Фитрат – истиқлол фидойиси адиб - Adabiyot - Referatlar

Фитрат – истиқлол фидойиси адиб

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.01171875 KB

Ko'chirib olish

Фитрат – истиқлол фидойиси адиб Режа: 1. “Мунозара” асарида маърифат, илм-фан, истибдод масалалари. 2. “Ҳинд сайёҳи баёноти” асарида туб ислоҳот ва миллий уйғониш муаммолари. 3. Фитратнинг журналистик фаолияти ва публицистикаси.

Ҳар қандай фан кўп жабҳали ва қатламлидир. Бунга адабиётшунослик фани ҳам киради. Унинг ўрганиш манбаига адабий жараён ва алоҳида машҳур қалам аҳли ижоди ҳам киради. Бадиий адабиётда шундай сўз санъаткорлари борки, уларнинг ижодини ўрганиш алоҳида фан қамровига эга бўлади. Навоий ижоди навоийшунослик, Қодирий ижоди қодирийшунослик каби. Жумладан, Фитрат адабий мероси фитратшунослик фанининг пайдо бўлишига асос бўлди. Фитратшунослик ҳудуд жиҳатидан ҳам кенг қамровли фандир. Ўзбекистон, Марказий Осиё ва хорижда фитратшунослик кенг жабҳада ўсди ҳамда самарали натижаларга эришди. Фан оламида айрим масалалар ҳукмрон мафкуранинг тазйиқ ва талаби билан икки хил қарашда ўрганишга боис бўлди. Бунда даврнинг мафкураси мазкур фанни ажрим ёки бошқача айтганда, кечаги қараш ва бугунги қарашга бўлиб ўрганишни тақозо қилади. Худди шунингдек, тоталитар сиёсат мафкураси туфайли “кечаги Фитрат” ва “бугунги Фитрат” тушунчалари пайдо бўлди. Америка дунёсида Эдворд Олворт, турк оламида Фуод Кўпрулзода, славян филологиясида Евгений Бертельс каби буюк олимлар фитратшуносликнинг илк тамал тошини қўйганлар. Ўзбек адабиёти илмида Лазиз Азиззода, Ҳамидулла Болтабоев, Илҳом Ғаниев, Анқабой Қулжоновлар тизимли ва салмоқли иш олиб бордилар. Тўғри, шўро даврида фитратшунослик анчагача танаффус қилди, аммо фитратшунослик хорижда узлуксиз давом этади. Шу аснода Фитрат ижоди ва фитратшуносликни қуйидаги босқичларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқ бўлар эди: а) ижодини икки даврга, яъни 1900-1917 йиллар ва 1917-1937 йилларга; фитратшуносликни эса уч даврга: ХХ асрнинг бошидан 1937 йилгача, 1956 йилдан 1990 йилгача ва ниҳоят мустақиллик даврига таснифлаб, тадқиқу талқин қилиш маъқулу мақбулдир.

Фитратшуносликнинг чўққи босқичи мустақиллик даври бўлди. Чунки Юртбошимиз мустақиллик учун тамал тош қўйганларнинг хизматини, тарихдаги мавқеи ва ўрнини муносиб баҳолаб, уларнинг пок руҳларига “Шаҳидлар майдони”ни ташкил этди. Айниқса, Фитрат таваллудининг 120 йиллиги (2006) унинг ижодини ўрганиш борасида етарлича илмий “хирмон” кўтаришга имкон берди. Шу-шу, Фитрат истиқлол фидойиси, мустақиллигимизнинг кашшофларидан бири, буюк адиб сифатида баҳоланди. У бунга сазовор қалам аҳли ва бошини мустақиллик учун тиккан миллий озодлик курашчиси эди: “Мана, мен бутун борлиғим билан сенга кўмак қилурга ҳозирман. Мен чин кўнгул билан сенинг йўлингда ўлурга рози. Устига илонлар эмас, шайтонлар қўшини келса, оёғига занжирлар эмас, жаҳаннам илонлари сорилса, яна сен сари чопарман, мен сенинг учун тирилдим, сенинг учун ўлурман”. Бу сўзи билан Фитрат ўз жону жаҳонидан истиқлолни афзал ва аъло кўрди. Унинг бу сўзи маҳоват ва мақтаниш учун айтилган эмаслиги унинг ижодий ҳамда ижтимоий ҳаётидан маълум. Фитрат таржимаи ҳолининг ўзи унинг фидойи инсонлигидан, илм ва таҳсилга чанқоқ кишилигидан далолат беради. У ўзига тўқ ва тинч Абдураҳимбой оиласида дунёга келди. Маъмур оиланинг эркатойи бўлиб юриши мумкин эди. Аммо ёш бухорочиларнинг Туркияга бориб, ўз билим ва тажрибаларини ошириб, Ватан мустақиллиги йўлида хизмат қилишга тайёрланувчилар сафига кириб, тўрт йил Истанбулда яшади, ўқиди ва ижод қилди. Адиб “Сайҳа”, “Миллий шеърлар” (1910), “Мунозара” (1909), “Ҳинд сайёҳи баёноти” (1912) каби асарларини форс тилида ёзди. Адабиёт илмидан маълумки, Фитрат ижодини ўрганиш тарихи жадидчилик тарихини ўрганиш демакдир. У жадид ижтимоий ҳаракатининг карвонбошиларидан бири эди. Унинг ижоди (1956) оқлангандан сўнг ҳам адабий мероси тез орада бир текисда ўрганилмади.

Нари борса “Қиёмат”, “Шайтоннинг тангрига исёни” , “Абулфайзхон” каби асарлари аранг тилга олинадиган бўлди. Шўро даврининг бироз юмшалишга йўл олган босқичи - қайта қуриш ва ошкоралик йилларида ҳам Фитрат ижодини ўрганиш долғали кечди. Ҳамон кечаги мафкура асносида адиб ижодини тафтиш қилиш давом этди. Шунга қарамай Фитрат ижодини гоҳ зиддиятли, гоҳ чекланганлик ўринлари борлигини давр руҳидан келиб чиқиб, унинг меросини халққа қайтаришга жиддий ҳаракатлар бўлди. Уларга Б.Назаровнинг “Адабий меросимиз ва янгича фикрлаш” (ЎзАС, 1988, 26 феврал), И.Султон ва С.Мамажоновнинг “Маданиятимизнинг икки сиймоси” (ЎзАС,1988, 3 июн), Г.Раҳимованинг “Мунозара” – уйғониш даракчиси” (ЎзАС, 1989,29 декабр) мақолалари мисол бўла олади. Бугунга келиб, Фитрат асарларидаги зиддиятлар ва чекланганликлар ўша даврнинг тарихий янгиланишлари, ислоҳотлари билан, илғор ҳаракатлари билан чамбарчас боғлиқлиги тан олинди. Унинг хатога йўйилиб келинган асарлари ўз даврининг бонги, бадиий даъвати, баҳоси эканлиги эътироф этилди. Ислоҳот, энг аввало, Фитрат шахси ва сиймосида юзага келди. У Истанбулга муллавачча суратида кетиб, қайтишда европача зиёли бўлиб келиши ҳаммани ҳайратга солган бўлса, ўзи учун оддий ҳол ва ҳақиқат эди. Фитрат Истанбулда ўқир ва ўқитар экан, фикри-ёди ўз Ватанининг мустақиллиги ҳақида эди. Қандай йўл тутмасин, ўз юртидаги ўзбошимчалик, якка ҳокимиятчилик бўлса бўлар, бўлмаса ғовлаб кетар каби ўзи бўларчилик кайфиятида яшаётган, айниқса, рус империясининг таъқибу тазйиқига ён бериб қолган халқни уйғотиш чора-тадбир ва воситаларини тинимсиз излади. Бунинг бирдан-бир воситаси эндигина ниш ураётган жадидчилар ҳаракатини жонлантириш, иккинчиси - омма онгидаги мағор босган фикрларни ювиш, ўзга юрт ҳаётини намуна қилиб кўрсатиш орқали мудраб ётган оммани бедор қилишга интилиш қилиш эди.

Фитратнинг “хатоси” деб топилган – “буржуа ислоҳотчилиги”, “бозор иқтисоди”, “мустақиллик ғояси” шўро мафкурасига яшиндек туюлган бўлса, бугунга келиб, у ўз ҳақиқатини топди. Буларнинг бари Туркия истиқлолчилари ҳаракати туфайли Фитрат тафаккурида туғилган эди. Унга Туркия буржуа инқилоби катта сабоқ бўлди. У Ватанига қайтиб келиши билан кўрган, билган, эшитган, орттирган тажрибаларини сафдошлари билан ўртоқлашди, жадидчилик ҳаракатига янгича обу ҳаво олиб кирди, уни амалиётга жорий қилиш учун бор тажриба, билим ва кучини қаратди. Фитрат ўз фикрини содда, халқ тилида, савол-жавоб шаклидаги “Мунозара” публицистик асарида баён қилади. Унинг бундай шаклни қабул қилиши даврнинг цензурасидан қулай ўтиш йўли бўлган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Асар Туркияда ёзилган, тожик тилидан Ҳожи Муин ўзбек тилига ўгирди ва “Туркистон вилояти газетаси”да чоп этилди. Сал вақтдан сўнг Беҳбудийнинг асар ҳақидаги тақризи эълон қилинди. 1913 йилда Москвада рус тилида нашрдан чиқди. Асар бир фаранги (европалик) билан бухоролик мударрис ҳажга бориш олдидан Ҳиндистонда учрашиб қолиб, Бухоро, ундаги таълим- тарбия ва одамийлик ҳақида баҳс қилишади. Улар баҳслари қадимчилар ва янги усулдаги жадид мактаби борасида кетади. Асарнинг бош ғояси узун илдизлари билан феодал тартибот ва диний аҳкомларга бурканган Бухоро ва турғун бир қолипга кириб қолган амир Олимхоннинг яроқсиз тузумига бориб тақалади. У буни жасорат билан қаламга олди. Ундаги яна бир жасорат рус империясининг босқинчилик сиёсатига шама қилиш эди, қилди ҳам. Суҳбатдошлар Бухородаги бир баҳс – қадим ва жадид мунозарасини асосий мавзу қилиб олишган. Адиб бундай ихтилофни мутлақо қоралайди. Ҳар иккиси қадим ва жадид иттифоққа келсалар, жуда хушнудлик бўлар эди, деган хулосага келишади.

Қобилиятли талабаларни хорижга, сустларини Бухорода ўқишга юборишни таклиф қилишади. Рисолада фаранги ва жадид мунозараси шундай берилган: “Аллоҳ номи билан қасам! На замонавий илмларнинг таҳсили ҳаром, на ислом иттифоқи!” Мударрис ва унинг ватандошлари ақидасича, ҳамма ўқиса, бошқа ишлар қолиб кетиб, дунё хароб бўлармиш. Фаранги: Сизнинг ва ватандошларингизнинг бу ақидаси ботилдир, деб жавоб беради. Мударрис: Жадид мактабида ўқиганлар кофир бўлурлар. Фаранги: Далилингиз борму? Мударрис: Далилим - нўғай муаллим айтди. Фаранги жадид мактаби бир қатор мамлакатларда фаолият олиб бораётгани, бу борада на Қуръонда, на ҳадисда бирор нарса дейилмаганлигини уқтиради. Фаранги: Исломга собитқадамликда ҳиндилар бухороликларга қараганда мусулмонроқ экан, дейди. Асарда Фитрат динни бузғувчиларга қарата қарши фикрларини баён этади: ислом саодатимиз, дейди. Кофир деймизу улар фаровон яшашади. Биз гадойликда, деган ўксик фикрни ҳам айтиб: “Тфу, бу қадар қаро кунимизга, эшигу девордан ҳам хижолат чекмоғимиз лозим” (97-бет). Фаранги Бухоро таълимини “қора усул”, унинг аҳволи ҳақида “бечора Бухоро” деган хулосага келади. Фитрат фикрининг исботи сифатида қатор мисоллар келтиради: Бир нўғай, яъни Иброҳим Нўғай 18 сўм рус пули билан чиқиб, Японияда ислом иттиҳодини тузади, кўпчиликни мусулмон динига мансуб қилади. Салобатига тоғ ларзага келадиган япон вазирлари бўш вақтларида ўз халқининг болаларини ўқитади, билимли қилиш пайидан бўлади. Бунга

мояна олмайди, ўз харажатлари ҳисобидан ўқитадилар. Бу, дарвоқе, энг ибратли мисолдир. Фаранги Туркистондаги 10 миллион нафар аҳолининг 8 миллион нафари рус империяси томонидан оёқости, тобе этилишини изтироб билан айтади: “Самарқанд уламоси русларнинг байрами кунида табрик учун черковга бориб турадилар. Буларнинг ҳар бири ислом вужудига берилган катта зарба эмасми?” Фаранги маҳаллий халқ – рус империясининг тўлиқ исканжасида эканини чуқур ҳис қилади. Миллат хўр, оёқости бўлганини ўз кўзи билан кўрмаса ҳам мударрис ҳикояси орқали ҳис қилади ва куйиб, ёниб, миллатпарастлик қилиб шуларни айтади: “... меҳрибон она Ватанингизнинг ҳуқуқини унутсангиз, жаҳонгир Темур бобонгизнинг шаъни ва иззатига хиёнат қилсангиз, бу мужассамани ваҳималар доирасидан ҳам чиқариб ташлаб, ном-нишонсиз, шарафсиз, иззатсиз роҳат уйида азал абад ухлатяпсиз.” Фарангининг бу даъвати мударрис юрагини эзади, кўзининг оби дийдасини реш-реш этади. Бу фикр амирликка, рус империяси томирига урилган қаттиқ зарба эди. Зарба бўлганда ҳам бутун вужудини ларзага келтирадиган зарба эди. Бундай ўткир сўзлардан омма ҳам сесканмаслиги мумкин эмас. “Мунозара” асарининг бошидан охиригача қадим мактаб ва жадид мактаби муқоясаси, жадид мактабининг афзаллиги, у шарқона андоза эканлигига қаратилган, шу фикр асар ҳужайрасидан қизил ипдек ўтиб туради. Фаранги мударрисдан Бухорода қанча аҳоли яшашини сўраганда, у кечаси тоат-ибодат, кундузи мударрислик қиламан, кўчама-кўча юриб, одам санашга вақт йўқ, деб жавоб беради. - Биродар! Мен иш билан банд бир одамман. Бухоро кўчаларида юриб, одамларни санаб менга нима?

Фаранги: - Ия, мен қачон бундай таклиф қилдим? Магар сизнинг юртингизда жуғрофия ўқимайдиларми? Мударрис: - Бундай китоблар йўқ. Агар бўлса ҳам, қиссахонликка ҳаваси бор бойларнинг уйида бўлса керак. Фаранги: - Жуғрофия қисса китоби эмас. Бухоро мадрасаларида таълим ўлда-жўлда, болалар билими ҳам кофий эмас. Сабоқ учун маош олишдан ташқари, бола ота-онасидан қўшимча ҳақ ҳам олади. Бўш вақтларида эркин ҳолда талабаларга сабоқ ўргатиш таомилга кирмаган. Бундан фаранги ҳайратга тушиб, японларда ҳатто вазир бўш вақтида болаларга бепул дарс ўтишини мисол қилиб келтиради. “Инсонларнинг яхшиси инсонларга наф келтирувчилардир”, деган пайғамбар сўзи билан мударрисни лол қолдиради. Ҳар иккисининг баҳси аёллар ҳаётига кўчади. Мударрис: Аёллар таҳсил кўрмайдилар. Фаранги “муслимин ва муслиматун” илм олиши фарз деса, мударрис унда “таваллуд ва таносил” (туғиш ва насл қолдириш) қаёқда қолади, деб жавоб беради. Мударрис фикрини далиллашга уриниб, бизда таҳсил 37 ёшгача давом этади, шу ёшгача аёллар ўқишга, у вақтда аёлларга эркаклар рағбат кўрсатмайди, насл узилиб қолади, дейди. Фаранги бундай жавоблардан куйиниб, Форобий авлодлари илмга мойил билдирмаса, тараққиётдан таназзулга юз тутишини уқтиради ва: “Илм миллат тараққиётининг тожидир”, дейди. Мударрис ҳамма нажотни Бухоронинг авлиёларидан бири Баҳоваддиндан кутади. Буни хурофот, деб билган фаранги: - Айтинг-чи, Оллоҳ улуғми ё Баҳоваддин? Мударрис: - Оллоҳ. Фаранги аччиқланиб, яна мударрисга мурожаат қилади: - Сиз уларни эшитишга қобил эмассиз! - Мен одам эмасманми?

- Билъакс, сиз одамсиз, аммо одамийлик сифатларидан бири сизда йўқ. Фаранги ўз ўрнида Бухоро Россияга вассал бўлиб қолганини ҳам рўкач қилади. Бунда ислом заифлашиб бораётгани, баъзи уламоларни пайғамбар сифат қилиб, унга ҳаддан ташқари сиғинишларини қоралайди: - Агар ўруслар Бухорони эгаллаган бўлсалар, нега бунга Баҳоваддин йўл қўйиб берди? Ана шундай жиддий суҳбатлардан сўнг баҳс яна жадид мактаби борасига кўчади. Фаранги жадид мактаби очишни тезлатиш лозим деса, мударрис бу мактаб “ҳаром” деб жавоб беради. Мударрис Бухорода бир йилча жадид мактаби очилгани ва унинг ваҳшатларини мударрислар билиб қолиб, уни тезда ёпганлар, дейди. Фаранги бир йиллик фаолият кўрсатган жадид мактабини таҳлил қилади. Унда бегона, кофир муаллими эмас, ўзимизнинг мударрислар дарс бергани, қадимда 7 ёшдан, жадидда эса 6 ёшдан болалар таҳсилга борилгани, жўғрофия, ҳисоб ва бошқа фанлар ўқитилгани, болаларнинг саводи тезда чиқа бошлаганини исботлайди. Аммо мударрис ана шу тасдиқловчи фикрларни ҳам тан олмай, жадид мактаби “кофир” тайёрламаса ҳам у “бидъат” деб жавоб қайтаради. Мударрис жадид мактабининг бидъатлигини исботлаш учун иккита далил келтирди: 1) бу мактабда болалар курсида ўтириш, у насронийларнинг иши; 2) Қуръон ҳарфларини форсийлаштириб, 25 тага келтирилишини рўкач қилади. Бунга жавобан фаранги, биринчидан, курсини насронийлар кашф қилган эмас, бани курсида ўтирган биринчи кимса саҳобаларнинг улуғларидан Мусовия бинни Абу Сўфёндир, дейди. Иккинчидан, фаранги ҳарфларнинг тартибидаги ўзгариш ҳар миллат тили, талаффузи табиати билан боғлиқлигини исботлайди. Курсида ўтирса, ўрус бўлиб қоладими? Худо ўрусга ҳам кўз, қулоқ, мусулмонга ҳам кўз, қулоқ берган. Фарқи нима?

Ўрус мактабида болалар курсида ўтириб, ўрус тилини ўрганадилар, нега бу мактабни ёпмайсизлар? Ҳиндистон, Миср, Бухорода аллақачон жадид мактаби амал қилади. Қадим мактабида 30 йил ўқиб, мулла, жадид мактабида ўн йил ўқиб, 19 ёшида олим бўлади, қайси бири афзал? Жадид мактабини ўқиб, техника ихтиро қилмоқда. Улар ҳажга 25 кунда бориб келишади. Қадимчилар эса уч йил, борингки, ундан ҳам кўп муддатда боришади, ҳатто йўлда ўлиб кетишади. 19 ёшли бола “олим, ватанпарвар, дунёни, миллатпараст, сиддиқ, одил, тамом исломий муте, бутун инсоний шартларга муштамал бир шахс бўлади” (1-жилд, 83-бет). Фаранги бугунги Бухоро аҳволини эшитиб, ҳайратга тушади. Фиғони фалакка кўтарилади ва “Ислом маданияти қани? Илм нима бўлди?” деб юборади. Ноиттифоқликдан усмонли турк ва эрон пошшосининг қўли калта бўлиб қолди. Темур набираларининг гарданига ўриснинг итоат арқонини ким боғлаб қўйди? Баҳслардан мударрис шундай хулосага келади: Фаранги ниҳоят илмли одам экан. Нажотимизнинг йўли илм эканини, қадим мактабдан жадид мактаби афзал эканини исботлади, бизнинг хатоларимизни кўрсатди. Фитрат асарга хотима илова қилган. Унда юқорида айтилган фикрларга хулоса ясалган: - уч олам: ҳайвонот олами, жанзот (жонсиз) олами, инсоният олами (инсон ҳаракат қилмаса, ҳайвонот ва жонзот оламига дахлдор, демоқчи Фитрат); -кофирлар камоли давлатмандлик ва осудалик билан ҳаёт кечирсалар-у биз нега гадойликка рози?!; -тфу, бу қадар қаро кунимизга, эшигу девордан ҳам ҳижолат чекмоғимиз лозим; -ислом очиқ дин, кимки калимаи шаҳодатни айтса, у ҳам мусулмон, сунний ва шиага ажратилмасин, иттифоқ бўлинг;

-замонавий илмнинг таҳсили ҳаром эмас. “Мунозара” асари Фитратнинг жадидчилик ижтимоий ҳаракатига қўйган тамал тоши бўлди. Ўша вақтда рамзий маънода икки салтанат ҳукм сурар эди: биринчиси - амир Олимхон, иккинчиси - Фитратнинг ислоҳотчилик салтанати. Иккинчи салтанат ғалаба қилди, музаффарликни қўлга киритди. Биринчи салтанатга зилзила келтирди, у нуради. Фитрат асарида туркларнинг Анварбек ва Ниёзиабий, ёш эронийларнинг Сатторхон ва Боҳирхонларнинг конституцион монархияни тузганликларини эҳтиром билан тилга олади. Бу унинг азалий орзуси эди. Фитрат Бухорода ҳам амирлик ворислигини таг-туби билан йўқотиш тарафдори бўлиб чиққан. “Мунозара”ни баъзилар суҳбат, мунозара, драма йўсиндаги асар қабилида баҳолади. У аслида “фалсафий – сиёсий - диалог” (Э. Каримов) асардир. У - Фитратнинг катта билим эгаси ва буюк ислоҳотчи эканидан далолат. Мазкур асар жадид реалистик насрига катта ва улкан, залворли тамал тошини қўйди. Фитратнинг “Мунозара”дан кейинги энг йирик насрий асари “Ҳинд сайёҳи баёноти”дир. Уни қисса, роман жанрига мансуб қилиш ҳоллари учрайди. Романнинг айрим унсурлари бўлса-да, у ижтимоий-сиёсий публицистик асардир. Унда муаллифнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари ифодаланган. Бундай асарларни жаҳон адабиётида памфлет ёки манифест дейилади. Аниқроғи, асар памфлетга яқин туради. Ҳинд сайёҳи Бухоро ҳақида кўп яхши воқеа-ҳодисаларни эшитган, уларни кўргиси келади. Иттифоқо, жуда кеч Бухорога кириб келади. Шаҳар дарвозаси ёпиқ. Фақат арманлар ва уларнинг итларини қўйишади. Сайёҳ шаҳар дарвозасидан киролмай, шу кеч чойхонада тунаб қолади. У ерда бир йигит билан танишади. Бир неча кундан сўнг йигит сайёҳни ўз уйига қўноқ қилиш учун олиб кетади. Сайёҳ Бухоро аҳолисини уч гуруҳга: уламо, умаро ва фуқарога бўлиб, тасаввур қилади.

Уламо “... бугунги кунда ҳақиқий илмдан мутлақо хабарсиз қолмишдир. Ҳадис тўқиб чиқармишлар. ...ўзлари чексиз гуноҳларни содир этганлари ҳолда ҳеч нарсани кўрмагандек, яна авом халқини озгина гуноҳи учун “кофир” деб айблаб, тепкиламишлар”, дейди фаранги. Уламоларнинг ярашмаган қилиқларини сайёҳ “Ҳавзи Девонбеги”да ўз кўзи билан кўради. Улар ҳовуз сувида таҳорат олади, оёқ ювади, оғиз- бурун чайқайди. Сайёҳ: - Ҳали сизлар ҳам шу сувдан ичасизларми? Мулла: - Бу сувга нима қилибди? Сайёҳ: - Бунинг соғлиққа катта зиёни бор. Сайёҳ йигит билан Баҳоваддин мақбараси зиёратига боришади. От думи ёпиштирилган алам (байроқни) ўпаётган кишиларни кўради, ёнидаги йигит ҳам уни тавоб қилади, сайёҳ унинг қулоғи тагига қарс қўйиб юборади. Сабаби Худодан бошқага сиғинмайдилар. Мусулмон оддий ислом аҳкомини ҳам билишмайди. Бундан ҳайратга тушган сайёҳ: “Эй, Муҳаммад! Бу шармсиз шармандаларнинг ифлос вужуди Қуръони каримнинг обрў-эътиборига путур етказишларига йўл қўйма.” Сайёҳ мадрасаларнинг вақф маблағлари билан қизиқади. Мадрасаларда жуда катта маблағ жамланади, аммо мечкай руҳонийларнинг тасарруфида. - Оламга тўрт юз олимни етказган Бухоройи шариф. ...Жаҳолатнинг асл макони, хорлиқ занжирининг асирилигича қоляпти, -дейди сайёҳ. Уламолар шунчалик бесаводки, “Оллоҳ” деган сўзни “Аввоҳ”, “Аблоҳ” деб айтадилар. Боз устига улар амри маърифат қилиб, “чап қўли билан оғзига сув олса, ёхуд таҳоратда ўнг оёқдан бошламаса, етмиш минг дўзах оловида ёнармиш”, дейишади. Сайёҳ афсусланади ва “... бу уламо жамоаси бизга қандай таълим берадилар”, дейди. Сайёҳ кўрганларидан надоматга тушади, аммо ёнидаги ёш йигит ва шунга ўхшаганларни кўриб, “бу.... бухороликларнинг уйғониши учун

катта бир далилдир” деган ўгитни айтади ва шундай хулосага келади, у бекорга “ҳар бир миллат тараққийси учун асосий сабаб илмдир” деган хулосага келмаган (117-бет). Йигит сайёҳнинг миллат борасида ташвиш билан гапирган сўзларини тинглаб, ўз халқини ботқоқдаги омма, унга ҳеч қандай куч таъсир қилмайди, дейишга бориб етади. Сайёҳнинг гапини кесиб, миллатни қоронғуликдан чиқаришнинг бирдан-бир йўли ислоҳотдир, у эса сабр билан амалга ошади, деган фикрни беради. Сайёҳ йигитни ишонтириш учун Европа муқобил кучлари ўз мазҳаблари ва ҳокимларини ҳам ўз изнларига бўйсундира олишларини сўзлаб беради. Наҳот Европага илм оламини ҳадя қилган Туркистон қашшоқлик ботқо ғига ботиб қолаверади, деган фикрга келади. Сайёҳ Рамазон ҳайитининг иккинчи кунида касалланиб қолади. Дўстига табиб чақиришни сўрайди. Табибларни савол-жавоб қилиб, билимини кўради. Ночор билимга эга табиблар унинг саволига жавоб қайтара олмайди ва ниҳоят дўстига: -Менга ўрус дўхтурни чақиринг. Иттифоқо, ўрус дўхтурнинг берган дориси билан икки кунда соғайиб кетади. Бу эпизодни шарҳлаб ўтиришга ҳожат йўқ. Фақат бир далил учун ўрус дўхтурнинг қуйидаги фикрларини келтирамиз: -Мен бир марта ўтган кўчадан ҳеч ким ўтмайди. Сайёҳ: - Бунга сабаб нима? -Сабаби маълум! Мен кофир, улар эса мусулмон. Бухорода илм кўп. Сабаби табобат учун маблағ тўпламайдилар. Тиббиёт билан қизиқмайдилар. Ҳолбуки, Европада одамлар тиббиёт бўйича бир дўхтурчалик маълумотга эгадир. Уламоларни таништириш учун муаллиф халқ ҳаётидаги шафқатсиз зулм, ҳақ-ҳуқуқсизлик, турмушнинг чуруклиги, айниқса, маҳаллий амалдор фуқарони поймол, талон-тарож қилишларини аниқ воқеа ва лавҳаларда кўрсатиб беради. Хусусан, бир дона нон можароси туфайли

умароларнинг башараси фош қилинади. Мушук еган битта нон учун хотин ҳам калтак ейди, ҳам қози олдида жавоб беради. Шаҳрисабз қозиси эса Бухоро ва бошқа ҳудуддаги умароларнинг яроқсиз сиймосини шундай очиб ташлайди: “Халқнинг тинчлиги, мамлакатнинг ободлиги каби масалалар биронтамизнинг хаёлимизга келган эмас. Ҳатто худони ҳам унутамиз. ...Маъмурларимизнинг кўпчилиги адолат кўчасидан ўтмаган”. Давлат тузилиши ва жамиятни бошқаришда сайёҳ демократик бошқарувни маслаҳат кўради. Туркистонда сайлов халқ хоҳиш-иродаси билан бўлгандай. Аммо халқ сайлаб қўйган амалдорнинг қошу қовоғи, дўқ- пўписасига қараб юраверади. Ўзи қилган ошни ўзи ейди. Сайёҳ Бухоронинг ҳар бир воқеа ва ҳодисасига теран кўз билан боқади, ўзининг хулосаларини чиқаради. Якуний хулосалар ҳам Туркистон тараққиёти, миллатнинг ҳам ижтимоий, ҳам иқтисодий мустақил ривожига қаратилган. Иқтисодий жиҳатдан: Қарши сафарида у ердаги гилам, олача каби тўқима буюмларни кўради, уларнинг ишлаб чиқариш жараёни билан танишади. Хусусан, Қарши олачаси - тенгсиз буюм. У жаҳонда тан олинган. “Баёнот”да тасаввуф масаласига ҳам қўл урилган. Маҳаллий домлалар тасаввуф борасида тасаввурга эга эмаслар. Улар қашшоқликни ёқлаб чиқадилар. Домланинг ҳатто пайғамбаримиз шуни илтифот қилган, деган фикрини сайёҳ яксон қилиб ташлайди. “Қашшоқлик куфрга яқиндир” деган пайғамбаримиз. Уламолар эса “сен ўлгин-у, мен қолай” тарзида қашшоқликни тарғиб қилганлар. Аслида тасаввуфда қашшоқлик фақирликдир. Фақирлик эса нафсни тийишдир. Бундай фақирлик давлатманд кишиларда ҳам бўлади. Кундуз куни рўза тутиб, кечаси тоат-ибодат қилиш. “Фақирлик ҳам мендан ва мен у билан фахрланаман” деган пайғамбаримиз. Биргина қашшоқлик ва фақирлик тушунчаларини шарҳлай олмаганлар, ерли домлалар.

Фитратнинг идеали сайёҳ образида ўз ифодасини топган. Унинг идеали ҳозирги кунда ҳам ўз кучини йўқотган эмас: 1. Бегоналар ўзаро иттифоқ тузиш ва бирлашиш кучига эга, сизларда эса нифоқ ва бегоналик бор. 2. Бегоналарнинг ўз фабрикалари бор, сизларда эса йўқ. 3. Улар савдо илмини неча йил зўр бериб ўқиганлар ва биладилар, сизлар эса билмайсиз. Фитрат “ихрож санъати” (ер ости конини юзага чиқариш) ва “аъмол санъати” (фабрика ва завод қуриш) масаласини ҳам кун тартибига ўткир қилиб қўяди. Қарши, Бухоро ерларидан мўл ҳосил олинмаслигига куйинади сайёҳ. “... агар бу ерлар японларда бўлса, зар экиб, зар ундиради” деган хулосага келади. “Ҳинд сайёҳи баёноти”нинг биринчи таржимони (форс тилидан) Ҳасан Қудратуллаев (иккинчи таржимон Ҳамидулла Болтабоев) бир мақоласини шундай атаган эди: “Фитрат: тижорат – башариятнинг ҳаёт- мамот масаласи”. Дарҳақиқат, Фитрат ўз асарида Туркистоннинг ҳаёт- мамотини жон фидойилик билан шамдек ёниб ёзган эди. Тарихда катта из қолдирган Феврал инқилоби ва октябр тўнтарилиши Бухоро амирлигини ҳам ислоҳотга мажбур қилди. Ёш бухорочилар инқилоби партиясининг саркотиби Фитрат икки ой мабайнида ислоҳотнинг шартларини тузиб чиқди. 1920 йил 7 апрелида Фитрат ёзган талабнома асосида амир “Фармони олий” эълон қилди. Унда бир қатор ўзгаришлар ваъда қилинган эди. Бундан ҳушнуд бўлган ёш бухорочилар хиёбонда кўп минг кишилик митинг ўтказдилар. Амир Россиянинг содиқ элчиси Миллер билан маслаҳатлашиб, намойишчиларни ўққа тутди. Туркистондан мадад сўради. Фитрат шу орада Тошкентга кетади. Ёш бухорочиларнинг бошқа вакиллари амир билан музокара олиб боришади, натижа чиқмайди.

Орадан сал вақт ўтмай октябр тўнтарилиши ғалаба қилиб, орадан Муваққат ҳукумат кўтарилади. Ф.Хўжаевнинг айтишича, бухороликлар аввал октябрни тушунишмайди. Октябр тўнтарилиши ҳам ерли халққа эрк бермади. Бухорода Чўлпонга берилган зиёфатда Фитрат Шарифжон қозига қараб, “Биз бундай ҳурриятни истамаган эдик”, дейди. Фитрат октябр тўнтарилишидан сўнг ёш бухорочилар ташкилотида фаол қатнашди ва матбуотда ўзининг қарашларини баён қила бошлади, айниқса, сиёсий фаолиятини янада жадаллаштирди. Айтиш мумкинки, октябр тўнтарилишидан сўнг Фитрат бутун борлиғини ёш бухорочилар дастурининг амалга ошиши ва Туркистон мухториятининг фаолиятига қаратди. 1917 йил 15 апрелида самарқандлик жадид Мардонқул Шоҳмуҳаммадзода муҳаррирлигида “Ҳуррият” газетаси нашр этилади, 1918 йилдан бошлаб, унга Фитрат муҳаррирлик қилади. “Иттифоқ этайлик”, “Сайлов яқинлашди”, “Мусулмонлар, ғофил қолманг!”, “Икки рўйхат” каби мақолаларини эълон қилди. Газетанинг “Хабарлар” рукнида Қишки саройда (Муваққат ҳукуматни қамоққа олиниши муносабати билан), яъни Русияда янги бир бало бош кўтарди. “Большевик балоси”, деган қайдга дуч келамиз. Уни Фитратнинг ўзи ёзган. Соф сиёсий масалаларда Фитрат “Шарқ сиёсати”, “Сиёсий ҳоллар” каби мақолаларини битди. Давр воқеалари тобора туманлашиб борган. Гўё оқ пошшо йиқилди. Бухоро ўз эрикига эга бўлгандай. Ёш бухорочиларга ҳам кун чиққандай. Буни Фитрат кейинчалик чуқур идрок эта олди. Бундай ур-йиқитлар, тўнтарилишлар халққа эрк бермади. Яна курашни давом эттириш зарурияти борлиги аниқ бўлди. Сиёсий долғали воқеаларга Фитрат газета орқали, аниқроғи, сиёсий-маърифий йўсиндаги мақолалари билан туғён ураётган фикрларини ифодаламоқчи бўлди ва бунга эришди ҳам.

Сиёсий жабҳада икки мураккаб йўл турар эди. Ўнгу сўлга ажралган жадидларнинг қайси томонига қўшилиш, яъни сўл большевиклар тарафида бўлиш лозимми-йўқми? Бош мақоланинг бири “Курашнинг қайси томонида бўлиш керак?” деб аталган. Унда фидойи Фитрат бир қадар большевикларга ён босдим, уларнинг мақолаларини чоп эттирдим, ҳатто “Шўройи исломия” ишчи ташкилотларнинг муносабатига ҳам юмшатиш киритишга ҳаракат қилдим, деб ёзади. Туркум мақолаларида Туркистон қайғусини ифода этиб ёзди: - Эй, улуғ Турон, арслонлар ўлкаси! Сенга не бўлди? - Дунёни “урҳо”лари билан титратган йўлбарс юракли болаларинг қани? Нечун товушинг чиқмайдур? Нечун чекиндилар? Нечун кетдилар? Унинг мақолалари қизғин баҳсга боис бўлди. Октябрнинг шарпаси Тошкентга ҳам етиб келиб, 1 ноябрда рус большевиклари ҳукуматни қўлга олдилар. Ўлка кенгашининг III съезди бўлиб, унда 15 кишидан иборат Туркистон ХКС сайланди. Аъзоларнинг ҳаммаси европалик халқ вакиллари эди. 10 миллион нафар аҳоли, яъни унинг 92 фоизни ташкил қилувчи халқдан кенгашга вакил йўқ эди. Жадидлар мухторият масаласини янги шиор ва вазифа сифатида кўтариб чиқдилар. Туркистон мухториятини таъсис этиш борасида (26 ноябр) ўлка мусулмонларининг IV қурултойи чақирилди. Унда мухторият дастури ва ҳукумат аъзолари сайланди. Фитрат унга аъзо бўлса-да, қатнашмасдан Самарқандда бўлиб турди. Газетада эса мухториятнинг ҳужжатлари, айрим кишиларнинг мухторият ҳақидаги мақолалари эълон қилиниб турилди. Янги ташкил бўлган мухторият шу йилнинг феврал ойида тор-мор қилинди. Амир бундан фойдаланиб, ёш бухорочиларни қон қақшатди. Бу тарихда “Колесов воқеаси” номи билан қолди (Колесов отряди ёш бухорочилар билан биргаликда амирга қарши курашган). У бир қур Тошкентдаги Афғонистон элчихонасида таржимонлик қилди ва сўнгроқ Бухоро большевикларининг “Тонг” журналига

муҳаррир бўлди (У Тошкентда нашр этиларди). Улуғ адиб янада ижтимоий фаолиятга чуқур киришади. Ўша давр мактабларида усмонли тил ва усмонли адабиёт она тили ўрнида ўқитила бошланди. Бунинг хавфли томонини сезган Фитрат “Чиғатой гурунги” уюшмасини ташкил қилиб, тилимизнинг софлиги учун кураш олиб боради. “Гурунг” 1919 йил Тошкентда ташкил топган. Унинг номланиши ҳам тарихий маъно-мазмунга эга. Чингизнинг иккинчи ўғли Чиғатой Мовароуннаҳр, Қошғар, Еттисув, Каспийбўйи ҳудудларини бирлаштириб, ўз ҳукмронлигини юритган. У 1242 йилда вафот этгандан сўнг унинг ихтиёридаги барча халқ “Чиғатой улуси”, тили эса “Чиғатой тили” деб атала бошлаган. Фитрат шу ном билан аташининг икки маъноси бор: биринчиси, катта ҳудуддаги халқни, унинг тили ва адабиётини бирлаштириб, бир ном билан аташ, иккинчиси, янги ўзбек адабиёти ва маданиятига Навоий даври адабиётини асос қилиб олиш. Маданият ва адабиёт синфий мезонида элашни бошлаган Пролиткульт маданий меросга шубҳа билан қаради. Ана шу нуқтаи назарга зид равишда “гурунг” маданий меросни ўрганишга кенг йўл очмоқчи бўлди. “Чиғатой улуси” яратган меросни ўрганмоқчи бўлгани ўз- ўзидан тайин. “Гурунг”нинг аъзоси Чўлпон: “У жамиятга мансуб кишилар тилини соддалаштирмоқ мақсадларини асос қилиб ушлаганлари ҳолда ўзбек адабиётининг тугалланишига ҳам катта аҳамият бердилар. Шунинг учун адабий асарларга ҳақиқий қийматини бериб... адабиётга кира олмаган нарсаларини шафқатсиз суратда майдондан ҳайдай бошладилар. ... ўзбекнинг янги адабиётида янги, порлоқ, шарафли саҳифалар очди ва очмоқда давом этадир”, деб ёзади. Бегали Қосимовнинг “Маслакдошлар” китобида келтирилишича, тарих ва меросни инкор этиш сиёсат мақомини олган. Ҳамма ҳодиса синфийлик ва пролетар манфаатидан келиб чиқиб, ўрганилиши ҳамда

баҳоланиши шарт бўлган. Ҳатто ўзбеккомфирқа раҳбарлари ўзбек тили ва адабиёти Октябр тўнтаришидан бошланишини кун тартибига қўйишган. О.Ҳошимнинг терговда берган ахборотига, бу фикрга А.Икромов тарафдорлик билдирган, Ф.Хўжаев эса қарши турган. Улар ўртасида қаттиқ келишмовчилик туғилган. Агар мана шу “қизил ғоялар” ҳақида фикр олға сурилган даврда Фитратнинг “Чиғатой гурунги” ниҳоятда тарихий-ижтимоий масалани ижобий ҳал қилишга урингани аён бўлади. “Гурунг”нинг маданий меросга муносаба ғояси давр мафкурасига сиғмади, натижада 1922 йил у тугатилди. 1923 йил эса “Адабий-бадиий тўгарак” пайдо бўлди. У кейинчалик ТошАППга айлантирилди. Фитрат ташкил қилган “Чиғатой гурунги”нинг ижтимоий-тарихий аҳамиятини истиқлол мафкураси асосида кенг ўрганиш тақозо қилинади. “Чиғатой гурунги” ўзбек миллатчилиги”: ўзбек тили ва адабиёти шиори остида пантуркизмни тарғиб қилувчи тўда ва жадидларга қарши кураш бошлади. “Чиғатой гурунги” қандайдир норасмий ташкилот бўлмай, ТАССРнинг ижозати билан ташкил топган уюшма бўлиб, синфий кураш билан ҳеч қандай алоқаси йўқ эди. Уюшма соф маданий-адабий мазмунга эга бўлиб, ислоҳотчилик билан жадал суръатда шуғулланди. Ўзбек маданияти ва адабиётининг Навоий даврини асос ҳамда мезон қилиб олди. Шу боис ҳам уюшма Навоий даври халқ–улус номи – “Чиғатой” атамаси билан номланди. Уюшма шўро мафкураси баҳо бергандек, бирор миллатнинг ҳақ- ҳуқуқини ва маданиятини устун ёки камситиш билан шуғулланмаган. У асосан маданий, энг фаол йўналиши тил эди. У “Тилимиз” мақоласида ёзади: “Дунёнинг энг бой, энг бахтсиз бир тили қайси тилдир, биласизми? Туркча!” жавоб беради яна ўзи”. Фитрат ҳамкорликда “Она тили” дарслигини, “Билим йўллари” қўлланмаларини яратди. Қўлланмада ўзбек тилининг унли ва ундошлари

борасида фикр боради. Имло, тилнинг софлиги, она тилини ажнабий сўзлардан тозалаб, ўзининг ички имкониятларини кенгайтириш масалаларини кўтариб чиқди. У адабиёт соҳасида ҳам муҳим масалаларга қўл урди. Шарқдаги ҳижо вазни эски туркий вазн эканини исботлади. Ўша даврда арузни ёқлаганлар қадимчилар, бармоқни ҳимоя қилганлар жадидлар ҳисобланган. Бармоқни Чўлпон ва Фитрат жиддий ҳимоя қилиб чиққанлар, шу боис Фитрат “...бармоқ вазнини назарий жиҳатдан ёқлаб чиққан биринчи ўзбек миллатчиси мен эдим”, дейди. “Чиғатой гурунги” миллий маданиятимиздаги узилишларни улади ва миллий мактабларнинг тараққиётига катта эътибор берди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Абдурауф Фитрат

Беҳбудий - бошловчи адиб

Абдурауф Фитрат ижоди

Фитрат Абдурауф Абдураимов

Чўлпон. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси