Беҳбудий - бошловчи адиб - Adabiyot - Referatlar

Беҳбудий - бошловчи адиб

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.9345703125 KB

Ko'chirib olish

Беҳбудий - бошловчи адиб Режа: 1. Беҳбудий ҳаёт йўлига чизгилар. 2. Беҳбудийнинг мақоланавислик ижоди. 3. “Падаркуш” – ибтидо драма.

Беҳбудий ижодини ўрганишнинг ўзи - бир тарих. Агар даврларга бўладиган бўлсак, унинг биринчи даври ўзи ҳаётлигидаги ўрганиш босқичи, қатл этилгани аниқ бўлгач, 30-йилларнинг иккинчи ярми (бу даврда Ҳожимуроднинг “Маориф қурбонлари” драмаси яратилди, дарслик ва хрестоматияларга унинг ижодидан намуналар киритилди) гача, узоқ танаффусдан сўнг турғунлик йилларида яна ўрганишга киришилди. Бу давр баҳслар, тортишувлар, ўта зиддиятли босқич ҳисобланади. Биргина Ўзб.С.Э-сига у ҳақида кичик мақолача бериш катта шов-шувлар ва тортишувларга сабаб бўлди. Давр қанчалик долғали ва аёвсиз бўлмасин, ҳақиқий ижодкор ва унинг асарлари ҳар қандай тўсиқларни ёриб чиқаверади. 1990-йиллар шўро мафкураси чирсиллаб турган пайтда адабиётшунос Бегали Қосимов Беҳбудий ижодини ўрганиб, у ҳақида талашиб-тортишиб матбуотларда мақолалар эълон қилди. Шундан сўнг Лазиз Азиззоданинг хотиралари, энг асослиси муаллифнинг шогирди Ҳожи Муиннинг Беҳбудий ҳақида ёзиб қолдирган маълумотлари эҳтимолларнинг энг кучлиси бўлди. Беҳбудийшуносликнинг энг чўққи ва маҳсулдор даври мустақиллик замонига тўғри келди. Юртбошимиз ташаббуси билан миллий тарихимизни қайта яратиш, қадриятларимизга қайтиш, ўзбек давлатчилиги тарихи 3 минг йиллик экани, айниқса, давлатдорлигимизнинг байроқдори Амир Темур ҳаётини ҳар қандай қизил мафкуралардан тозалаб, соф, аслича, кўҳна тарихнинг берган баҳоси асосида истиқлол фидойилари ижоди ва меросини ўрганишга кенг ва катта йўл очди. Шу жумладан, 1995 йил Беҳбудий таваллудининг 120 йиллик муносабати билан карвонбоши (Б.Қосимов) адиб ижоди кенг ва атрофлича ўрганила бошланди. У ўзбек жадид адабиётининг кашшофи экани аниқланди. Матбуот, янги мактаб, театр, драматургиянинг илк тамал тошини қўйган буюк сиймо сифатида юксак баҳоланди. Шу аснода унинг ижоди умумий таълим ва олий мактабларда кенг ўрганиладиган

бўлди. Унинг бир жилдлик танланган асарлари муштарийлар мутолаасига ҳавола қилинди. Беҳбудий - XX аср ўзбек адабиёти тарихида янги саҳифа очган буюк сиймо. Миллий театр ва драматургиянинг кашшофи, машҳур журналист, буюк публицист, таниқли жамоат арбоби, истиқлол фидойиси. 1929 йилда Қозонда босилган “Ўзбек адабиёти” китобида “Ўзбек миллий адабиётининг негиз тошини Беҳбудий билан Фитрат қўйиб берди” (8-бет) дейилишининг ўзи унинг ўзбек адабиёти ва маданияти тарихидаги ўрнини эътироф этилишидан далолат беради. Беҳбудий (1975 й. туғ.) нинг отаси Беҳбудхўжа ибн Солиҳхўжа дин ва араб илмидан кофий билимга эга бўлган. Отаси туркистонлик Яссавий авлодидан, она авлоди Ниёзхўжа урганчликдир. Тоға уруғлари ҳам ниҳоятда ўқимишли, маърифатпарвар шахслар бўлган. Сиддиқ, Одил исмли тоғалари Маҳмудхўжанинг таҳсили ва илмий тарбиясига ўсмирлигидаёқ мураббийлик қилишади. Олти ёшидан Қуръон оятларини билган, “Таржимон”ни ўқиб турган, 18 ёшида мадраса ва қозихонада мирзалик қилган. Беҳбудий Самарқанд, сўнг Бухоро мадрасасини битирар экан, унда дунёни кўриш, кўрган юртини ўз халқи ҳаёти билан қиёслаш истаги туғилади. Бунинг бирдан бир воситаси ҳаж сафари деб билади ва 1899- 1900 йилларда бухоролик дўсти Ҳожи Бақо билан Истанбул, Миср, Қоҳира бўйлаб сафар ва ҳажда бўлади. 25 кун давом этган саёҳат адибга кучли таъсир кўрсатади. Айниқса, таълим соҳаси билан яқиндан қизиқади. Бунинг натижаси ўлароқ ўз юртида мактаб очиш иштиёқи туғилади ва 1903 йилда Самарқанднинг Ҳолвойи (С.Сиддиқий), Ражабамин (А.Шакурий) каби қишлоқларда янги мазмундаги мактаблар ташкил қилади. Мактаб жиҳозлари ва унинг дарсликларини ўзи яратади, чунончи: “Рисолаи асбоби савод” (1904), “Аҳоли жуғрофиясига кириш” (1905), “Русиянинг қисқача жуғрофияси” (1905), “Китоб ул-атфол” (“Болалар учун китоб”, 1908), “Ислом амалиёти” (1908), “Ислом тарихи” (1909) кабилар.

Дарсликлар муаллифининг аксар китоби жуғрофияга бағишлангани бежиз эмас. Унинг қарашича, Ватанни севиш унинг табиати ва географиясидан бошланади. Дарсликларини варақлар экансиз, географик тушунча ва ибораларга, бу соҳадаги етук олимларнинг ишлари ҳақида кенг изоҳлар беради. Қисқаси, бу фан ер ҳақида экани уқтирилади. Ер ҳақида хурофий илм билан ҳақиқий фаний қарашни қиёсан келтиради, масалан: “Ер курравий юмалоқ, остида ҳўкиз, балиқ йўқ, атрофиға девори йўқ ва Ер айланмадур, ҳавоға муаллақ турадур. Бизни назаримизда сокин ва аммо ҳақиқатда айланадур.” Осмон жисмлари ҳақидаги изоҳлари астрономия илмининг энг тўғри шарҳларидир: “... биз устида турғон Еримиз Офтобни атрофига ҳар бири ўзига тегишли доира-айланасига айланиб юрадурлар. Ернинг Офтобга нисбатан учламчи сайёра юрувчи юлдуздур! Юргувчи юлдузларни ҳаммаси бенур ва ёруғликни офтобдан оладур”. Келтирган икки мисолимиз муфти Беҳбудийнинг модюнча дунёқарашини мутлақ исботлайди. Ўзи илоҳий илмнинг вакили ва сардори бўлатуриб, дунёнинг тузилиши ҳамда осмон жисмларининг ҳаракатини илмий изоҳлаши унинг билим доирасининг қомусийлигидан гувоҳлик беради. Беҳбудий дарсликларида Миррих юлдузида одам яшаши ҳақида эҳтимол фикр келтирилади. Унинг ислом тарихига бағишланган рисоласида “Динсизлик ... ҳайвонийликдир” дейди ва: “Динсиз мутомаддун (маданиятли) бўлмоқ маҳол (қийин)дур” деб ёзади. Шундай қилиб, у динни жамиятни бошқариш низомларидан биридир, деб билади.

1922 йилда “Зарафшон” газетасида Беҳбудийни нашри маориф соҳасида “Ватанимизнинг биринчи қаҳрамони” дейилиши айни ҳақиқатдир. Бунинг ёрқин далили “Самарқанд” (1913), “Ойна” (1913) газета ва журналларини таъсис этиб, миллат ҳаёти билан боғлиқ публицистик мақолалар эълон қилишидир. Бир манбада 300, иккинчи манбада 500 дан зиёд мақола ёзган дейилади. Унинг газета ва журналлари Туркия, Арабистон, Эрон, Кавказ, Татаристонда тарқалган. Беҳбудий газета, журнал ва мактаб ишлари билан ҳаддан ташқари банд бўлиб, бироз толиқади, асаби бузилади. Унга саёҳат қилиш орқали зиқликни енгиш мумкин деган маслаҳат берилади. Боз устига “Кутубхонаи Беҳбудия”га кўпгина адабиётларни ҳам сафар баҳонасида хориждан олиб келишга тўғри келади. Шу маънода 1914 йил иккинчи марта араб дунёсига сафарга йўл олади. Саёҳат вақтида кўрган- кечирганларини хотира сифатида ёзиб боради. Хориждаги техника ва самолёт парвози борасида, шунингдек, электр чироғи, темирйўл ҳақида завқ-шавқ билан ёзади. Истамбулга борганда эски таниши Исмоилбек Гаспрали билан учрашади, 7 соат суҳбатлашади: “Ва ул суҳбатнинг лаззати асло мандан кетмайдур” деб ёзади. Саёҳат чоғида адиб борган шаҳар аҳолиси урф-одати, деҳқонларнинг ҳол-аҳволи, олимлар ва улуғлар ҳақида материаллар жамлайди, биринчи кўрган эскалатор ҳақида ҳам ёзади. У айниқса, дину диёнатнинг аҳволу қудрати, муқаддас жойларни томоша қилади. Қуддус шаҳридаги Масжидал-Ақсони зиёрат қилади. Муқаддас замин ва даргоҳда туриб, Оллоҳга мурожаат қилади. “Авф эт, биз инсонларни, ҳидоят эт. Ер юзинда сулҳ ва силоҳи умумий ато айла. Инсонларга инсоният бер. Яшасун адолат ва ҳаққоният, омин”. Арабистоннинг кўркам жойларини томоша қилаётганда бир тошкентлик йигитни кўриб қолади. Унга Туркистон харитасини кўрсатади. Харитадаги Тошкентни ўпиб, кўзига суртади. Шу ўринда

адиб: “Ватанни севмоқ иймондандур”, деб ёзиб қўяди. Ватанни қўмсаган йигитга “Ойна” журналининг намунасини беради. Саёҳат натижалари “Хотиралар” номи билан ёзилди. Уни ўқир жонсиз, Беҳбудий ўз диёрини ободу кўркам кўриш мақсадида барча нарса-ҳодисалар билан қизиққан. Улар ўз Ватанида ҳам бўлишини исботлаган. “Хотиралар”да келтирилган эсдаликлар маърифатга, иқтисодий ўзгаришга, Ватанни маъмур қилиш туйғуси билан тўлиб- тошган эсдаликларида нимани ёзса, унда ўз юртига бўлган садоқат, фидойилик уфуриб туради. У бу жиҳатдан дунёқараши қомусий характери билан ажралиб туради. Беҳбудийнинг мақолалари мавзу доираси: маориф соҳасида – “Туркистонда мактаби жадида”, тил ўрганиш – “Икки эмас, тўрт тил керак”, турмуш янгиликлари - “Бухоро хонлиги сиёсати” (Жиззах, Самарқанд, Каттақўрғон ерларини Амударё суви ҳисобига ўзлаштириш масаласини кўтариб чиқади), “Фельетон” мақоласида эса Россияда пайдо бўлаётган партия дунёни хонавайрон қилади, хусусан, динга зид, аммо кадетлар партиясининг дастурини эътиборга олиш мумкин, дейди. Беҳбудий “Ойна” журналида “Ҳиммат ва саботи бўлмаган миллатнинг ҳаққи ҳаёти йўқдур” мақоласини чоп этади. Мақоланинг номи ижтимоий исёнкорликдан далолат беради. Унда: “Тушундигим замон кўнглум ёнар, йиғламоқ истарман, кўз ёшларим келмайдур”, дейилади. Маълумки, руслар маҳаллий халқни “сарт” деб аташган. Н.Остроумовнинг худди шу номдаги китоби ҳам чиққан. Худди шу масалада Беҳбудий “Ойна” журналида баҳс очишга имкон беради. Ўзи ҳам баҳсга қўшилиб, “Сарт сўзи мажҳулдир” деган мақола эълон қилади. Яна бир баҳсида “сарт” сўзи ҳақида узоқ гапириб, вақтимизни бекорга ўтказмайлик деса-да, бундай баҳснинг зарурлигини ҳам таъкидлайди.

“ – миллат масаласи муҳим ва муқаддас тутилган бир замонда бизлар ҳам миллат масаласидан саналган “сарт” ҳақида гоҳ-гоҳ баҳс этуб, миллатимизни хотирлаб турганда, зарар кўрмасмиз”, дейди Беҳбудий. “Туркистон тарихи” (1914) мақоласида “Тарих кўб аҳамиятли ва фойдали бир нарсадир”, деб ёзади ва аксар ҳолларда олди-қочди мазмундаги китоблар ёзилаётган, улар кенг нусхада нашр қилинаётганидан афсусланади. “Ҳоло, биз - туркистонликлар марҳум боболаримиз аҳволи ҳам Туркистон воқеоти тархиясидан бутун ғофил ва бехотирмиз” деб ёзган фикри мустақиллик давригача ўз кучида бўлиб келди. Эндиликда ўзбек миллатининг тарихи яратилди. “Эски мактаб” мақоласида – “дунёга турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдур”; “Ўқувчиларга ёрдам керак” мақоласида – “биз хоҳласакки, ўзимизни бошқаларнинг маданий ваа иқтисодий ютишидан сақланилса, юқорида айтилган кишиларни (15 дан зиёд мутахассисларни назарда тутади) ҳозирлаб яна илм замони тайёрламоқ керакдур”; “Омилимиз ёинки муродимиз” (1913) мақоласида – “... бугун бизларга тўрт тилни таҳлил ва таҳрир этувчилар керак” деб ёзади. Шу мақсадда “Ойна” журналини тўрт тилда ўзбек, эрон, рус, араб тилида чиқармоқчи ҳам бўлади. У араб тили динни, рус тили дунёни сақлашга зарур, дейди. Беҳбудийнинг мақолалари ўз замонасининг ўткир масалаларини ҳал қилишга бағишланган. Даврнинг чирсиллаб турган масалаларини бир жадид мактабида ерли халқ боласини ўқитиб, саводини кофий даражада чиқариш эди. 1914 йил 3 январда Мирзо Улуғбек мадрасаси майдонида тумонат намозчилар ҳузурида муаззин жадид мактабига боласини юборганнинг “ўзи кофир, хотини талоқ” деб эълон қилинади. Бундан қаҳру ғазабга келган Беҳбудий бундай разолат ва коҳинликнинг олдини олиш учун қарши чора-тадбирлар ишлаб чиқади. Шулардан бири газетага мақола ёзиб, муаззиннинг фикри асоссиз эканини исботлаш бўлди.

“Либос, қиёфат”, “Кийим ва ташаббуқ масаласи” мақолаларида мутаассаб диндорларнинг сохта қарашларини фош қилиб ташлайди. Адиб гап кийимда ёки Европанинг техникасидан фойдаланишда эмас, балки иймоннинг бутунлигидадир, дейди. Унинг одилона ва кофий фикрига мусулмон учун алоҳида кийим тайин этилган эмас. Бирор қитъа аҳолисининг кийимини кийиб ибодат қилинг, мусулмончиликдан чиқмайди, деган ақидани олға суради Беҳбудий. “Иттифоқ керак” мақоласида руслаштириш сиёсатини қаттиқ қоралайди, хусусан, миссионерлик (бу атама Беҳбудийга тааллуқли)нинг олдини олиш зарурлиги уқтирилади. Юқоридаги мақолалар ва уларда кўтарилган муаммолар Беҳбудий ҳақида Файзулла Хўжаевнинг қуйидаги фикри чандон ҳақ эканлигини тасдиқлайди. “... сиёсий, ижтимоий фаолияти ва билимининг кенглиги жиҳатидан Туркистоннинг ўша вақтдаги жадидларидан унга тенг келадиган киши бўлмаса керак”. Беҳбудий маърифий мақолалардан сиёсий мақолалар ёзишга жиддий киришди. Буни ўша даврнинг ижтимоий-сиёсий йўналиши тақозо қилар эди. Феврал буржуа инқилобини хушнудлик билан кутиб олган Беҳбудий октябр тўнтарилишига келиб, бу хушнудлик устига совуқ қорлар ёққанини таъкидлаган эди. Кутилган эрк қўлга киритилмади. Бунга қарши Бухоро хонлигида ёш бухорочиларнинг ҳаракати алангаланиб кетди. Бухоро хонлигининг рус элчихонаси вакили Миллер Самарқанд Ижроия қўмитасидан бир нечта комиссия аъзолари келишини таклиф қилади. Бу таркибда Беҳбудий ҳам бор эди. Кўриладиган масала хонлик тузумини ислоҳот қилиш йўли билан ёшларни тинчитиш эди. Мунозарадан сўнг ёшлар ҳаракати бошланиб кетади. Бу ҳаракатни Миллер Беҳбудийга нисбат беради.

Бу нохуш воқеани Тошкентдаги Туркистон ишчи ва солдат депутатлари советининг ўлка съездида айрим рус депутатлари самарқандлик комиссия аъзоларига тўнкайди. Рус депутатлари маҳаллий халқ орасида ўзаро низо чиқариш мақсадида шундай қилган эди. Вазиятни кузатиб турган Беҳбудий сўз олиб, бор ва ҳаққоний воқеани айтиб, ўзининг холислигини тасдиқлаб беради. 1917 йил 26 ноябрда Туркистон ўлка мусулмонларининг қурултойи чақирилади, унда Беҳбудий мухторият ва ўзга миллат вакилларидан ҳам ҳукумат аъзолигига сайлаш масаласини кун тартибига жиддий қилиб қўяди. Кези келганда шуни ҳам таъкидлаш лозимки, Беҳбудий Туркистон мухторияти ҳақида аввал Россияда батамом ажралиш ва мустақил бўлишини таклиф қилган эди. Унинг дона фикри таҳрир топди. Биринчидан, Россияга Федерация бўлиш, сўнг тўла мустақилликка эришиш масаласини кўтариб чиқди. Беҳбудий ҳукумат большевиклар тасарруфида эмас, халқ ихтиёрида бўлишни жиддий ёқлаб чиқди. Туркистон мухториятини таъсис этиш борасидаги масалаларга фаол қатнашди. Бу борада “Туркистон мухторияти” мақоласини битди. Мақолада келтирилишича, мухториятга ҳеч ким монелик қилмайди, ҳамма рози, эътироз йўқ, фақт бирлик, иттифоқлик лозиму холос, дейилади ва сатрлар бор: “Бутун Туркистон халқи иттифоқ этса, қон тўкилмас. Минг карра доду бедодга ихтиёр этмоқ учун иттифоқ этганимиз ва ихтилофларимиз сабаби ила бадбахтликка дучор бўлурмиз”. Беҳбудий “Туркистон мухторияти” ҳужжатларини тайёрлашда фаол қатнашди ва баъзи таҳрирларни киритди. Ўша кунлари кўпгина халқ вакилларига мурожаатнома ҳам ёзди. Чунончи, қозоқ биродарларга қарата: “Бовурлар! ... Сиз билингки, ҳақ олинур, лекин берилмас. Инчунун мухторият-да олинур, лекин берилмас”, деб ёзган эди. Ушбу сатрлар

муаллифи сиёсий жиҳатдан пишиб етилган эди. Мухториятга туркистонликлардан ташқари яҳудий ва христианларни ҳам бирлашишга, иттифоқликка даъват этади. У буюк донишманд эди. Бирор соҳа йўқки, у дахл этиб, у ҳақда мақола ёзмаган ва фикр билдирмаган бўлсин. Айниқса, унинг тилимиз ва адабиётимизнинг софлиги учун жиддий курашиб, бу борада мақолалар (“Тил масаласи”) ёзгани муҳимдир. Адабиёт борасида эстетик қарашларини ҳам баён этишга улгурди. Бу борада унинг “Танқид сараламоқдур” мақоласи диққатга моликдир. Унда адабиётимизнинг чўққиси Навоийдан сўнг бир неча асрлик сукунат бўлгани ва бунинг ўзига хос томонларини изоҳлайди. Танқид барча даврдаги адабиётга бирдай, тенг ҳуқуқли қарашда бўлишини уқтиради. Буюк Беҳбудий публицистик мақолаларида миллатнинг дарди, мустақиллиги, сиёсий эркинлик учун кураши, ҳатто Россия билан муросаи-мадорада яшаш, мухториятни мубориза орқали олиш масалаларини миллат фидойиси ва ўткир донишманд сифатида матбуотларда ёрита олди. 3-асосий савол бўйича дарснинг мақсади. Ўзбек миллий театри ва драматургияси “Падаркуш”дан ибтидо олишини талабалар билимига кўчириш. Идентив ўқув мақсадлари: 1. “Падаркуш” пьесасининг биринчи ўзбек драмаси эканини идрок этади. 2. Драмада маърифат ва бошқа масалаларнинг бадиий ифодасини тушунтира олади. 3. Драма қаҳрамонлари ҳаёти сирасида маърифатсизлик жоҳиллик эканини англайди. 3-асосий саволнинг баёни:

Ўз даврининг пешвоси Беҳбудий драма ёзиш ниятини қолоқ, зиллатга ботган Туркистоннинг ночор ва чурук турмуши тақозо этди. Халқ ҳаётини кўрсатишда биринчи ойна матбуот бўлса, иккинчи ойна театр бўлишини Беҳбудий эрта идрок этди. Шу йўлни маҳкам тутди ва қардош халқлар театрини кўрди ҳамда драматик асарлари билан яқиндан танишди. Оқибат биринчи ўзбек драмасини яратди ва миллий театрга дастлабки ғиштни шахсий ҳовли саҳнида қўйди. “Падаркуш” ибтидо драма экани илмда аллақачон эътироф этилган. Чунки “Падаркуш” яратилган вақтда рус драмалари театрда ўйналган, озарбайжон ва татар драматургиясининг намуналари таржима қилинган. Ўзга юрт фидойи санъаткорлари Тошкентда театр барпо қилиб, уни оёққа турғазган. Аммо миллий драма йўқ эди. Барча, шу жумладан, Беҳбудийнинг шогирди Ҳожи Муиннинг эътироф этишича, биринчи драма “Падаркуш” ҳисобланади. У 1911 йилда ёзилса-да, 1913 йилда нашр қилинган. Сабаби Русия генерал губернаторлигининг цензураси - назорати жуда кучли эди. Айниқса, маҳаллий халқнинг кўзини очадиган, маърифатга даъват этадиган ҳар қандай матнга тиш-тирноғи билан қарши турарди. Муаллиф бу ҳудудда цензурадан ўтиши гумон эканлигини ҳис қилиб, Тифлис цензурасига китобнинг бетига “Бородино жанги ва Русиянинг французлар босқинидан халос бўлишининг юбилей санасига бағишланади” деган ёзув билан тақдим қилади. Айрим тарихий фактларнинг гувоҳлик беришича, “Падаркуш” Кавказорти театрлари учун рухсат берилган, деган гап бор. Асар чоп этилгандан сўнг ҳам бир йил ўтди. Ҳамон саҳнага қўйиш мушкул ва қийин кечган. Ниҳоят 1914 йил 15 январда саҳнага қўйилади. Асар ўйналгандан кейиноқ у борасида тақризлар чиқа бошлаган. Уларнинг бирида шундай дейилади: “Халқ ниҳоят кўп келиб, билет етмагани ва жойнинг йўқлиги учун уч-тўрт юз киши қайтиб кетди”, дейилади.

Тақризларнинг яна бирида асар ўйналишидан аввал ғайратли ва фидойи ёшлар томонидан билетлар сотилган. Кирувчилар билет тополмаганликлари сабабли икки баробар ортиғи билан олишга рози, аммо туриб кўришга ҳам жой бўлмаган. Ўша вақтдаги 2 сўмга бир қўй берган. Билет қўлда уч сўмга чиққан. Минглаб томошабинлар ибратхонага (театр – Ҳ.М.) ташланганлар. Драма ҳажм жиҳатидан қисқа, давр китобхонларининг савияси ҳисобга олиниб, содда ёзилган. Бадиий жиҳати ҳам жадид адабиётининг илк даври талаб тақозосидан келиб чиққан. Тўғри, драмада кучли характер ва коллизия йўқ. Ўткир ва шиддатли монолог ҳамда диалоглар ҳам учрамайди. Образларга бадиий чизгилар ҳам кам. Бир ўринда бой ҳамоза (хуррак) тортиши, Тошмуроднинг отасига қараб “жуда кўп гапирасиз”да каби чизгилар образнинг белги ва хусусиятларига бир ишора. Жадид адабиётида характер яратиш ҳали адабий анъанага кирмаган, фақат маърифий-тарғибий мазмун биринчи ўринда қалқиб турган. Драма саҳнада ўта моҳирлик билан ўйналгани туфайли ҳам кулги, ҳам изтироб туйғусини қўзғатиб юборган. Бой зиёлининг маърифатини тинглаш ўрнига ҳамоза тортади (кулги қилинди), Тошмурод жўраси Тангриқул билан отасини қатл қилганда томошабинда ҳаяжон, изтироб ва ачиниш туйғуси туғён уради. Бир тақризда шундай дейилади: “Бу фожеа ва аламли манзарани парда ёпар. Халқга ҳаддан зиёда таъсир. Баъзи кишилар фожеадан кўз юмарлар...” Томошабинда чуқур ҳаяжон уйғотган. “Падаркуш”нинг қисқача мазмуни шундай. Бой ўғли Тошмуроднинг ўқишини истамайди. Ўқиганлар бир бурда нонини топиб ея олмас эмиш. Ўғли ўқимай жаҳолат йўлига кириб, дўстлари билан маишат қилади. Зиёфатга пуллари етмай қолиб, отасидан пул сўрамоқчи бўлиб, уйга келишади. Ота уйқуда. Фурсатдан фойдаланиб, сандиқдан пул олишмоқчи бўлади. Ота уйғониб,

уларга ҳамла қилади. Дўсти Тангриқул бойнинг қўлтиғига пичоқ уради. Тошмурод одамларни қўрқитиш учун осмонга тўпонча отади. Бойвучча: Ие, жувонмарг Тошмурод! Қон қус, кошки чечакда кетсайдинг. Вой, падаркуш Тошмурод! Вой, дод-ей! Домла бойвуччани юпатмоқчи бўлади. Бой “Фарзандингни ўқит!” маслаҳатига қулоқ солмагани, ўғлини жаҳолат ўлдирганини айтади. Бойвучча: Дод, вой, болам, иккисидан ҳам айрилдим, эримни мозорга, боламни Сибирга юборарлар. Вой, вой, вой –у-у -у ! Драманинг тўртинчи пардасида маишатпараст Тошмурод ва унинг дўстлари Лизани келтириб, ўйин ташкил қилиши ҳикоя қилинади. Хурсандчилик айни авж пардага чиққанда, пристав келиб, уларни тутиб: - Ҳайда, турма, марш, дейди. Драмада жаҳолат ва зиё қарама-қарши қўйилади. Ҳамма касофат ишнинг боши маърифатсизликдан бошланади. Асардаги ота болага, бола отага ўхшайди. Зиёлини эмас, бойни эл ҳурмат этади. Нафақат ўз миллатдоши, ҳатто ўрис ва арман ҳам иззат қилади. Ота ва боланинг ақидаси ана шундай муштарак. Отага домланинг насиҳат ва маърифати кор қилмайди. Акс ҳолда унга: - Ўқиганнинг бири сиз, емоққа нонингиз йўқ, деб ўшқиради. Мутафаккир Беҳбудий икки кўринишдаги илм - зиёлини истаган эди. Бири диний йўналишдаги уламолардир. Улар маълум даражада жамиятни ушлаб, бир йўналишга солиб туришда муҳим аҳамиятга эга. Иккинчиси замонавий илм – зиёлилари. Улар сирасига муҳандис, тиббиётчи, қонунчи ва бошқалар киради. Зиёлининг жамият ҳаётидаги ўрни драмада домла образида берилган. Муаллиф Ватанда яшаб туриб, беватан қолиш муаммосини қаламга олган. Илмсизлик одамларни бошбошдоқлик, бузуқлик, қотилликка бошлайди. Илмсиз, маърифатсиз оилада ота қатл этилди, ўғил Сибирга сургун қилинди.

“Падаркуш” ўзбек драматургиясида ибтидо асар сифатида катта анъана яратди. Қодирий “Бахтсиз куёв”ни “Падаркуш” драмаси таъсирида ёзгани ҳаммага маълум. Бундан ташқари асар Самарқанд, Тошкент, Бухоро ва Фарғонада драматургиянинг шаклланиши ва такомилига асос бўлди. Бундан ташқари драма озар ва татар драматургиясига ҳам самарали таъсир кўрсатгани маълум. Қисқаси, Беҳбудий ўзбек маданияти, адабиёти ва миллий тафаккурига тамал тош қўйган буюк сиймолардан биридир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

O'xshashlar

Маҳмудхўжа Беҳбудий

Фитрат – истиқлол фидойиси адиб

Махмудхўжа Беҳбудий ижодий фаолияти

Абдулла Қодирий. Жадидчилик – адиб илк ижодининг тамал тоши

Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди (1875-1919 йил)(Махмудхужа Бехбудий хаёти)