқлайди. Шу билан бирга жамиятнинг бошқа табақаси, хусусан, зиёлилар “улар нега маъмур?”, “мен ночор яшайман”, деган фикрни ҳамиша илгари суриб келган. Бунга Европа ва Россиядаги бир

қатор халқ ҳаракатлари ва қўзғолонларини мисол қилиб келтириш мумкин. Шўро жамияти ва тузумининг туб моҳиятини ҳам хусусий мулкка муносабат белгилаган. Шахс эркинлигининг илк қадами ҳам хусусий мулкка ҳужум қилишдан бошланди. Мулкдор янги жамиятга рақиб- душман деб қаралди. Бу масалага зиёлилар бефарқ қарамай, муносабат билдирди. Бу ҳаракат Туркистон Россияга федерация бўлиб қўшилиб, ижтимоий-сиёсий муносабатда бўлиш ғояси билан Туркистон мухториятини таъсис этди. У икки ярим ой яшаб, большевиклар томонидан тор-мор қилинди. Мухториятни муборакбод қилиб чиққанлар қатл қилинди. Бухорода эса жадидларни амир Олимхон ўққа тутди. Мухторият раҳбарларининг 8 нафари ўша кунларда отиб ташланди. 2-асосий савол бўйича дарснинг мақсади: Буржуа зиёлиси билан миллий зиёлиларнинг мақсад-моҳиятини ва уларнинг кураш жараёни мазмунини талабалар билимига кўчириш. Идентив ўқув мақсадлари: 1. Буржуа зиёлиси ва миллий зиёли тушунчаларини фарқлай олади. 2. Зиёли борасидаги баҳснинг ҳақ ва ноҳақ жиҳатларини ажрата билади. 2-саволнинг баёни: Ҳар бир даврда зиёли илғор фикрли бўлгани аниқ. У жамиятни бошқаришда карвонбошилик қилган. Шўро зиёлиларни табақалаштиришга тиш-тирноғи билан киришди. Бунда мафкура бош мезон саналди. “Шўро зиёлиси ким?”, “Миллий зиёли ким?”, аниқроғи, “Маҳаллий зиёли шўро зиёлисими ёки зиёнлими?” қабилида мунозара кетди. Масалан, 1926 йил январ ойида Тошкент вилояти фирқа қўмитасида бу масала кўтарилди. Журналист Абдулҳай Тожининг “Миллий зиёлилар ўртасида ишлаш керак” (маъруза), деган чиқишида

миллий зиёли аксилинқилобий зиёли деган маънода гапирилади. У миллий зиёлини душман – аксил зиёли, деб эълон қилди 1 . Зиёлилар “қора маёқлар” ва “оқ маёқлар”га бўлинди. “Қизил Ўзбекистон” газетасида ўнлаб баҳсли мақолалар эълон қилинди (Қаранг: А.Қулжонов “Жадид адабиёти”, Гулистон, 2001, 15-бет). Жадидчилар фаолиятини баҳолашда Ф.Хўжаевнинг “Бухоро инқилоби тарихига доир” китобига кирган “Жадидлар” мақоласи муҳим ўрин тутади. Бу мақола унинг бошқа мақолалари билан биргаликда Москвада ҳам чоп этилди. Мақолани Г.Туркистанский деб номланган шахс жиддий танқид қилиб, унинг муаллифини ҳам миллатчиликка чиқариб қўйди. Шундан сўнг миллатчилик сиёсий пардада ҳам танқид қилина бошланди. Боз устига “қосимовчилик” деган қараш пайдо бўлдики, кўпгина жадидлар ана шу ном билан қораландилар. Қосимов Саъдулла Ўзбекистон Олий судининг раиси бўлиб ишлаган. Бундай гуруҳбозлик ёки “чилик” Ҳамза вафоти ва унинг оқибатларини текшириш натижасида янада кучайди. Шу орада Боту ва Маннон Рамзлар қамалди. Шунда Чўлпон: “Мен ҳам қамалсам керак” дея шубҳа билан юради. Ҳамид Олимжоннинг “Фош қилиш эмас, хаспўшлаш”, Миёнбузрук Солиҳовнинг “Ўзбек адабиётида миллатчилик кўринишлари” мақоласи (1933) каби ва китобида жадидчиликнинг авра-астари чиқарилди. Яъни тескари таҳлилу талқин қилинди. Ўзбекистон зиёлиларининг 1-қурултойидаги Акмал Икромовнинг нутқида зиёли динга муносабатда, сармоя, миллатчилик жиҳатидан фарқланиши ва улар “Шўро зиёлиси” – “ҳозирги зиёли” бўлолмаслиги уқтирилади (“Маориф ва ўқитувчи” журнали, 1926 й. 1-сон). Шу билан бирга у “Биз ҳозир зиёлиларнинг бир қисмини мафкура раҳбарлигида сиқиб чиқариб, йўқотишимиз лозим” деган қатъий фикрга келди. Масалани янада хаспўшлаш учун “Бизда сиёсий муҳожирлар йўқ”, 1 Ер-сув ислоҳотига эътибор билдирганлар “18 лар гуруҳи” эски зиёлидан фойдаланиш таклифи билан чиққан Ўзбекистон маориф вазири Иноғомов “иноғомовчилар” деб аталган.

деган фикрни ҳам олға сурди. Москвага паноҳ излаб кетган Мунавварқорини чақиритириб олди. Гўё сиёсий муҳожир бўлмаган Ўзбекистондан кетиши “айб”дек. Қори раҳбарнинг бу гапига ишониб, Самарқандга А.Икромов қабулига келди. Ваъда бажарилмади. Қори сиёсий паноҳ излай бошлади. Афғонистондаги ўзбек мактабларида ишлаш учун имкон қидирди. Унга таъқиб кучайгандан кучайди. Оқибат 1929 йил Қори ҳибсга олинди. Фақат Тошкентда ҳибсга олганларнинг сони 40 тадан зиёд эди. Қисқаси, қурултой масалага шошма-шошарлик билан баҳо берганини, “Ким кимни енгади?” шиори ўткирлашиб борганини таъкидлаш ўринлидир. Ур-йиқитчилик кучайгандан-кучайди. Тўнтарилишдан сўнг маданият ва адабиёт синфийлик ва пролетариат мезонида баҳоланишга батамом ўтди. Миллий зиёлиларнинг келиб чиқиши, таржимаи ҳоли синфийлик назариясидан келиб чиқиб баҳоланиши натижасида кўпгина ижодкор фаолияти қораланди. Даврий матбуотда бу ҳақда кескин баҳс кетди. Бу даврда зиёлиларнинг биринчи ва иккинчи қурултойида Акмал Икромовнинг сўзлаган нутқи ҳам зиёлиларни баҳолашда икки хил қарашни юзага келтирди. Айниқса, татар адиби О.Иброҳимовнинг “Қора маёқлар” китоби Зиё Саид томонидан таржима қилиниб, газетада босилиши масалани янада кескинлаштирди. Татар аксил инқилобчилари ва уларнинг кўпи хорижга бадарға бўлиши ҳақидаги ва янги шўро тузумига қарши курашлари ёзилган мазкур асар 1926 йили нашр этилди. Зиё Саид китоб руҳидан келиб чиқиб, ёзади: - “Ўзбекистонда яқиндагина бўлиб ўтган зиёлилар масаласи устида мубоҳасалардан ва Чўқаевнинг Ўзбекистонга қарши ёзғон мақолаларидан кейин бизнинг ҳаётимизда баъзи бир ёшлар орасида у ёки бу томонға бўлган фикр ўзгаришлар кўрилди. Шу алоқалик материаллар билан тўлароқ қилиб ёзиш фикри миямиздан жой олган бўлса-да, бу тўғрисида

алоҳида бир китобча ёзишни ўйлаб, ҳозирча бу асарни ўгириш билан кифояландик”. О.Иброҳимов ёзганидек, “қора маёқлар ва оқ адабиётчилар” Ўзбекистонда ҳам борлигини баъзи ҳовлиқма адабиётшунослар эътироф этишди. Китоб татар зиёлилари Мусо Бегиев, Аёз Исҳоқов, Заки Валидийларнинг ҳамфикрлари ҳисобланган Мунавварқори, Вадуд Маҳмуд, Мағжон Жумабоев каби ўзбек ва қозоқ маърифатпарварларининг дунёқарашини баҳолашда салбий таъсир кўрсатди. Зиёлилар борасидаги баҳсларда О.Марғилоний “Зиёлилар ким-у, зиёнлилар ким?” мақоласида фақат қора ранг, нур ичидан зулмат излашга, И.Сулаймон “Зиёлиларнинг жамиятдаги синфий вазияти” мақоласида эса уларнинг синфий мавқеини белгилашга уринган. Булар орасида Зиё Саиднинг “Зиёлилар масаласи устида” мақоласи даҳшатли бўлиб чиқди. Европа ва Туркияга ўқишга юборилган кадрлар миллий буржуа зиёлилари томонидан жўнатилганликда айбланиб, уларга маломат тоши отилди. “Чиғатой гурунги”нинг асл мақсади нимадан иборат эди? У “Чиғатой улуси” (ниҳоятда катта ҳудуддаги эл-уруғ, элат тилларини ягона ном билан “чиғатой тили” деб аталди). Тилнинг софлиги, янги адабиётни яратишга масъул бўлди. Бу борада Чўлпон: “Орада Чиғатой гурунги” деган бир жамият чиқиб қолди. У жамиятга мансуб кимсалар тилини соддалштирмоқ мақсадларини асос қилиб ушлаганлари ҳолда ўзбек адабиётининг тугалланишига ҳам катта аҳамият бердилар. Шунинг учун адабий асарларга ҳақиқий қимматни бериб, адабиётга кира олмаган нарсаларини шафқатсиз суратда майдондан ҳайдай бошладилар. Хуллас, “Гурунг”чилар тил ва адабиёт софлиги учун курашдилар. “Гурунг” янги совет тузуми даврида ташкил топган Пролеткультчиларнинг ўтмиш меросни минг бир элакдан ўтказиб, унниг

айрим намуналаридан умуман воз кечиш ғояси ва янги адабиётни ягона қолипга солиб қўйиш тамойилига зид равишда иш тутди. Бу ҳукмронлашиб келаётган мафкурага ёқмади. “Гурунг”чиларнинг фаолияти тўхтатилди, унинг ўрнига пролетар ва синфий курашни эътироф этувчи “Адабий-бадиий тўгарак” ташкил этилди. 1926 йилда ташкил топган “Қизил қалам” дастлаб яхши ниятларини амалга ошира борди. У ҳам ҳоким мафкуранинг гирдобига учради. Барча адабий-бадиий меросни пролетар ва синфий нуқтаи назаридан баҳслаш ва ташкил қилишни мезон қилиб олди. Пролетар синфи пишиб-етилмаган ўлкада пролетар адабиёти ва санъатини яратиш масаласини ўткир қилиб қўйиш ғалвирда сув олиб келиш билан баробар эди. Барча адабий намуналар ва яратилаётган янгилик ана шундай андозада баҳоланди. А.Саъдий “6 йил ичида ўзбек шеърий адабиёти” мақоласида шуларни ёзди: “Бу адабиёт йўқсил меҳнаткашларига томон юз тутиб, кенгайиб борган инқилобий бир шеърий адабиётдир”. Марказ (Россия)нинг турли шаҳарларидаги партия ва адабий уюшмаларда “ўнг”, “сўл”, “халқ душмани”, “муросасозлар” каби қатор атамалар бот-бот қўлланилиб, матбуотларда кўрина бошлайди. Мазкур атамалар адабиёт ва санъат борасида кўпроқ ишлатилди дейиш мумкин. Ҳукмронлашиб бораётган мафкура вакиллари дўқ, пўписага ҳам ўтишди. Танқидчи Кашшоф Триғулов Элбекка: “Қаламингни синдириб ташла!”; Ойбекка: “Нажот, бўлмаса ҳалокат!” деб дағдаға қилди. Шундай қилиб, адабиёт ва санъатдаги сиёсат тамомила “қизиллашди”. Фитратнинг “Чиғатой гурунги”чиларини “кўпчилик учун манфаатли эмас”, деб баҳоланди. У ўз мақоласида “ Бас энди ”, деган фарёд кўтарувчи шиорни ўртага ташлайди. У бориб турган аксил танқидчи бўлиб чиқди. Мунавварқори ва Салимхон Тиллахоновларнинг қараш ва фикрларини мутлақо қораланди.

3-асосий савол бўйича дарснинг мақсади: Жадид адибларини бадном қилишнинг зарарли оқибатини талабалар шуурига сингдириш. Идентив ўқув мақсадлари: 1. Қодирийнинг ноҳақ бадном қилинишини тушунади. 2. Чўлпоннинг асоссиз қораланишини идрок этади. 3-асосий саволнинг баёни: Зиёлилар масаласида унинг конкрет вакилларини бадном қилишга ўтилди. Аксар зиёлиларнинг фаолияти ва ижод намунаси пролетар низоми ва мезонига тўғри келмаганликда айбланди. Бу кабиларнинг асарлари муаллифнинг таржимаи ҳоли, пролетар синфига дахл- дахлсизлиги нуқтаи назаридан текширилди ва баҳоланди. Зиёлилар ижодидаги халқчиллик, инсонпарварлик, ҳаққонийлик, бадиий етуклик пролетариат ва синфийлик эстетик тамойилининг қурбони бўлди. Даврнинг миллий ва асл зиёлиларига “қизил” ёрлиқ зўрлаб, елимланиб ёпиштирилди. Натижада жадид адабиётининг ёрқин сиймоларига қора ранг чаплаш куч олди. Бунинг энг ёрқин мисоли Қодирий ва Чўлпон ижодига баҳо бериш ва уларни қоралаш бўлди. Қодирий 20-йиллар Москвада ёзган кичик мақолаларидаги айрим фикрлари туфайли айбланиб, 1926 йил икки йил озодликдан маҳрум қилинди. Боз устига Акмал Икромовнинг Қодирий ҳақидаги бир томонлама қараш нуқтаи назаридан берган баҳоси адиб ҳақидаги баҳснинг янада кучайиб кетишига боис бўлди. Адибнинг “Ўткан кунлар”и ҳақида тескари қараш М.Шевердиннинг “Правда востока” (1931, 15 январ) газетасида эълон қилинган “Ўзбек йўқсул адабиётининг илк катта асари” мақоласида айтилган. Унинг иккинчи мақоласи “Бадиий адабиётдаги чиркин либерализмга қарши” (“Правда востока”, 1931, 31 декабр) мақоласида “Ўткан кунлар”, “Меҳробдан чаён”, “Ёрқиной”, “Арслон” каби асарлар танқид эмас, мутлақо рад қилинди. Унинг қарашида синфийлик ва миллатчилик асос

қилиб олинган. М.Шевердин “Ўткан кунлар”ни ўша даврдаги “шўро адабиёти” қолипига сиғдирмади. Аслида роман бу қолипга сиғмас эди. Чунки шўро адабиёти синфийлик, пролетариат синфининг манфаатини ҳимоя қилар ва ёқтирар эди. Унда фақат “оқ” ва “қора” ранг ишлатилган. Жадид адабиётига бу қолип мутлақо ёт эди. У - умуминсоний ғоялар билан суғорилган адабиёт. Отабекнинг росмана савдогар оиласидан бўлиши синфийлик назарияси байроқдорлари учун бегона тушунча. Лекин ундан китобхон умумбашарий фикрларини қалбига туяди. Синфийлик мафкураси туфайли Қодирий бегуноҳ гуноҳкор этилиши шундан. Чўлпон ижоди бўйича баҳс ниҳоятда кескин кетди. Матбуотда тўппадан-тўғри “ёзма жанг” олиб борилди, дейиш мумкин. Олим Шарафиддиновнинг “Ўзбек шоирлари. Чўлпон” (“Қизил Ўзбекистон”, 1927, 11 феврал) мақоласи эълон қилинди. Бу мақоладаги қарашга Акмал Икромов ўз чиқишларида майл билдирди. Мазкур мақолага муносабат тарзида Ойбекнинг “Чўлпон шоирни қандай текшириш керак?” (“Қизил Ўзбекистон”, 1927, 17 май) мақоласи чиқди. Унда Ойбек Чўлпондан ғоявий жиҳатдан озиқ ололмасак-да, бадииятидан озиқланса арзийди, деган хулосага келади. Бундан таҳликага тушган Усмонхўжа “Мунаққиднинг мунаққиди” (“Қизил Ўзбекистон”, 1927, 24 август) мақоласида Ойбекнинг Чўлпон ғояси билан бадиияти айро тушунганини танқид остига олади. Бунга жавобан Ойбек домла “Мунаққиднинг мунаққиди” мақоласи эгасига” (“Қизил Ўзбекистон”, 1927, 28 август) мақоласини эълон қилди. Комил Алиев Чўлпон ҳақидаги “Ақлли жинни”, “Қора кийинган қизил тўн” мақолаларини шу газетада чоп қилдирди. М.Шевердин “Бадиий адабиётдаги чиркин либерализмга қарши” мақоласида Чўлпон ижодини “чўлпончилик” деб баҳолади. Унда адибни босмачилик кайфиятидаги шоир, “қосимовчилик”нинг думи, дейилган.

Олим Шарафиддинов, Ойбек ва Усмонхўжаларнинг Чўлпон ҳақидаги мақолаларида тўғри ва нодуруст фикрлар ҳам билдирилган. Ҳатто Ойбек ҳам “Ўткан кунлар”ни синфийлик гази билан ўлчашга давр тақозосига кўра мажбур бўлган эди. Файзулла Хўжаев Чўлпон ҳақида миш-мишлар қўзғалиб қолганини эшитиб, уни Москвага жўнатиб юборади. Шу орада Ўзбекистон Олий суди прокурори Шамс Бадриддин ва унинг ҳамтовоқлари устидан жиноий иш қўзғатилди. Суд жараёнида “Янги Фарғона” газетасининг мухбири Алимов илгарилари Қўқон инқилобий қўмита котиби, кейинчалик маориф шўъбасида ишлаган Маҳмудхон Аҳмадов уйида аксилинқилобий мажлислар бўлгани, унда Чўлпон ҳам “қатнашгани” ҳақида маълумот беради. Ноҳақ туҳматга қолган Чўлпон Москвадаги Ўрта Осиё бюросига мурожаат этишга мажбур бўлади. Чўлпон ижодини тафтиш қилиб, уни “чўлпончилик” дейишнинг замирида адибнинг миллий мустақиллик ғоялари билан суғорилган публицистикаси, шеърияти, ҳикоя ва романидаги жамиятга янгича қараш, тенглар орасида тенг яшаш, истиқлол идеаллари ётгани мутлақо тескари баҳоланди. Бу каби ғоялар синфий мафкурага тамомила ёт эди. Аслида Чўлпон истиқлолнинг фидойиси бўлиб, жадид адабиётининг яловбардори буюк сиймодир. 1935 йил Ўзбекистон Ёзувчилар қурултойида Р.Мажидий ўзбек танқидчилигида жадидчилик масаласи бўйича маъруза қилди. Унда А.Саъдий, Вадуд Маҳмуд, Отажон Ҳошим, М.Солиҳовлар танқид қилинди. Ур-йиқит кучайди, охирида кураш зиёлиларни оммавий қатл қилиш билан хотима топди. Ҳукмрон мафкура таъсирида қораланган зиёлилар ва қалам аҳллари иттифоқдош республикаларда оқландилар. Ўзбекистонда эса 1956 йил Н.А.Муҳиддиновнинг зиёлилар қурултойига бағишланган маърузасида Қодирий, Фитрат, Чўлпон, Элбек ва Боту фуқаро сифатида оқландилар. Бу билан ҳам уларнинг ижодлари эмин-эркин ўрганилган эмас. Улар

ижоди намуналаридан иборат “Тирик сатрлар” тўпламининг тақдири фожиа билан тугади. Оқланганлардан Қодирий ижоди намунаси нашр қилинди. Фитрат ва Чўлпон ижодини ўрганиш ва нашр қилиш бўйича комиссия тузилди (раис Баҳром Раҳмонов). Комиисия масалани ўрганиш борасида сусткашлик қилди. Ҳатто Яшин ва Ҳ.Абдусаматовлар Фитрат ва Чўлпон ижодини ўрганиш борасида тиш-тирноқлари билан қарши турдилар. Ҳар икки ижодкор асарларидан намуналар ўрганила бошланди, “улар фуқаро сифатида оқлангани - бу ҳол уларни ижодий меросининг оқлангани маъносини билдирмайди” (Иззат Султон) дегувчилар бўлди. Ҳатто адабиётшунослик “ота”хони “ҳар бир республика ҳам шунга асосланиши (СССРнинг базиси ва устқурмаси-Ҳ.М.) билан бирга, айни чоғда, улар муайян даражада фарқ қиладиган ўзига хос базис ва усқуртмага эга, дейиш масалага юмшоқлик киритиб, муросасозлик йўлини тутган. Мустақиллик даврида жадид адабиёти намоёндалари гарданидаги “Ватан хоинлари” тавқи лаънати олиб ташланиб, улар миллат фидойилари, деб баҳоланди. Жадидлар Ўзбекистон тарихи ва маданиятида миллий уйғонишни бошлаб бердилар. Бу фикр жадид адабиётига ҳам тўлиғича хосдир. Янги бадиий тафаккур жадид адиблари ижоди билан шаклланди ва камол топди. Мустақиллик берган янги мафкура туфайли “қора маёқлар” деб аталган миллат истиқболи учун фидойилик кўрсатган жадидлар бугунги ўзларининг ҳақиқий баҳоларини олишди. Улар ўлкада буюк ислоҳотлар, миллий озодлик ва Туркистон мухторияти учун кураш олиб борган халқнинг асл фарзандлари, мутафаккирлари, пешволари сифатида баҳоланди. Уларнинг номлари абадийлаштирилди. Шаҳидлар майдонида хотиралари қадрланди, уларга рамзий ёдгорлик қўйилди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Жадид драматургияси

Жадид насри

Жадид шеърияти

Фитрат – истиқлол фидойиси адиб