Махмудхужа Бехбудий - Adabiyot - Referatlar

Махмудхужа Бехбудий

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106.5 KB

Ko'chirib olish

Маҳмудхўжа Беҳбудий (1874-1919) Туркистонда жадидлар ҳаракати асосчиларидан бири, жаҳонга машҳур бўлган ўзбекнинг ягона жўғрофияшуноси, атоқли жамоат арбоби, буюк исломшунос, улуғ педагог ва ахлоқшунос, юксак дидли журналист, Маҳмудхўжа Беҳбудий 1874 йил 10 мартда Самарқанднинг Бахшитепа қишлоғида руҳоний оиласида таваллуд топди. Маҳмудхўжа 6-7 ёшларида ўқиб хат-савод чиқаргач, отаси уни қори қилиш мақсадида Қуръонни ёдлата бошлади. Маҳмудхўжа Қуръонни ёд олгач, қорилик билан қаноатланмай 15 ёшларидан тоғаси муфти мулла Одил ҳузурида дарс олишга киришди. Бу ерда у «Қофия», «Шаҳри мулло», мантиқдан «Шамсия», «Мухтасар ал вакоя», «Ҳошия» ва ҳисоб илмини ҳам ўрганади. Маҳмудхўжа ўқувчилар орасида ибратлиси ҳисобланган, ўткир зеҳнли ва ўқишга ҳаваси баландлардан эди. Маҳмудхўжа Беҳбудий отаси вафот этганидан сўнг ўқишни тарк этиб, касбкорлик қилишга мажбур бўлади. Самарқанд музофати «Чашми об»да эндигина қози бўлган тоғаси Муҳаммад Сиддиқ ҳузурида мирзолик хизматида ишлади. Бу ерда икки йил хизмат чоғида, қозихона ишлари кенг танишди. Иш юритиш, ҳуқуққа хос ҳамда муфтиликка тегишли барча юмушлардан хабардор бўлди. У икки йилдан сўнг «Қлбуд» бўлисига ўтиб мирзолик қилади ва тез орада муфтилликка кўтарилади. 1916 йилгача шу ерда ишлайди. Беҳбудий маккага бориш учун жиддий тайёргарлик кўради, араб тилини ўрганади, ислом назариялари билан танишади. Ҳажни етуклик имтиҳони деб билади ва ниҳоят 27 ёшида Маккада бўлиб, Ҳожи ва муфти унвонлари билан қайтади. Шарқ халқларининг маънавий ҳаётида, мактаб-маорифида чинакам тўнтариш ясаган, туркий қавмларнинг чинакам ифтихори бўлган Исмоилбек Ғаспирали томонидан ишлаб чиқилган «усули жадид»ида номи тарихда катта

ўрин тутгани сингари, Беҳбудийнинг номи ҳам Туркистон мактаб-маорифида кенг ўрин эгаллайди. У биринчи бўлиб ўлкакда бу янгича усулдаги мактабларни ташкил этишни тарғиботчиларидан ҳамда амалиётчиларидан ҳисобланади. Бу соҳада Беҳбудий Исмоилбек Ғапиралидан кўп янги томонларни ўрганди. «Таржимон» газетаси Беҳбудий учун вазиятни англашда зарурий восита бўлди. Газетанинг дастлабки сонларида: «Бир бечора фақирни кўрсак, ачинамиз. Ўлаётган бечорани кўрсак, юрагимиз изтиробдан оринади. Ҳатто бирор ҳайвоннинг қийналиши раҳмимизни келтиради. Лекин бир эмас, минглаб кишиларнинг, бутун бир халқнинг жаҳолатдан мислсиз қийналаётганини кўрмаймиз . . . », деб ёзилган сатрлар бор. Кейин «Таржимон» саҳифаларида янги мактаблар ташкил этиш, илғор ва янги фикрларни бериш кенг ўрин эгаллади. Бу эса Исмоилбек Ғаспиралининг биринчи томонидан миллатлар қариндошлигини ҳимоя этса, иккинчи томондан умумдемократик характерга эга эканлигини кўрсатади. Шунинг учун ҳам Беҳбудий ўзига Ғаспиралининг тутган йўлини танлайди ва ундан маслаҳатлар олади ҳамда маслакдош бўлдилар. Беҳбудий «усули жадид» мактабининг зарурлиги, унинг қонун- қоидалари, мактабда ўтиладиган дарслар, қандай имтиҳонлар олиниши, мактабнинг қай тарзда тузилиш, унга қандай асбоб-ускуналар кераклиги, муаллимларнинг вазифалари, уларнинг таъминот масалалари ва бошқа кўп жиҳатларини Ғаспиралидан ва унинг асарлари ҳамда мақолаларидан ўрганди. Шулар асосида Туркистонда «усули жадид» мактабларини ташкил этиш учун бор кучини сарфлади. Нафақат ташкил этиш, у шу мактабларни китоблар билан таъминлашда ҳам жонбозлик кўрсатди. У Самарқанднинг эски шаҳар қисмида бепул кутубхона, қироатхона, ўз ҳовлисида мактаб очди. Машҳур педагог Абдулқодир Шукурийнинг янги усулдаги мактабини ўз ҳовлисига кўчириб келди. 1918 йилда Самарқандда «Мусулмон ишчи ва деҳқон шўраси» тузилганда Беҳбудий маориф комиссари этиб тайинланади. Шунда у янги мактаблар тармоғини янада кенгайтиради. Ўқув режалари тузиш, янги

дарсликлар яратиш, ўқитувчилар тайёрлайдиган курслар очиш каби ишларини ривожлантириб юборади. Маҳмудхўжа Беҳбудий «усули жадид» мактаблари учун бир қанча дарсликлар ёзади. «Мухтараси тарихи ислом» («Исломнинг қисқача тарихи»), «Мадхали жўғрофия умроний» («Аҳоли жўғрофиясига кириш»), «Мухтараси жўғрофи русий» («Россиянинг қисқача жўғрофияси»), «Амалиётчи ислом» ва ҳоказо китоблари дарслик сифатида ўқитилганди. «Усули жадид» мактабларида ҳамма ўкиш ҳуқуқига эга бўлган. Чор амалдорлари бу пайтда Туркистондаги янги усулдаги мактабларни Бирон айб топиб дарҳол бекиттириб қуяр эди. Чунки, подшо ҳукумати «бегона халқ»нинг қисман бўлса ҳам илм-маърифатли бўлишини, дунёвий билимларни ўрганишини истамасди. Янги усул мактабларини фақат подшо ҳукумати эмас, балки маҳаллий руҳонийлар, эски мактабнинг домлалари ҳам ёқтирмас эдилар. Улар янги усул мактаблари «ислом динига раҳна солади», «бу мактабларнинг муаллимлари «кофир», деб ташвиқот юритар эдилар. Бундай қараш ва тўсиқларга қарамасдан Беҳбудий ва унинг маслакдошлари «усули жадид» мактабларида Туркистон фарзандларини ўқитиш ишларини жадал суратда олиб борардилар. Махмудхўжа Беҳбудийнинг «»усули жадид» мактабидаги ўқитиш ишлари қуйидаги тартибда олиб борилар эди: «Мактаб икки босқичдан иборат бўлиб, биринчи босқич – ибтидоий қисм, деб номланган. Бунинг таҳсил муддати тўрт йил. Биринчи йилида: форсча ва арабча ёзув ҳамда ўқишни ўрганилган. Суралар ёд олинган. Ҳисоб дарси ўргатилган. Умуман бир йил давомида ёзмоа ўқимоқни ўлиқ ўрганганлар. Иккинчи йилида: хафтияк, имон ва эътиқоддан дарс, форс, туркий ва араб тилида шеърлар, қасидалар ўқитилган. Учинчи йилида: Қуръони Карим, ислом ибодати, тажвид, Саъдийдан насиҳатлар, форс ва туркий тил пухта ўргатилиб, ундан иншолар ёздириларди. Ҳисобдан турли тақсимот ва иш юритиш каби зарурий жиҳатлар ўқитилган. Тўртинчи йилида: эса Калому Шариф, муфассал тажвид, форсий ва туркий назм ва наср, ахлоқ дарси, туркий ва форсий тил, ҳисоб тарих, жўғрофия ўқитилган. Бу тўрт синфни

тамомлаган болаларни муаллимларнинг ўзи тақсимлаган. Хоҳласа иккинчи босқичга қолдирар, уларнинг ўзлаштиришларига қараб мадрасага юборар, боланинг ўзи хоҳласа Европа мактабларига юборар ёки тирикчилик учун ишлашга йўлланма берарди. Мактабнинг иккинчи босқичи – рушадия бўлиб, бунга тўрт синф – ибтидоий қисмни тамомлаганлар ўтказилар эди. Бу босқичда ўқитиладиган дарс ва илмларнинг мундарижаси қуйидагича: биринчи йили араб тили, жўғрофия, шафақия, форс тили, таржима жумла мухтасар, тарихи анбиё ва ислом тарихи, Саъдийнинг «Гулистон», туркий тили ўқитилган; иккинчи йил – араб тили, шифохия, тарих, ислом ахлоқ, турк тили, ҳисоб, форс ёзуви ва ҳоказолар; учинчи йил – араб тили, ҳисоб, хат ёзуви, тарих туркий тил, рус тили ҳам ўқитилган; тўртинчи йил – араб тили, рус қозихона хатлари, бўлистнойхона хатлари, турк тили ва адабиёти, саломатлик, мактаб ва ҳаёт, ишқ ва муҳаббатсиз ахлоқ ва бошқа кўпгина ҳаётий дарслар ўқитилган. Беҳбудий мактабида ҳар йилнинг охирида тантнали имтихонлар ўтказилиб туриларди. Имтиҳонларга, албатта, ота-оналар ва бошқа меҳмонлар ҳам таклиф қилинарди. Бу биринчидан: «усули жадид» мактабларини кўпроқ тарғиб қилиш ва унинг ўқиш тартибларини кўрсатиш бўлса; иккинчидан: мактабни ҳаётийроқилиш, яъни оила ва мактаб бирлигини амалга ошириш эди. Саккиз синф, яъни икки босқични тамомлаган шогирд арабча, форсча ва туркчада бемалол сўзлаб ёзарди. Русчани ҳам ўқиб, бемалол гаплаша оларди. Туркистоннинг бошқарма маҳкамаларининг барчасида ишлашга қурби етарди. Бу шогирд мактабда муаллимлик ҳам қила олар, тижорат билан ҳам шуғулланар, ҳатто муҳаррирлик ҳам қўлидан келарди. Ҳар йилги имтиҳонларга барча жойдаги вакилларга хат юборилиб таклиф этиларди. Лекин кўпчилик мактабнинг ютуқларини кўра олмаганидан келмасди. Беҳбудий айтар эдики: «Келиб кўрсунлар, дуруст бўлса, ривож берсунлар, нодуруст бўлса, далил ила исбот қилсунлар... мақсадимизда хизматдан ва миллатдан бошқа нарса йўқдур».

«Усули жадид» мактабини йўлга қўйиш осон кечмади. Беҳбудий ва Шакурий бунинг учун барча мусулмон тараққий этган шаҳарларидаги мактабларини ўрганди. Бундай мустамлакачилик даврида Туркистоннинг истиқболи учун ўз ҳовлисида илм-маърифат ўчоғини очгани учун Беҳбудийнинг бошида неча-неча таёқлар синди. Шунга қарамасдан жафокаш муаллим «усули жадид» мактабини қаттиқ туриб ҳимоя қилди. Унинг мактабига чор рус инспекторлари келиб тафтиш ўтказишганида жўғрофия, тарих ва ҳисоб китобларини отхонанинг охури тагига яшириб қўйган. Беҳбудий бутун вужуди билан муаллим эди. Унинг ўзи ҳам юқори синф талабаларига жўғрофия ва тарихдан сабоқ берар. Миср, Туркия, Қозон ва бошқа жойлардан олиб келган турли янги-янги китобларини юқори синф ўқувчиларига ҳамда энг яхши ўқиганларга ҳамда муаллимларга тортиқ қиларди. У не қилса улуғ Туркистон учун ва унинг келажаги бўлган ёшлар учун қиларди. Беҳбудий ахлоқ ва тарбиянинг асоси – мактаб, барча илмнинг боши ва ибтидоси мактаб. Саодатнинг, фозил инсоннинг маънавий чашмаси – мактаб деган ақидага амал қиларди. Бу борада «Туркистон вилоятининг газетаси», «Тараққий», «Хуршид», «Шуҳрат», «Осиё», «Турон», «Хуррият», «Оина», «Самарқанд», «Меҳнаткашлар товуши», «Улуғ Туркистон», «Нажот», «Тирик сўз», «Таржимон», «Вақт», «Шўро» каби матбуот саҳифаларида юзлаб мақолалар билан чиқишлар қилди. Ушбу мақолалар асосан таҳсил ва таълимнинг тараққиётига бағишланарди. Масалан: «Таҳсил ойи», «Эҳтиёжи миллат», «Самарқанд усули жадид мактаби хусусида», «Мажлис имтиҳон», «Тарих ва жўғрофия», «Самарқанд китобхон исломия», «Самарқанд китобхона ва матбаахона», «Самарқанд ислоҳ русум мажлиси», «Бухорода усули жадида» каби чиқишларида янги усул мактаблари, унинг аҳамияти ўқитиш тизимлари, янги маориф ва маданиятни ривожлантириш, дунёвий фанларнинг нафи, маърифатга рағбат, комил инсоннинг тарбияси ҳақидаги муҳим маърифий фикрларни ўқиш мумкин эди. Беҳбудий таълим ва тарбия ҳамда унинг муаммолари тўғрисида бой

публицистик мерос қолдирди. Жумладан, «Имон ва ислом», «Ихтиёжи миллат», «Бухорода усули жадида», «Ҳуррият – озодлик - эркинлик», «Таҳсил ойи», «Икки эмас, тўрт тил лозим», «Туркистон», «Миллатни ким ислоҳ этар», «Ёшларга мурожаат», «Ватанпарварлик керак», «Бизни кемирувчи одатлар», «Бухоро хонлигига саёҳат», «Ибтидоий мактабларимизнинг тартибсизлиги ёхуд тараққийнинг йўли», «Бизга ислоҳ керак», «Ҳақ олинур, берилмас», «Самарқандда миллий ишлар ҳақинда» ва бошқалар. 1917 йилнинг 16-23 апрелида Тошкентда бўлиб ўтган Туркистон мусулмонларининг Қуролтойида миллатни ўзаро ихтилофлардан воз кечишга, буюк мақсад йўлида бирлашишга, иттифоқ бўлишга чақиради. Аммо у ўз орзуларига эриша олмади. Беҳбудий 1919 йил 25 мартда ана шу ғоялари учун миллатчи жадид сифатида айбланиб, Шаҳрисабзда қамоққа олинади ва қатл этилади. У ўлими олдидан қилган васиятида: «Биз ўз қисматимизни биламиз. Агар бизнинг ҳаётимиз ҳурият ва халқнинг бахт саодати учун қурбонлик сифатида керак бўлса, биз ўлимни ҳам хурсандчилик билан кутиб оламиз.... мумкин қадар кўпроқ яхши мактаблар очиш, шунингдек маориф ва халқ бахт-саодатини таъсинлаш соҳасида тинмай ишлаш бизга ҳайкал бўлади....». Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг янги мактаблар учун ёзган асарлари мактабларнинг ислоҳида катта ҳодиса бўлди. Айни даврда бу дарсликлар назарий, илмий ва амалий жиҳатдан кенг қўлланилди. Бу китобларнинг бугунги кунда ҳам қадри йўқолганича йўқ. «Китобатул атфол» («Болалар мактуби») асари ўз даврида бир неча марта нашр этилганди. Бу китобга қирқтага яқин форсий ва туркий иншолардан намуналар киритилган. Шаҳодатнома ва бошқа иш юритишга доир ҳужжатлар ёзишни ўрганишдан таълим беради ҳамда намуналар ҳам келтирилган. Волостнойхона, қозихонада ёзиладиган ҳужжатлар ҳам мана шу китоб орқали ўргатилган. Ёш ва катталарга мўлжалланган 36 саҳифалик тўплам Республикамизга давлат мақоми берилган, мустақиллик қарор топаётган дамларда бу китоб

назарий-маърифийгина эмас, балки амалий аҳамиятга ҳам эгадир. Ўзбек тилида иш юритишимизда бу китоб жуда қўл келади. Китобнинг мақсади ҳам шунга қаратилган. Беҳбудий ўша даврдаги мадрасалар аҳволини ўзининг 1907 йилда ёзган «Фарёд Туркистон» мақоласида шундай таърифлайди: «Бир мадрасага 20 талаба гапи ила бир ноақл мударрис сайланур, бир волостда 40 нафар Эл бошлариндан 21 нафарни садоси ила бир жоҳил қози сайланур» деб Беҳбудий бу мударрис, муфти ва қозиларни саксон фоизи қариялардир. Улар ёшларга қандай билим ва тарбия бера оладилар, дейди. Беҳбудий Туркистоннинг келажагини унинг янги кадрларида, мутахассисларида ва ўқимишли ёшларида, деб биларди. Шунинг учун ҳам у ҳар бир ёзган мақоласида янги тараққиётга жавоб берадиган кадр тарбиялаб етиштириш масаласини қўярди. Савдо-сотиқ ишларини кенг ривожлантириш, касса очиб миллий даромадни кўпайтириш зарурлиги ҳақида тушунтиришлар олиб борарди: «Иморат қилмоқчи бўлсак режа лойиҳаси лозимки, муҳандисларга муҳтож бўлурмиз. Аммо, биз ҳануз муҳандис илмини билмаймиз. Контур ва расмий дафтар тутиб, касса тузиб тижорат этмоқ лозим?» деганди. Беҳбудий Туркистонда етиштирилаётган маҳсулотлар арзон баҳоларда Оврупо бозорларига олиб кетилаётганидан ачинади. Бизда ҳам Оврупо бозорларида савдо-сотиқ қиладиган мутахассисларнинг етишиб чиқишларини истайди: «Туркистон меваси... донаси, тоши, туфроғи... ва немусалари Оврупо бозорига кетар. Муни Оврупо доллари келиб оз баҳога олиб кетар. Меҳнатни биз қилармиз, фойдани улар кўрар». Шунинг учун дейди, Беҳбудий: «Оврупа ила савдо қилатургон киши аввало замона илми ўқимоғи лозим. У миллат тараққиётининг маънавияти - ҳам тарбияси, ҳам иқтисоди, ҳам маърифати» деб қаради. Беҳбудий Туркистоннинг келажагини ўйлар экан, миллатимизнинг тараққиёти борасида турли йўлларни қидирди. Бойларга ҳам мурожаат этди: «Бошқа миллатларнинг бойлари фақир ва етимлар учун мактаб ва

дорилфунунлар солдурурлар, фақир ва етимларнинг ўқимоғи учун воқф (стипендиялар) тайин қилур. Бутун Туркистон ўн бой элинда минг сўмдан берса, 25 бола учун Тошкентда (диний ва замонавий) бир пансиунли ва наҳорли мукаммал мактаб бино бўлур, ҳар йил ҳукумат мактабинда 50 бола тайёрлайдур». Агар шундай бўлсаки, ўн йиллар орасида бизда яхши-яхши ўқимишли муҳандис, шифокор, ҳуқуқшунос, иқтисодчи каби мутахассислар етишиб чиқарди, деб умид қилади. Драматургия соҳасида ҳам муваффақиятли ижод қилган Беҳбудийнинг 1913 йилда босилган. «Падарқуш» драмаси унга жуда катта шуҳрат келтирди. Бу драма қисқа вақт мобайнида Бухоро, Самарқанд, Тошкент, Қўқон, Андижон, Наманган, Каттақўрғон ва бошқа шаҳарларда илк театр Труппаларида оммавий суръатда саҳналаштирилди. Бу соҳада ҳам Беҳбудий Карвонбоши бўлди. Беҳбудий «Падарқуш» драмасида бойнинг уйдирма гапларига ишонган ўғли отасини ўлдирганини илмсизлик ва тарбясизлик оқибатидан деб кўрсатади. Отаси ўлади, ўғли қамалади, уйда ёлғиз қолган онага янги фикрли домла тасалли бериб айтади: «Онажон, сизга сабрдан бошқа чора йўқ, бу бадбахтлик ва мусибатга сабаб, жаҳолат ва нодонликдир, беилмлик ва тарбиясизликдир. Уйингизни нодонлик бузди. Сизни беилмлик хонавайрон қилди. Ўғлингизни беилмлилик Сибирга юборади. Жонингиздан азиз фарзандингизни тарбиясизлик балоси сиздан умри айритадур. Болангизни отаси тарбия этмади, ўқитмади. Охири балога учради, ёмон рафиқлар (одамлар) йўлдан чиқардиларки, қурбони жаҳолат бўлдингиз. Номақул ўғил ота-онанинг эркалатишларидан талтайиб, бекорчиликдан ёмон кишиларга қўшилиб, ёмон йўлларга юриб, охир-оқибатда ўзининг ва қолган оила - азолари умрини хазон қилади. «Бизларни – деб ёзади Беҳбудий, - хонавайрон... беватан ва банди қилган тарбиясизлик ва жахолатдир, беватанлик, дарбадарлик, асорат, фақирлик, зарурат ва хорликлар - ҳаммаси илмсизлик ва бетарбияликнинг меваси ва натижасидир... Мадомики, бизлар

тарбиясиз болаларимизни ўқитмаймиз, бу тариқа ёмон ҳодисалар ва бадбахтликлар орамизда доимо ҳукмрон бўлса керак. Бу ишларни йўқ бўлмоғига ўқимоқ ва ўқитмоқдан бошқа илож йўқдир». Беҳбудий ижодий фаолиятидаги бош масала Туркистонда маориф тараққиётидир. У «- дунёда турмоқ учун дунёвий фан ва илм лозимдир. Замона илм фанидан бебаҳра миллат, бошқа миллатларга паймол бўлур» - деган шиорга содиқ ҳаракат қилди. Мустамлака Туркистонни илмсизлик жаҳолатидан қутқариш учун эски мактабни ислоҳ қилишни зарурлигини исботлаб, усули жадидияга асос солди. Беҳбудийнинг ғоялари миллий педагогика тарихга қўшилган улкан хиссадир. Унинг педагогик фикрлари фақат у яшаган давр учунгина эмас, балки ҳозирги ёшлар тарбиясида ҳам самарали хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳаёти ва ижоди (1875-1919 йил)(Махмудхужа Бехбудий хаёти)

XX аср ўзбек адабиёти тарихи.( Махмудхужа Бехбудий, А. Авлоний, Фитрат, Хамза Хакимзода Ниёзий)

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж

Танқиддаги тарихийлик принципи замон ва тадриж

Фитратнинг хаёти ва ижоди