Абдурауф Фитрат ижоди - Adabiyot - Referatlar

Абдурауф Фитрат ижоди

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB

Ko'chirib olish

Абдурауф Фитрат ижоди Р е ж а 1. Фитрат ижодининг ўзбек адабиёти тарихида тутган ўрни. 2. Фитратнинг ҳаёт йўли. 3. Фитратнинг маърифатпарварлик руҳидаги асарлари. 4. Фитратнинг ижтимоий-сиёсий ва фалсафий мазмундаги асарлари 5. Фитратнинг миллий озодлик ҳаракати мавзуидаги драмалари.

АБДУРАУФ ФИТРАТ (1886-1938) Абдурауф Фитрат Бухорода жадидчилик ҳаракатининг ва ХХ аср ўзбек адабиётининг бошловчиларидан бири ҳисобланади. Буюк маърифатпарвар, серқирра ижодкор Абдурауф Фитратнинг ҳаёти ва ижодига қизиқиш ўз давридаёқ бошланган эди. Унинг ижоди ҳатто хорижда ҳам кенг миқёсда ўрганилган ва ўрганилмоқда. Масалан, япон олими Хисао Хумацу, француз олими Эден Каррерде Ипкаус, немис олими И.Бальдауф, америкалик олим Эдуард Ольвордлар томонидан адабий ҳамда кўпроқ сиёсий мақсадда ўрганилган. Ўзимизда эса 60-йиллардан кейин Фитратнинг баъзи асарлари нашр қилина бошланган (“Қиёмат”, “Шайтоннинг тангрига исёни” кабилар). 50-80-йилларда Фитрат ҳаёти ва ижодини Эрик Каримов кенгроқ ўрганган. У ўз тадқиқотларида Фитратни маърифатпарвар шахс сифатида гавдалантира олди. Фитрат ижодига янгича муносабат 80-йилларнинг иккинчи ярмидан шакллана бошлади. Унинг драматургияси, илмий мероси проф. Б.Қосимов, Ў.Болтабоев, И.Ғаниев каби олимлар томонидан анча батафсил тадқиқ қилинди. 80-йиллардан кейин Фитрат ҳақида ёзилган мақолаларнинг ўзиёқ 200 дан ортиқдир. Абдурауф Фитрат 1886 йилда Бухоро шаҳрида савдогар Абдураҳимбой оиласида туғилди. “Мир Араб” мадрасасининг мударриси Ғофир Ўожи Раззоқ ўғлининг хабар беришича, Абдурауф ўша давр эски мактабларидан бирида, сўнг машҳур “Мир Араб” мадрасасида ўқиди. 1904-1906 йилларда у ҳаж сафарида, Арабистон, Туркия, Москва, Петербург шаҳарларида бўлади. Туркиядаги ўзгаришлар, Москвадаги ҳаёт уни Европага яқинлаштиради. Фитрат ҳаждан келиб Бухородаги жадидчилик ҳаракатига бошчилик қилади.

Чунки олис юртлар бўйлаб қилган сафари унинг дунёқарашида шунга мойил замин ҳозирлаган эди. 1909 йил 18 июнда Бухоро ёшлари “Тарбияи атфол” номида яширин жамият ташкил қиладилар. Жамиятнинг биринчи мақсади Истанбулга талабалар юбориш, натижада юрт ҳаётини ислоҳ қилишга қодир кадрларни тарбиялашдан иборат эди. Фитрат ҳам Истанбулга юборилган талабалардан бири эди. Айний таъкидлашича, “... у талабаларнинг энг истеъдодлиси ва энг фозили эди”. Фитрат Истанбулда 1909-1913 йиллар давомида таҳсил олади. У Истанбул дорилфунунида ўқиб юрган кезларида ҳамшаҳарлари билан биргаликда “Бухоро таълими (умумий) маориф жамияти”ни тузади. Бу жамият бухороликларнинг ўзаро моддий-маънавий уюшмаси вазифасини бажарган. 1909-1913 йилларда Истанбулда Фитратнинг бир қатор асарлари форсий тилда босилиб чиқди. Чунончи, 1909 йилда “Мунозара” (“Ҳиндистонда бир фаранги ила бухороли бир мударриснинг бир неча масалалар ҳам усули жадиди хусусида қилган мунозараси”) асари босилди. Драматик публицистикага мойил бу асар замоннинг зайли билан тарихий тараққиётнинг икки поқонасида туриб қолган, дин ва дунё, жамият ва маърифат ҳақида икки хил қарашга эга бўлган икки кишининг баҳси асосига қурилган эди. Ушбу асар 1911 йилда Ҳожи Муин таржимасида “Туркистон вилоятининг газети” саҳифаларида, 1913 йилда Беҳбудий сўзбошиси билан алоҳида китоб ҳолида нашр қилинди. 1912 йилда Фитратнинг яна бир диққатга молик асари – “Баёноти сайёҳи ҳинди” (“Ҳинд сайёҳининг қиссаси”) чоп этилди. Фитратнинг форс тилида ёзилган дастлабки шеърий тўплами – “Сайҳа” ҳам Истанбулда 1911 йилда нашр этилди. Шоирнинг бу тўпламга кирган шеърлари 1914 йилда “Садои Туркистон” газетасида

ҳам босилди. “Ватанпарварлик шеърлари тўплами бўлган “Сайҳа”ни ўқиган кишиларни Бухоро ҳукуматигина эмас, шу билан бирга рус ҳокимияти ҳам таъқиб қила бошлади. Чунки бу шеърларда Бухоро мустақиллиги ғояси биринчи марта жуда ёрқин шаклда ифодалаб берилди”, - деб ёзган эди Ф.Хўжаев. Фитрат Туркистон мухториятини сўнгсиз меҳр билан қарши олди. Мухторият эълон қилинган 27 ноябрь тунини у “миллий лайлатулқадримиз” деб атади. У ўз қувончини шундай ифода этади: “Эллик йилдан бери эзилдик, таҳқир этилдик. Қўлимиз боғланди, тилимиз кесилди. Оғзимиз қонланди. Еримиз босилди. Молимиз таланди. Шарафимиз емурулди. Номусимиз ғасб қилинди. Инсонлигимиз оёқлар остига олинди. Тўзимли турдик, сабр этдик. Кучга таянган ҳар буйруқга буйсундук. Бутун борлиғимизни қўлдан бой бердик. Ёлғиз бир фикрни бермадук, ёшунтурдук, имонларимизга ўраб сақладук. Бу – Туркистон мухторияти!” Фитратнинг педагогик фаолиятида унинг 1917 йилда Бокуда нашрдан чиққан “Ўқув” номли дарслиги алоҳида ўрин тутади. 1918 йилда Фитрат бошчилигида “ Чиғатой гурунги” иш бошлади, бу ҳукумат рўйхатидан ўтган расмий ташкилот бўлиб, ўзбек адабиёти ва тилининг ривожланиши, назарий-амалий масалаларини ўрганиш унинг мақсадини ташкил этган. Фитрат 1920-1924 йилларда Москвада Шарқ тиллари институтида дарс беради, бу ерда у профессорлик унвонини олади. Юқорида санаб ўтилган асарлар Фитрат ижодий йўлининг изланишлар босқичи самаралари ҳисобланади. Улардан кейинроқ вужудга келган Фитрат драмалари эса, муаллиф ижодий йўлида жиддий бурилиш юз берганлигидан, яъни иккинчи босқич бошланганлигидан далолат беради.

Фитрат 1916-1934 йилларда драматургия соҳасида баракали ижод қилди. Фитратнинг 13 та драма ёзгани бизга маълум. Шундан 7 таси тўла ҳолда сақланган. 1920 йилда яратилган “Чин севиш”, “Ҳинд ихтилолчилари” драмалари романтик руҳ билан суғорилган. Уларда муаллиф воқеаларни Ҳиндистонга кўчириш орқали миллатпарварлик ғояларини тасдиқлашга интилган эди. Фақат бу драмаларнинг мазкур фазилати кейинчалик бутунлай тескари талқин этилиб, Фитратни “миллатчи”, “халқ душмани” сифатида айблаш учун дастак қилинган эди. 1924 йилда яратилган “Абулфайзхон” трагедиясини Фитрат драматургиясининг чўққиси дейиш мумкин, чунки унда шафқатсиз тарих сабоғи юксак бадиий ҳақиқат даражасига кўтарилган ва инсоният чексиз қон тўкишлар оқибатида даҳшатли фожиаларга олиб келишидан огоҳ этилган эди. Ўзининг юксак фазилатларига кўра, бу драма Фитрат ижодий йўлининг етуклик босқичи бошланганлигидан гувоҳлик берган эди. 1926 йилда ёзилган “Арслон” ва 1930 йилда яратилган “Рўзалар” драмалари эса замонавий руҳ билан суғорилган эди. “Арслон”да “Бой ила хизматчи” драмасининг руҳи яққол сезилиб туради. Фитрат ўзбек адабиёти тарихида кўпқиррали ижодкор сифатида ўчмас из қолдирди. У танқид ва адабиётшунослик, санъатшунослик ва тарих, тилшунослик ва матншунослик соҳаларида жуда кўп асарлар яратиб, ўзбек маданияти хазинасини бебаҳо дурдоналар билан бойитди. Улар орасида “Адабиёт қоидалари”, “Ўзбек классик мусиқаси ва унинг тарихи”, “Умар Ҳайём”, “Ўзбек адабиёти намуналари” каби китоблар Алишер Навоий, Машраб, Аҳмад Яссавий, Бедил сингари шоирлар ижодига оид мақолалари, “Қутадғу билиг” қўлёзмасини топишдек хизматлари диққатга сазовордир. Жадидчилик раҳнамоларидан бири Фитрат бир неча сафдошлари қаторида 1938 йил 4 октябрда қатл этилади.

1991 йили маданиятимиз дарғалари Чўлпон, Абдулла Қодирийлар қаторида Абдурауф Фитрат ҳам Навоий номли республика мукофоти билан тақдирланди.

А д а б и ё т л а р 1. Каримов Н. Мавлоно Фитрат. “Фидоийлар” тўплами. Т., “Фан”, 1990. 2. Шарафиддинов О. Абдурауф Фитрат. “Ёшлик”, 1990, 5-сон. 3. Қосимов Б. Фитрат. “Шарқ юлдузи”, 1992, 10-сон. 4. Ғаниев И. Фитрат. Эътиқод. Ижод. Т., Камалак, 1994. 5. Ғаниев И. Фитратнинг трагедия яратиш маҳорати. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1994. 6. www.o’zbek adabiyoti.com 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Абдурауф Фитрат

Фитрат Абдурауф Абдураимов

Абдурауф Фитрат-илғор жадид ижодкори

Фитрат – истиқлол фидойиси адиб

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)