Маҳмудхўжа Беҳбудий

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167.5 KB

Ko'chirib olish

Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) Режа: 1. Маҳмудхўжа Беҳбудий - Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ҳақиқий маънодаги асосчиси. 2. Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди 3. Беҳбудий - илк дарсликлар муаллифи 4. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Падаркуш ёхуд ўқимаган боланинг ҳоли» драмаси 5. Беҳбудий публицистикаси

Туркистон жадидчилик ҳаракатининг ҳақиқий маънодаги асосчиси Маҳмудхўжа Беҳбудийдир. У ёзувчи, публицист, жамоат арбоби, биринчи ўзбек драматурги, педагог, «усули савтия» методига асосланган «усули жадид» мактабларининг Туркистондаги биринчи ташкилотчисидир. Унинг номи нафақат Туркистон генерал губернаторларига, ҳатто Русия подшоҳига ҳам таниш бўлган, унинг фаолияти Бухоро амирини ларзага солган. Унинг номи қатағон даврларигача миллат тараққиёти, истиқлол тимсоли бўлиб келди. Беҳбудий қатл қилинганининг 7 йиллиги муносабати билан атоқли тарихшунос, манбашунос олим, марҳум Лазиз Азиззода (1895-1987) «Маориф ва ўқитғувчи» журналининг 1926 йил, 2-сонида қуйидагиларни ёзган эди: «Беҳбудийнинг хизмати французларнинг Жан Жак Руссолари, русларнинг Ломоносуф, Чернишевский ва Писарифлари, Кафказ туркларининг Фатҳали ва Нажафбеклари, татарларнинг Маржоний ва Носирийси ила бирдур... Энди унинг исмини абадий қолдирмоқ учун ҳеч бўлмаса, унинг номиға мактаблар солмоқ, талабалар тарбияси учун сармоя (фонд) ташкил этмоқ, босилмаган асарларини бостирмоқ, таржимаи ҳолини ёздириб, чоп этдирмоқ, муҳим асарларини тўплаб босдирмоқ вақти етгандур. Агар Ўзбекистонда Навоий ва Улуғбекдан бошқа учинчи бир кишига ҳайкал қўйиладурғон бўлса, шубҳасиз, бу Беҳбудийнинг ҳайкали бўлғусидур. Унинг асарларини босдиришда, яқин мозийдаги тарихий инкишофимизни билмоқ учун Беҳбудий эмас, Беҳбудийларнинг хизматлари, заминлари ҳам ўрунлари ила танишмоқимизнинг ҳозирдаги ҳам келгусидаги аҳамиятин эсдан чиқармаслик керак». Дарҳақиқат, Беҳбудий ХХ асрнинг улуқ мутафаккири сифатида Улуқбек, Навоийлар қаторида туришга ҳақлидир. Халқимиз истиқлоли

қурбонлари Беҳбудий ва Беҳбудийлар ҳақида куюниб айтилган бу сўзлар 70 йиллик шўролар даврида унуттирилди, уларни яхши билганлар, унинг ишини давом эттирганлар отилди, Сибир музликлари қаърида йўқ қилинди. Дарвоқе, юқоридаги сўзлар муаллифи Лазиз Азиззода ҳам 28 йил Сибир сургуни азоб-уқубатларини ўз бошидан кечирди. Аммо истиқлол фидойилари ҳақидаги ҳақиқатлар қанчалар чуқур кўмилмасин, халқ онгидан сидириб ташлашга ҳаракат қилинмасин, миллат уларни, улар ҳақидаги хотираларни қалб қаърида сақлади. Истиқлол, мустақиллик туфайлигина улар ҳақида бор ҳақиқатни айтиш ва ёзиш имконияти туғилди. Ҳожи Муин келтирган маълумотларга 1 кўра, Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йил 19 январда Самарқандга яқин Бахшитепа қишлоғида руҳоний оиласида туғилди. Унинг отаси Беҳбудхўжа Солиҳхўжа ўғли асли Туркистондан бўлиб, Аҳмад Яссавий шажарасига мансуб ва у масжидда имом-хатиблик қилган. Маҳмудхўжа анча зиёли тоғаси Муҳаммад Сиддиқ қўлида - қозихонада мирзолик қилади, шу билан бирга, кичик тоғаси Мулла Одилдан араб тилининг сарфи ва наҳфи(грамматикаси)ни, илми ҳисоб, илми мантиқни пухта ўрганади. ЈҚозихонада мирзолик, кейинроқ муфтилик қилар экан, ниҳоятда тийрак, илмга чанқоқ Маҳмудхўжа тоғалари раҳбарлигида шариат қонун-қоидаларини, мусулмон ҳуқуқшунослиги-фиқҳ илмини, Бурҳониддин Марғинонийнинг мусулмон дунёсига маълум ва машҳур «Ал-ҳидоя» («Тўғри йўл») асарини чуқур ўрганади, халқ ўртасида «Муфти Маҳмудхўжа» номи билан эътибор қозонади. Маҳмудхўжа, асосан, 1 +аранг: Щожи Муин. Мащмудхыжа Бещбудий "Зарафшон" газетаси, 1923 й, 25 март.

мустақил мутолаа билан ўз билимини ошириб борди, шу билан бирга, дунёқарашининг камолотга эришувида дунёнинг бир қанча мамлакатларига қилган саёҳатлари ҳам муҳим аҳамият касб этди. М.Беҳбудийнинг буюк ислоҳотчи, Туркистон жадидчиларининг «карвонбоши»и бўлиб етишувидаги иккинчи ҳал қилувчи омил унинг «турк дунёсининг юлдузи», Шарқу Ғарб тарихи, маданиятини, турк, араб, форс тиллари каби рус, инглиз, француз тилларини бирдай мукаммал билувчи Исмоилбек Гаспрали (1851-1914) билан яқин алоқаси ва ҳамфикрлиги бўлди. Унинг биринчи чет эл сафари 1899-1900 йилларга тўғри келади, ушбу сафар давомида Кафказ ўлкаларида, Истанбул, Қоҳира, Маккаи-мукаррама, Мадинаи-мунавварада бўлади, ҳаж амалларини бажаради ва бу ўлкалардаги таълим-тарбия, мактаб тизими билан яқиндан танишади. Маҳмудхўжа Беҳбудий саёҳатлари давомида Туркистон ўлкасининг илм-фан, маориф ва маданиятдан, дунё тараққиётидан, ҳатто бошқа мусулмон давлатларига нисбатан буткул узилиб қолганини ўз мушоҳадасидан ўтказди, биринчи навбатда, ибтидоий мактабларни тубдан ислоҳ қилиш кераклигига тўла ишонч ҳосил қилди. 1903 йилда Самарқанднинг машҳур маърифатпарварлари, педагоглари Саидаҳмад Сиддиқий, Саидаҳмад Васлий, Абдуқодир Шакурий илк усули жадид мактабларини очган, мутаассибларнинг турли-туман тўсиқларини енгиб, ўз фаолиятларини давом эттираётган эдилар. Бу мактаблар иқтисодий ва маънавий мададга муҳтож эди. Беҳбудий 1904 йилда А.Шакурийнинг Ражабамин қишлоғидаги мактабини Самарқандга ўз ҳовлисига кўчириб келди ва бу мактаб учун янги ўқув жиҳозлари, қуроллари тайёрлади,

Сиддиқий-Ажзийнинг Ҳолвойи қишлоқидаги «усули жадид» мактабини мутаассиблардан, «усули қадим» тарафдорларидан ҳимоя қилди. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг иккинчи сафари 1906 йилнинг августида Нижний Новгородда ўтказилган Русия мусулмонларининг турмуш тарзи, маданияти, маорифи ва миллий масалаларига бағишланган қурултойда иштирок этиши бўлди. Бу ҳақда у қуйидагиларни ёзади: «1325 санаи ҳижриясинда Русия мусулмонларининг муҳтарам зиёли ва акобирларининг Нижни ёрминкасинда миллий ишлар тўғрисинда машварат қилинатурган мажлисиға мушарраф бўлмоқ учун Ўрунбург йўли ила Маскўв, Петербуг, Қозон воситаси-ла Нижний Новагўруд бориб эдим». 1 Маҳмудхўжа Беҳбудий 1907 йилда Русия 3-Давлат Думасида кўриб чиқиш учун «Туркистон маданий мухторияти лойиҳаси»ни ишлаб чиқади ва муҳокама учун Думанинг Мусулмон фракциясига топширади. Бу Туркистон мустақиллиги йўлидаги дастлабки қадам ҳисобланар ва ўз даврида буюк жасорат эди. Табиийки, Чор ҳукумати М. Беҳбудийнинг талабларини эътиборга олмади. Ушбу «Лойиҳа»нниг аҳамияти ҳақида уни 2001 йилда ҳаарлем (Голландия)да нашрдан чиқарган доктор Темур Хўжа ўғли қуйидагиларни ёзади: «Туркистон учун маданий мухторият талаб қилиб чиққан бу таклифноманинг Русия Давлат Думасида кўрилган-кўрилмаганлигини текширмоқчи эмасман. Лекин бу матн диққат билан ўрганилса, Беҳбудийнинг чор Русияси қарамоғида Туркистонда яшаётган туркистонликлар учун (Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги бунга

кирмайди) ўз даврига кўра ғоят жасоратли, кенг ҳуқуқлар талаб этувчи мухторият истагани маълум бўлади. Таклифномадаги энг муҳим икки мавзунинг бири мактабларнинг хусусийлаштирилиши (18-модда), иккинчиси эса Русия Давлат Думасининг Туркистоннниг ички ишларига аралашмаслиги лозимлиги билан боқлиқ моддалардир» 1 М. Беҳбудий таклиф қилган «Лойиҳа»сида Туркистон ўлкасинниг иқтисодий, сиёсий мустақиллиги масаласи билан чиқмайди, бундай сиёсий масалаларни амалга ошириш Туркистон шароитида мумкин эмаслигини тушунар эди. У Русия ҳукумати олдига ўлка халқлари маданий-маърифий, таълимий-тарбиявий турмуш тарзига дахл қилмаслик масаласини қўйди. ХХ аср тонг отарида энди очила бошлаган «усули жадид» мактаблари генерал-губернаторликнинг, чор ҳукуматининг қаттиқ қаршиликларига, тўсиқларига дуч келди. «Лойиҳа»да Беҳбудий ҳукуматнинг бу сиёсатига кескин қарши чиқди ва мактаблар хусусида махсус «Умимий мактаблар» бобини киритди. Унда шундай талаблар қўйилган: «Умумий мактаблар» 17. Русияқа умумий ўқитув масала ва моддаси Туркистонни мусовиян (тенглик) муштамил (ўз ичига олган) бўлади. 18. Туркистон мактаблари ва мадрасалари ҳукумат назоратидан озод бўлсун. 19. Умумий ўрта ва олий мактабларға мусулмонлардан комиссия тайинлансун. Рус ҳарфи мусулмон мактаблариға жорий бўлмасун. 20. Ҳар хил корхона, ҳибсхона ва аскархоналарғаки, мусулмон бордур, мусулмон руҳонийси тайинлансун». 2 1 «Жащон адабиёти» журнали, 2003 йил, август, 148-бет. 2 Ыша журнал, 155-156-бетлар. Ушбу лойища 2003 йилда профессор Бегали +осимов томонидан «Жащон адабиёти» журналида

Беҳбудий - илк дарсликлар муаллифи Маҳмудхўжа Беҳбудий бутун фаолиятини миллатни илм-маърифатли қилишга қаратди, бунинг учун у усули жадид мактаблари тармоқини кенгайтириш, улар учун ўқув дастур ва дарсликлар яратиш, ўқувчиларни ўқув қуроллари билан таъминлаш, кутубхоналар, нашриётлар ташкил қилиш ишлари билан муттасил шуғулланди. 1904-1909 йилларда у ўзбек ва тожик тилларида «Рисолаи асбоби савод» (1905), «Рисолаи жуғрофияи умроний» (1905), «Рисолаи жуғрофияи Руси» (1905), «Китобатул-атфол» (1908), «Амалиёти ислом» (1908), «Тарихи ислом» (1909) каби дарсликларини яратди. Ушбу дарсликларнинг баъзилари ҳақида қисқароқ бўлса-да, маълумот бериб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Савод алифбодан бошланади. Шунинг учун ҳам жадид педагоглари «усули савтия» методида фаолият кўрсата бошлаган мактаблар учун алифбо дарсликлари яратишга биринчи даражали масала сифатида қарадилар. Маҳмудхўжа Беҳбудий ушбу метод заминида Туркистон ўлкасида бириничи бўлиб алифбо дарслигини яратди ва уни «Рисолаи асбоби савод» деб номлади, асар тожик тилида. Муаллиф алифбони босмадан чиқаришдан олдин бир йил давомида Абдуқодир Шакурий мактабида тажрибадан ўтказди, алифбога баъзи бир ўзгартишлар киритди ва 1905 йилда Самарқандда босмадан чиқарди. Бу ҳақда М. Беҳбудий асар муқаддимасида қуйидагиларни ёзади: «Жаноб фазилатпаноҳ мактабдорлар, муаллимлар, шогирдлар мураббийлари, Сизларга мурожаат ва арз қилурман. Каминанинг «Асбоби савод» («Савод қўлланмаси») номли ушбу рисоласи шогирдларнинг қисқа муддатда ўқиш ва ёзишни ўзлаштиришлари учун нашр этилди.

мўлжалланган бўлиб, бир неча бор синовдан ўтказилгандир. Фақирнинг етти яшарли ўғли Масъудхўжа ҳам шу қўлланмада тез саводини чиқарди ва такомиллаштирди. Самарқанд вилоятининг усули жадид мактаби муаллими Абдуқодир жаноблари ўз мактабларида 3 ой давомида ушбу дарслик- алифбо билан дарс бердилар ва ниҳоятда мураккаб ҳисобланмиш усули қадимдан афзалликларини синовдан ўтказдилар. Жаноб муаллим 3 ой давомида биз тавсия қилган осон ўқитиш усули билан ўспирин ва йигитларни ўқиш ва ёзишга ўргатди. Сиз, азиз муаллимлар, бизнинг «Асбоби савод» алифбо-дарслигимиздан ҳам фойдаланишингизни сўраймиз. Оллоҳ сизларга ёр бўлсин» 1 . Ушбу алифбо Ватанимизнинг тожикзабон мактаблари учун асосий дарслик сифатида бир неча бор нашр қилинди ва кўпроқ Бухоро, Самарқанд мактабларида октябр тўнтаришидан кейин ҳам қўлланди. Муаллиф асар охирида ёзувга ўргатиш мақсадида ҳуснихатдан намуналар беради. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг муҳим дарсликларидан яна бири «Китобатул-атфол»дир. Китобнинг номланиши ҳақида: баъзи тадқиқотчилар ушбу дарсликнинг номланишини «Болалар учун китоб», «Болалар учун ёзув китоби», «Болалар китоби» каби шаклларда таржима қиладилар. Бундай номлаш муаллиф мақсадига ҳам, китобнинг мазмун- моҳиятига ҳам тўғри келмайди, чунки «китобат» сўзи луғатларда «хат», «мактуб», «битик» деб таржима қилинган. Ушбу «Китобатул-атфол» дарслигини «Болалар мактублари» деб таржима қилиш мақсадга мувофиқдир. Чунки китобда болаларни турли мазмундаги расмий, 1 Мащмудхыжа Бещбудий. Рисолаи асбоби савод (Алифбои мактаби исломия). Мураттиб ва ношир Мащмудхыжа. Самар=анд. 1905 й. 2-3-бетлар (тожик тилидан таржима).

норасмий, хусусий хатлар ёзишга ўргатиш, ёзма нутқини ўстириш масалалари атрофлича таҳлил қилинган, болаларнинг турли мазмун ва мақсадда ёзилган мактубларидан чиройли намуналар берилган. Дарслик муқаддимасида Туркистоннинг усули қадим мактабларида ўқувчилар ёзма нутқини ўстириш масаласи ниҳоятда ночор аҳволда эканлиги, болаларни иншо ёзишга ўргатиш учун бирорта қўлланманинг йўқлиги мазкур асарни ёзишга мажбур қилганлигини таъкидлайди. Ушбу дарслик, биринчидан, ёшларни турли давлат идораларида ўзбек тилида иш юритишга ўргатиш вазифасини ўз олдига қўйган бўлса, иккинчидан, муаллимларнинг эътиборини ўқувчиларнинг ёзма нутқини ўстиришдек ниҳоятда муҳим масалага қаратади: «...шогирдлар ибтидоий мактабға кириб, қалам юргизгонидан сўнг ҳар нав мактуб таълим олмоқ ила батадриж усули таҳрир ва китобати замония ва маҳаллийя ҳам адабиёти миллийя таҳсилина бошлаб, бора-бора таҳсилларини охириғача маҳорат ҳосил этадурлар. Биз ҳам шул қоидаға биноан мажмуанинг китобат ва иншо унвонинда авлоди ватан учун расмий ва хусусий ҳамда Туркистоннинг шаръий ва миллий маҳкамаларина маъмул (амалдаги) барча васойиқ (васиқалар) ҳужжату билжумла мусулмон валаснўйи управители (ноҳия мудири) ҳузуринда бўлатургон дознания, протокол, қабоҳатнома ва расмий ҳар нав мактубларни муҳтавий бир неча жуздан мураккаб бир асар нашр этмоқ амалинда эдук. Шу мақсадқа ушбу «Китобатул-атфол»ни нашр ила шуруъ этдим... Муаллим афандилар мактаб болалариға мундаги мактублардан оз- оз бўлуб, ҳар калима ва жумла маъносини билдируб, сабоқ ва таълим бармоқлари ва имтиҳон олмоқлари маржуъдур». 1 1 Мащмудхыжа Бещбудий. Танланган асарлар. Тошкент. «Маънавият», 1997 й, 180-бет.

Ҳозирда ҳам ўрта мактабларда она тили ва адабиёт ўқитишнинг мақсад ва вазифаларидан бири ва асосийси ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ўстиришдир. Бу биринчи синфдан ўрта мактабни битириб кетгунгача бўлган даврни ўз ичига олувчи, соддадан мураккабга ривожланиб борувчи узлуксиз, мураккаб жараёндир. Ўрта мактабни битириб чиққан ёшлар, қайси соҳада ўқишни давом эттириши ёки қайси соҳада ишлашидан қатъи назар, ўз фикрини тугал, мантиқли, чиройли тарзда услубий ва имловий камчиликларсиз ёзма равишда баён қила олиш малакасига эга бўлиши керак. Бунга эса ўрта мактабларда ўқитувчи раҳбарлигида мунтазам, режали уюштириладиган баёнлар, иншолар ва бошқа ёзма иш турлари, уларнинг муҳокамаси орқалигина эришилади. Афсуски, кейинги йилларда ўрта махсус ва олий ўқув юртларига кириш имтиҳонлари тест орқали амалга оширилиши муносабати билан ўқувчиларнинг ёзма нутқи ниҳоятда пасайиб кетди, чунки ўрта мактабларда, ҳатто янги фаолият кўрсатаётган академик лицейларда ҳам ёзма ишлар- баён, иншо хўжа кўрсинга ўтказилмоқда. Бу билан олий ўқув юртларига киришда қўлланаётган тест-синов усулларига қарши эмасмиз, тест имтиҳонлари йил сайин мукаммаллашиб бормоқда. Кириш имтиҳонларида ёзма ишлар(иншо)ни олиб ташлаш мактабларда ёзма нутқ ўстириш масалаларига эътиборни пасайтириш мумкин, деган сўз ҳам эмас. Қолаверса, республикамиздаги ўрта мактабларни битирган ҳамма ёшлар олий ўқув юртларига кира олмайдилар ва буни режалаштириб ҳам бўлмайди. Аммо умум ўрта маълумотга эга бўлган шахс ҳар бир масалада ўз фикр-мулоҳазаларини ёзма равишда талаб даражасида баён қила билиши шарт. Бу маданиятлилик мезони.

Маҳмудхўжа Беҳбудий бундан юз йил муқаддам ёзма нутқ ўстиришдай ниҳоятда мураккаб ва масъулиятли масаласига алоҳида эътибор берган. Муаллиф «Китобат-ул-атфол» дарслигида ўқувчилар хат ёки мақола ёзаётган вақтларида нималарга аҳамият беришлари зарурлигини 18 моддада кўрсатиб ўтади: Мана, уларнинг баъзилари: «... Туркий ёзилур экан ва иборатни туркиси бўлуб туруб, ани ўрниға русий ва ажнабий исмни ёзмоқни аҳли дониш манъ қилгандурлар. Аҳли фан, уламо ва удабоға махсус ёзилатурғон хатлар, маҳкама ва дорулқазо мактублари, илмий ва сиёсий мақолалар яхши ва адабий суратға ёзилса керак. Мундай мактубларда арабий, форсий хатға русий ва франсавий баъзи бир исм ва луғатни ёзмаса илож йўқдур. Бовужуд шул бақадри имкон ўшал сўзларни туркий ё форсийчасини топиб ва топилмаганда жумла ила тафсир қилмоқ лозимдур. Хатни камсўз, сермаъно ёзмоқ керакдур... Ғазаб ва хафалик ва ё ниҳоят хурсанд ва бехушлик вақтларда хат ёзмай, ҳолоти даражи эътидол (мўътадил)ға келганда мактуб ёзмоқ авлодур. Бир нимарса ва ё одамни ниҳоят мадҳ ва таъриф ва ё ёмонламоқ ва муболақа этмоқдан ҳазар қилиб, барча ҳолда ўрта қисмға қалам ишлатмоқ керак. Мактубға ҳақорат, таъна, ҳазил, фисқ ва гуноҳға тааллуқ сўзлар асло ёзилмасун...». 1 Юқоридаги М.Беҳбудий томонидан кўрсатиб ўтилган талаблар ҳозирда ҳам муҳим аҳмиятга эга. 1 Тилга олинган асар, 181-182-бет.

Болалар руҳиятини яхши билган М.Беҳбудий ёзма нутқ ўстиришда ўқувчилар учун ниҳоятда қулай ва уларни қизиқтира оладиган усул-хат ёздириш усулидан фойдаланади. Чунки ёш болалар ота-оналарига, дўстларига хат ёзишга анча қизиқадилар. Дарслик муаллифи хат ёзиш одоби, қоидалари, румузлар-ҳис-туйқу белгилари (тиниш белгилари) бўйича раҳбарлик қилишда ўқитувчиларга қимматли йўриқлар беради. Ушбу ўқув дарслиги ўлка миқёсида таълим-тарбия муассасалари эски ва янги мактаблар учун катта аҳамият касб этди. Асар ҳақида «Туркистон вилоятининг газети»да «Новая книга писем для детей» номи билан махсус тақриз-мақола ҳам эълон қилинди. Унда қуйидагиларни ўқиймиз: «Бу яқин кунда бизнинг идорамизға Самарқанд шаҳрида барпо бўлуб, «усули савтия ва жадида» тариқи била таълим ва таълими ривож топиб турмуш мактаби ибтидоиянинг мутасаддиларидан ҳурматли фозил муҳтарам Маҳмудхўжа Эшон муфти жанобларининг эҳтимомлари била «Мажмуаи китобат ва иншодин бир неча жузъ» («Китобат-ул-атфол») номли мажмуачаларидан намуна баробаринда ҳадя юборилмуш экан». 1 «Китобат-ул-атфол» усули жадид мактаблари шогирдлари учун махсус дарслик сифатида яратилган бўлиб, биринчи нашри 1908 йилда, иккинчи нашри 1914 йилда босмадан чиқди. М.Беҳбудий бошқа жадид мутафаккирлари каби география фанини ўқитиш масаласига алоҳида эътибор берган. Унинг бу фанга оид «Мунтахаби жуғрофияи умумий» дарслигининг тўлиқ номи «Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия» (Умумий жуғрофиядан сайланма китоб) деб номланади ва у 1906 йилда Самарқандда 1 Туркистон вилоятининг газети, 1908 йил, 20 сентябр.

Г.И.Демуров матбаасида босмадан чиққан. Муаллиф асар муқаддимасида таъкидлаганидек, география фанига оид «... ижмол ва тафсилот туркий, арабий, форсий, рус луғатлариға тасниф бўлган ўттуз қадар қадим ва жадид кутуб ва рисолаи жуғрофия, ҳайъати риёзий, тарихий, табиийлардан мўътабар нусха ва ҳар гуна мазкур луғатлардаги газит-жарида, атлас, харита, курраи масан-курраи мусаттаҳа (ер шари-У.Д.), истатически мажмуалардан жамъ ва тартиб қилингандур». 2 Демак, асар муаллифи ўттиздан ортиқ мавзуга оид замонавий ва қадимий асарларни, манбаларни ўрганиб чиққан. Дастлаб «жуғрофия» сўзининг луғавий маъноси, бу фаннинг «жуғрофияи табиий», «жуғрофияи умронии» («аҳоли географияси»), «жуғрофияи иқтисодий», «жуғрофияи сиёсий», «жуғрофияи риёзий» каби соҳалари ҳақида анча илмий асосли маълумотлар беради. Кейин муаллиф география фанининг пайдо бўлиш тарихини, «курраи мусаттаҳа»-глобус, географик хариталарнинг яратилиш тарихи, география илмининг муҳим аҳамияти ҳақида батафсил тўхталади. Беҳбудий дарсликни яратиш жараёнида Шамсиддин Сомийнинг «Қомусул-аълам» ҳамда И.Гаспралининг «Туркистон уламоси» асарларидан кўпроқ истифода қилганлиги кўзга ташланади. Муаллиф география илмига оид ўнлаб асарлар яратган мусулмон, хусусан, туркистонлик олимларнинг, уларнинг асарларини ном-баном тилга олади, «Туркистон донишмандлари» номли боб ажратади, шу билан бирга, бу илмни рифвожлантиришда Оврўпо олимларининг хизматларига ҳам алоҳида эътиборни қаратади: «Мусулмон уламоларидан сўнгра фарангийларни(нг) аҳли дониши ва Оврупо олим ва сайёҳлари денгиз ва қуруқликни ҳар тарафиға араблардан зиёда ҳиммат ва 2 Бещбудий. Танланган асарлар. Тошкент "Маънавият" 1997 Нашрга тайёрловчи Б. +осимов

ғайрат ила юра бошлаб, дунёмизни иброний, юноний, арабий замонларидан кўра хейле катталигини билиб ва дунё аҳлиға билдурдилар. Аввалги замонларга 1 оти эшитилмаган Амрика, Пўлинизия, Орази Қутбия ва минглар ила жазира(орол)ларни топиб, ҳозирги барча мамлакат ва жазира ва денгизларни(нг) масоҳати (ўлчови) ила ҳамаға билинмоғиға боис бўлдилар. Санаи 1450 мелодий-854 ҳижрийдан бошлаб, бани одам илмиға дунёмиз аввалгидан кўра каттароқ бўлишиқа Оврупо донишмандлари хизмат қилиб ва ўз давлат ва мамлакатлариқа кўп нафлар еткурдилар». 2 «Мунтахаби жуғрофияи умумий» дарслигининг алоҳида боблари «Жуғрофия ўқумоқ мусулмонларға лозимдур» ҳамда «Эски ва янги донишмандлар» деб номланади. Уларда Ер ва Осмон жисмлари ҳақидаги тушунчаларнинг, хусусан, Ернинг яссилиги, сокинлиги, унинг ҳўкиз шохи устида туриши каби қарашларнинг асоссизлигини илмий далиллар билан кўрсатиб беради: «Шул тариқа хилофи ақл ва нақл сўзлик ҳикоят китоблар бизларни(нг) истеъмолимизға борки, деб ёзади муаллиф, илм ва хабарлик одам зеҳн қўйса бўладур. Чунончи, мутолаамизқа юрган баъзи китобларқа ёзилганки, ер ялпоқ, бир бошдин бошқа бошиқача беш юз йиллик йўл, атрофиға Кўҳи Қоф деган забаржаддин девори муҳити бор. Ер ҳўкиз шохига, ҳўкиз балиқга, балиқ сувға, сув ҳавоға... Аммо ҳозирги жуғрофия илми тажриба ва рўияти башарийядан билинадурки, Ер курравий (юмалоқ), остиға ҳўкуз, балиқ йўқ, атрофиға девори йўқ ва Ер айланадур, ҳавоқа муаллақ турадур». 3 1 М.Бещбудий Самар=анд шеваси асосида ырин-пайт келишиги =ышимчаси да ырнига жыналиш келишиги =ышимчаси га =ыллайди. 2 Тилга олинган асар. 189-бет. 3 Тилга олинган асар. 194-бет

Дарслик муаллифи Истрабўн 4 , Батлимус 4 каби юнон олимларининг географик фаолиятини чуқур таҳлил қилади, шу билан бирга, уларнинг геоцентрик, яъни ҳамма осмон жисмлари унинг атрофида айланади, деган қарашлари нотўғри эканлигини таъкидлайди, аксинча, гелиоцентрик қарашларни илгари суради. Бу фикрни алоҳида таъкидлашдан мақсад шунда эдики, ХХ аср бошларида ҳам Туркистон дин пешволари ўртасида геоцентрик тизим ҳукмрон эди. Беҳбудий ёзади: «Истрабўн, Батлимус деган юноний олимлар жуғрофия ва ҳайъат илмлари тўғрисида яхши китоблар тасниф қилиб, бу илмларни кўп ривож берибдурлар. Аларни китоби юнон тилиға ёзилғон эмиш... Осмон тўққуздур ва Ерни атрофиқа айланадур, деган киши ушбулар ва низоми маҳдуд эгасидур». 1 Дарсликнинг «Атроф. Жиҳоти. Харита. План» бобида уфқ, қибланома(компос), харита ва план ҳақида маълумот берилган. Беҳбудий томонидан ажратилган хариталарнинг турлари ҳозирги замонавий хариталар турларига анча мос келади, яъни «харитаи умумий», «харитаи хусусий», «харитаи тўпўграфик» ва бошқалар. Маълумки, хариталар тузишда масштаб муҳим аҳамиятга эга. Дарслик муаллифи «масштаб» сўзининг муқобили сифатида «ўлчак» сўзини жуда тўғри қўллаганки, ҳозир ҳам географик атама сифатида қўллаш маъқулдир. Ҳозирда қўлланаётган «миқёс» атамаси, географларнинг фикрига кўра, «масштаб» тушунчасини тўла ифодалай олмайди. 4 Страбон (мил.авв. 63- 64 й. милодий 23- 24 йиллар) -+адимги юнон географи, 17 жилдли, «География» асарининг муаллифи. 4 Птоломей-Шар=да Батлимус номи билан машщур былган. 4 1 Тилга олинган асар. 187-бет.

$Дарсликнинг «Дин» ва «Одат», «Ҳукумат ва ҳукмронлар» бобларида давлатларни бошқариш тизимлари, дин ва аҳоли географияси ҳақида ҳозирги замон географияси учун ҳам қимматли маълумотлар берилган. «Дунёга уч мингдан зиёд лисон-тил ва бир мингдан зиёда дин, мазҳаб борки, - деб ёзади Беҳбудий, ҳар бири ўзларини ҳақ ва бошқани ботил биладур. Ақллик ҳаким ва аллома одамларни(нг) таҳқиқ ва иқрориға қараганда, дунёда дини исломдан бошқа ақл ва ҳикматға мувофиқ ва мустаиди тамддун бир дин йўқдур. Они учун ҳар мазҳабдаги бу замон алломаларини(нг) баъзиси мусулмон бўладурларки, шарофати илмдур...». 1 Маҳмудхўжа Беҳбудий Туркистон ўлкасида очилаётган усули жадид мактаблари учун география фанига оид «Китоби мунтахаби жуғрофияи умумий ва намунаи жуғрофия» дарслигидан ташқари яна «Мадхали жуғрофияи умроний» («Аҳоли географиясига кириш»), «Мухтасари жуғрофияи Русий» («Русиянинг қисқача географияси») дарсликларини, ушбу дарсликларга илова сифатида «Туркистон, Бухоро ва Хива харитаси»ни босмадан чиқарди. Беҳбудийнинг ушбу асарлари билан чуқурроқ танишар эканмиз, у ўзидан олдинроқ яшаб-ижод этган географ олим ҳожи Юсуф (1842-1924) фаолияти билан, у яратган ва Самарқанд кўргизмаси(виставка)да намойиш қилган глобус билан танишган кўринади. 2 М.Беҳбудий дарслигининг муҳим маърифий ва методик жиҳатлари шундаки, муаллиф дарсликни яратишда Туркистон аҳолисининг география ва унга алоқадор фанлар бўйича билим савиясини эътибордан соқит қилмаган. Дарсликда ифодаланган географик жараёнлар ҳозирги кун нуқтаи назаридан жуда содда, ибтидоий кўринса-да, бу методик жиҳатдан жуда 1 Тилга олинган асар. 209-бет. 2 Бу ща=да іаранг: Щожи Муин. Ыожи Юсуф-Ызбекистонда биринчи жу\рофия олими. «Маориф ва ы=ит\учи» журнали. 1927 йил, 7-8-сон, 66-бет.$