Адабий жараён

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Адабий жараён Режа: 1. Адабий жараён тушунчаси. 2. Адабиёт тараққиётининг ички ва ташқи омиллари. 3. Адабий жараённи даврлаштириш.

Адабиётшуносликда "адабий жараён" атамаси тор ва кенг маъноларда қўлланади. Кенг маънода қўлланганда адабий жараён атамаси бадиий адабиётнинг энг қадимги даврларидан то ҳозирги кунга қадар давом қилиб келаётган узлуксиз тараққиёт жараёнини билдиради. Тор маънода эса ушбу атама остида муайян бир давр адабий жараёни, ундаги бадиий адабиётнинг мавжудлиги ва ривожи билан боғлиқ барча нарса-ҳодисалар, жараёнлар тушунилади. Масалан, XX аср бошларидаги Туркистон адабий жараёни деганда ўша давр адабий-ижтимоий ҳаёти (яъни, унда фаолият кўрсатган ижодкорлар, уларнинг ўзаро муносабатлари; жамият ҳаётида етакчилик қилаётган ғоялар, ижтимоий мақсад ва интилишлар ва ҳ.), даврнинг характерли адабий-эстетик ҳодисалари (бадиий адабиётдаги янгиликлар, янги адабий-эстетик тамойилларнинг вужудга келиши, янги жанрларнинг пайдо бўлиши, адабиётнинг реал ҳаётга яқинлашуви, унинг ижтимоийлашуви ва ҳ.), адабиётнинг у ёки бу йўналишда ривожланишига таъсир кўрсатган ички ва ташқи омиллар (ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий вазият, маданий- маърифий шароит, адабий алоқалар, адабий анъана ва янгилик муносабати) ... - қисқаси, бадиий адабиётга бевосита ёки билвосита алоқадор бўлган барча нарса-ҳодисалар, жараёнлар назарда тутилади. Агар бадиий адабиётнинг энг қадимги даврлардан то ҳозиргача кечаётган узлуксиз ривожланиш жараёнига назар солинса, бу жараён кишилик жамиятининг тараққийси, унинг ижтимоий-иқтисодий, умумаданий ва умуммаърифий ривожланиши билан бақамти кечаётгани кўрилади. Шу боис ҳам адабиётшунос муайян давр адабий ҳодисаларини ўрганганда ижтимоий-тарихий шароитни албатта эътиборга олади, чунки ҳар бир давр адабиётининг ривожланиш даражаси, ундаги турфа адабий ҳодисалар кўп жиҳатдан ижтимоий-тарихий шароит билан боғлиқ бўлади. Ижтимоий-тарихий шароит деганда жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий, умуммаданий ва умуммаърифий ҳолати тушуниладики, булар бари бадиий адабиёт тараққиётининг ташқи омили саналади. Маълумки, жаҳон ҳамжамиятига кирувчи турли миллатларнинг ижтимоий тараққиёт даражаси турлича бўлиб, бу нарса миллий адабиётлар тараққий даражасида ҳам ўз аксини топган. Эътиборли жиҳати шундаки, умуман кишилик жамияти тараққиётининг маълум босқичларига хос ижтимоий-тарихий шароит ҳар бир конкрет жамият ривожида моҳиятан ўхшашдир. Шунга кўра миллий адабиётлар тараққиёт босқичларида ҳам муайян ўхшашликлар кузатиладики, уларни миллий адабиётлар тараққиётидаги стадиал умумийлик деб юритилади. Фикримизни ойдинлаштириш учун конкрет мисолга мурожаат қилайлик. Масалан, асримиз бошидаги Туркистон ижтимоий-тарихий шароитининг миллий адабиётимиз тараққиётига таъсирини ёрқинроқ тасаввур қилиш учун, фикримизча, уни Европа адабиёти тарихи билан муқояса қилиш фойдалидир. Кузатишлар

шуни кўрсатадики, жадидчилик ҳаракати ўзининг кўп жиҳатлари билан ХYIII асрда Европада кенг қулоч ёйган маърифатчилик ҳаракатига ўхшашдир. Ҳар икки ҳаракатга хос муштарак нуқталарга бир қур назар солинсаёқ, бизнингча, бу фикримизда жон борлиги англашилади. Аввало шуки, ҳар икки ҳаракат ҳам феодал асослар емирилиб, уларнинг ўрнида капиталистик муносабатлар қарор топа бошлаган пайтда майдонга келган. Яъни, ҳар икки ҳаракатнинг юзага келишини заруратга айлантирган ижтимоий тарихий шароитнинг ўхшашлиги улардаги ўхшашликни келтириб чиқарган. Феодал ижтимоий муносабатлардан фарқ қилароқ, капиталистик муносабатлар жамиятнинг ҳар бир аъзоси учун тенг имкониятлар очиши билан характерланади. Янги шароитда энди инсоннинг ижтимоий келиб чиқиши эмас, ақлу заковати, тадбиркорлигию омилкорлиги унинг тақдирини ва жамиятдаги ўрнини белгилайди. Кўринадики, янгича ижтимоий муносабатлар шахснинг ижтимоий мақомини ўзгартирди, шахс энди ўзини ижтимоий шахс сифатида - жамиятнинг ва ўзининг ҳаётига фаол таъсир кўрсата оладиган унсур сифатида англай бошлайди. Шахс мақомининг ўзгариши билан феодал-монархик тартибларнинг эскиргани, жамият ҳаётини ислоҳ этиш зарурати тобора равшан кўзга ташлана боради. Европанинг қатор мамлакатларида айни шу хил шароит юзага келганида майдонга чиққан ҳаракат маърифатчилик ҳаракатидир. Маърифатчилик ҳаракатининг ижтимоий-тарихий шароит билан узвий боғлиқлигини шундан ҳам кўрса бўладики, унинг ғоялари европа мамлакатларининг ҳаммасига бир пайтда эмас, конкрет мамлакатда бунинг учун мос ижтимоий шароит юзага келгандагина ёйилган: аввал Англияда, кейинроқ Францияда, сўнг Германияда(маълумки, жадидчилик ғояларининг Қрим, Татаристон, Озарбайжон, Туркистон ҳудудларига ёйилишида ҳам шунга ўхшаш ҳолни кузатиш мумкин: уларнинг ҳар бирида ғоянинг ўзлашиши ва оммалашув даражаси турлича бўлган). Жадидчиликка ўхшаб, Европа маърифатчилигининг ҳам ягона ҳаракат дастури бўлган эмас, ҳар икки ҳаракат ичида ҳам қарашлар турличалиги(бироз консервативроқ қарашлардан то радикал қарашларгача) мавжуд эди. Маърифатчилар эскирган ижтимоий асосларни тамомила инкор килиб, янги - инсон табиатига мос, "ақл"га мувофиқ жамият қуриш ғояси билан чиққанлар. Жадидчиларга ўхшаб, улар ҳам ижтимоий ислоҳни амалга оширишда маърифат ёйишни асосий воситалардан бири деб билганлар. Ўз ғояларининг имкон қадар кенг доирада ёйилишини истаган маърифатчилар нашриёт-матбаа ишларига катта аҳамият берганлар, кичик ҳажмли ва арзон рисолалар чоп этиб тарқатганлар. Маълумингизки, жадидчилик ҳаракатининг кўзга кўринган намояндалари(Беҳбудий, Мунаввар қори, Ибрат ва бошқ.) ҳам ноширлик билан шуғулланганлар. Боз устига, жадидчиларнинг юқоридагича мақсад

йўлидаги саъй-ҳаракатлари ўзбек миллий матбуотининг шаклланишига олиб келгани ҳам маълум. Мутахассислар европа маърифатчилигини "фалсафий, ижтимоий, ахлоқий концепция", янгича дунёқарашга асос бўлган МАФКУРА деб ҳисоблайдилар. Янги мафкуранинг ўзагини "инсон ақлу заковатигина дунёни ўзгартириши мумкин", деган қараш ташкил этади. Дарҳақиқат, маърифатчилик ғоялари ижтимоий онгнинг кейинги тараққийсига жиддий таъсир кўрсатди: ХYIII асрдан бошлаб моддиюнчилик қарашлари тобора кўпроқ кишиларнинг онгини забт эта боради. Муайян ижтимоий шароит маҳсули сифатида дунёга келган бу мафкура жамият ҳаётининг барча соҳаларида, айниқса, адабиёт ва санъатда туб бурилишлар ясади. Европада маърифатчилик ғоялари таъсирида янгича эстетик принципларга таянган адабиёт шаклландики, унинг асосида "дунёни ва инсонни ўзгартиришга қодир ғоявий адабиёт керак", деган ақида ётади. Яъни, бошқача айтсак, маърифатчиларнинг ижтимоий идеали - "инсон табиати ва "ақл"га мувофиқ жамият қуриш" маърифатчилик адабиётининг эстетик идеалига айланди. Бу эса адабиётнинг-да шунга мувофиқ ҳолда ўзгаришини тақозо қилди. Мазкур ўзгаришлар орасида энг муҳими — идеалнинг "ерга тушгани"дирки, бунинг натижаси ўлароқ бадиият, гўзаллик тушунчаларига ҳам жиддий таҳрирлар киритилди. Жадидчилар каби маърифатчилар ҳам адабиётда аввало ўқувчиларни тарбиялаш асосида ижтимоий ҳаётни ислоҳ қилиш воситасини кўрганлар. Шу боис ҳам маърифатчилик адабиётидаги қатор жиҳатлар жадид адабиётидаги тамойилларни эсга солади. Бадиий адабиётга конкрет мақсадга эришиш воситаларидан бири сифатида қараганлари учун ҳам маърифатчиларнинг асарларида кўпинча қаҳрамонлар орасида очиқ ғоявий кураш кечади, қаҳрамонлар тилидан муайян ғоялар айтилади, қисқаси, ғоя асарнинг бутун тўқимасига сингдириб юборилади. Айрим адабиётшуносларнинг "маърифатчилик реализми" атамасидан кўра "дидактик реализм" атамасини маъқул кўришлари бежиз эмас, албатта. Зеро, маърифатчилик адабиёти, бир томондан, адабиётни ҳаётга яқинлаштирди, иккинчи томондан, уни тарбия воситаси деб билди. Маълумингизки, айни шу икки тамойил жадид адабиётининг ҳам моҳиятини белгиловчи хос хусусиятлар сифатида кўрсатилиши мумкин. Маърифатчилар ўз мақсадларини амалга ошириш учун қулай имкониятлар берувчи санъат турлари ва жанрларга айрича аҳамият берганлар. Хусусан, улар театрни ўз ғояларини тарғиб этиш минбари деб билганлар, шу боис ҳам драматик жанрлар ривожлантирилган, саҳнада ўйналаётган воқеалар хаётийлик касб этиб борган. Дидро, Лессинг каби йирик маърифатчилар театр санъатига, драматургияга бағишланган махсус тадқиқотлар яратишганки, бу ҳам юқоридаги фикримиз далилига хизмат қилади. Шуни

ҳам айтиш керакки, маърифатчилик адабиётида бадиий проза айниқса фаол ривожлантирилди: "эпистоляр роман", "саёҳатнома роман", "тарбия романи", "фалсафий қисса" каби қатор янги жанрлар ишлаб чиқилди; инсон характерини яратишнинг янги- янги имкониятлари кашф этилди, янги усулу воситалар жорий қилинди. Маърифатчилик адабиётида, айниқса, ҳаётни атрофлича бадиий таҳлил этишу яхлит бадиий концепцияни ифодалаш имконини берувчи роман жанри гуркираб ривож топди. Шу ўринда жадидчиларнинг миллий театримизни шакллантириш йўлидаги жонбозликларини, жадид нашрларида бот-бот учраб турган "бизга тиётр ва рўмон китоблари керак" қабиладаги хитобларни эсласак, муштараклик яна ҳам бўртиб кўзга ташланади. Эътиборли жиҳати шундаки, Европадаги маърифатчилик адабиёти билан жадид адабиётининг ўхшашлик жиҳатлари бадиий шакл бобидаги изланишларда ҳам кўзга ташланади. Масалан, француз адиби Монтескьенинг "Форс хатлари", инглиз ёзувчиси Голдсмитнинг "Дунё фуқароси ёки хитойлик киши хатлари" номли асарларида Европа воқелиги чет элликлар — бирида форс, иккинчисида хитойлик киши нигоҳи орқали берилади. Бу хил бадиий-композицион усулга мурожаат қилинишининг сабабларини қўя турайлик-да, Фитратнинг "Мунозара", "Ҳинд сайёҳи" асарларида ҳам шу йўлдан борилганини эслайлик. Ёки "Мунозара"нинг диалог шаклида қурилганини олайлик. қадимги юнон файласуфлари фойдаланган бу шакл ХYIII асрда маърифатчилар томонидан тирилтирилган, Дидро, Лессинг, Гердерларнинг фалсафий-публицистик асарлари(ҳатто Дидронинг "Рамо жиян" романи)дан айримлари айни шу шаклда ёзилган эди. Табиийки, мазкур масала махсус ўрганилса, булардан бошқа ҳам муштарак ўринлар топилиши, эҳтимол. Юқоридагилардан кўринадики, европа маърифатчилик адабиёти билан жадид адабиёти орасида қатор ўхшашликлар мавжуд. Бунинг сабаби эса ҳар икки адабиётни юзага келтирган ижтимоий-тарихий омиллар, ҳар икки ҳаракат кўзлаган мақсадлардаги ўхшашлик билан изоҳланади. Бадиий адабиётнинг тараққиёти ижтимоий-тарихий шароит билан кўп жиҳатдан боғлиқ бўлгани ҳолда, уни фақат шу шароит билан боғлаб тушуниш, ташқи таъсир аҳамиятини мутлақлаштириш ҳам тўғри бўлмайди. Дейлик, бадиий адабиёт муайян тарихий босқичларда жамиятнинг ижтимоий тараққиёти даражасидан олдинлаб кетиши ёки, аксинча, ортда қолиши ҳам мумкин. Масалан, XIX асрдаги чор Россияси кўплаб Европа давлатларидан ҳам иқтисодий, ҳам ижтимоий тараққиётда анча ортда қолган эди, ярим қулдорлик тузумига асосланган давлат эди. Бироқ айни шу аср рус адабиёти кўплаб истеъдодларни, жаҳон миқёсида тан олинган Толстой, Достоевский сингари буюк ёзувчиларни етиштирди. Ёки, аксинча, ижтимоий-иқтисодий тараққиётда анча олдинлаб

кетган америка адабиётининг жаҳон бадиий тафаккурида ҳодиса саналувчи у қадар катта истеъдодларни беролмаганини ҳам қайд этиш зарур. Демак, бадиий адабиёт тараққиёти кўп жиҳатдан ижтимоий шароит билан боғлиқ ривожланади ва, айни пайтда, нисбий мустақилликка ҳам эгадир. Бадиий адабиёт тараққиётининг муҳим ички омилларидан бири сифатида анъана ва янгилик муносабати олинади. Ҳар бир давр ўзидан олдинги давр адабиётида мавжуд энг яхши жиҳатларни ўзига сингдиради ва ўзидан унга нимадир қўшишга интиладики, шу асосда тараққиёт жараёнининг узлуксизлиги таъминланади. Адабиётдаги ворисийлик, анъаналарга содиқлик ҳар бир миллий адабиётдаги ўзига хослик, миллий қиёфанинг йўқотилмаслигини кафолатлайди. Бой анъанага таянган адабиётнинг ривожланиш имкониятлари, табиийки, бошқаларга нисбатан юқори бўлади. Масалан, халқимизнинг бой адабий-маданий анъаналари XX аср бошларидан кузатилувчи янги ўзбек адабиётнинг шаклланиш жараёни тез кечишини таъминлади: адабиётимиз жуда қисқа фурсат ичида жаҳон адабиётидаги ютуқларнинг кўпини ижодий ўзлаштирди, ўзининг бадиий арсеналини бойитди. Айтайлик, роман ғарб адабиётига хос жанр эканлиги, унинг ўзбек адабиётида ўзлашиши 20-йилларга тўғри келиши маълум. Бироқ ғарбона шакл миллий адабиётимизни бойитдигина эмас, балки адабий анъаналаримиз заминида унинг ўзи ҳам бойиди — ўзбек романчилиги дунёга келди. Миллий романчилигимизнинг илк намунаси бўлмиш "Ўтган кунлар"дан бошлаб "Отамдан қолган далалар"гача бўлган намуналарида минг йилликлар билан ўлчанадиган адабий-маданий анъаналаримиз излари бор, шу туфайли ҳам у ўзининг қиёфасига эга "ўзбек романи"дир. Бадиий адабиётнинг ривожланишида адабий алоқалар катта аҳамиятга моликдир. Миллий адабиётларнинг ўзаро алоқаси уларни бойитади, ривожланишига туртки беради. Масалан, ўзбек адабиёти тараққиётига унинг форсий адабиёт билан алоқалари жуда катта таъсир кўрсатган. Жумладан, форсий адабиётда яратилган ҳамсачилик, рубоийнавислик анъаналари ўзбек адабиётида давом эттирилди; деярли барча мумтоз шоирларимиз Ҳофиз, Саъдий каби форсийзабон ижодкорлардан таъсирландилар, уларни ўзларига устоз деб билдилар. Шунга ўхшаш, бадиий адабиёт тараққиётида унинг бошқа санъат турлари билан ўзаро алоқаси ҳам катта ўрин тутади (бу ҳақда илгари тўхталганмиз). Адабиётшунослик олдида турган муҳим муаммолардан бири адабий жараённи даврлаштириш масаласидир. Бу масалада қарашлар турличалиги мавжуд бўлиб, бу турличалик иккита асосий кўринишга эга: биринчи гуруҳ адабиётни даврлаштиришда ижтимоий-тарихий шароитга асосланса, иккинчи гуруҳ адабиётни фақат адабий ҳодисалар, бадиий-эстетик тамойиллардан келиб чиққан ҳолда даврлаштириш лозим деб ҳисоблайди. Бу ўринда ҳар икки томонни ҳам тўла ёқлаш ёки тўла инкор қилиш мақбул

эмас, аксинча, ўрталиқ мавқени эгаллаш тўғрироқ бўлур эди. Чунки, ижтимоий-тарихий шароитдаги ўзгаришлар адабиётда сезиларли даражада акс этмаган даврлар бўлганидек, улар жуда кучли из қолдирган даврлар ҳам бўлиши табиий. Дейлик, инсоннинг ижтимоийлашув даражаси кучли бўлмаган даврларда(XIX асргача, бизда XX асргача) ижтимоий-тарихий шароитдаги ўзгаришлар адабиётда ҳар вақт ҳам яққол кўзга ташланмайди, кейинги даврларда эса изсиз кетган ўзгаришнинг ўзи йўқдек. Демак, даврлаштиришда ижтимоий-тарихий шароитни эътиборга олиш ва шу шароитнинг адабиётга кўрсатган таъсирини яққол кўрсатиш зарур бўлади. Адабий жараённи даврлаштиришда адабий давр, аср, адабий авлод тушунчаларини ажратиш мумкин. Шуни айтиш керакки, бундаги вақт астрономик вақтга ҳар вақт ҳам тўғри келмайди. Энг катта бўлиниш сифатида даврни олсак, ўзбек адабиётида учта катта даврни: 1) энг қадимги адабиёт даври, 2) ислом шарқи адабиёти таъсиридаги мумтоз адабиёт даври ва 3) янги ўзбек адабиёти даврларини ажратиш мумкин. Иккинчи даврни асрларга ажратмоқчи бўлсак, унда қуйидагиларни кўриш мумкин: 1) туркий сулолалар даври адабиёти; 2) мўғул истилоси даври адабиёти; 3) темурийлар даври адабиёти; 4) уч хонлик даври адабиёти. Адабий авлод адабий жараённи даврлаштиришда энг кичик бирлик сифатида олиниши мумкин. Адабий авлод саналиши учун маълум гуруҳ ижодкорларининг бир даврда туғилгани ёки бир даврда адабиётга кириб келгани эмас, балки ижодда бир-бирига яқин тамойилларга таянгани эътиборга олинади. XX аср ўзбек адабиётидаги авлодларга назар солсак бу нарса яққол кўрилади: 1) жадидчилик таъсирида адабиётга кириб келган авлод; 2) шўро адабиёти авлоди; 3) 60-йиллар авлоди; 4) 70-йиллар адабий авлоди. Юқоридагилардан, мисол учун, 60-йиллар адабий авлодига О.Ёқубов, П.Қодиров, Ў.Умарбеков, Ў.Хошимов, А.Орипов, Э.Воҳидов, Р.Парфиларни кўрсатиш мумкин. Улар ижодининг бошланиши, туғилган йилларидаги фарқларга қарамай битта авлодга мансуб, чунки уларнинг ижоди эстетик принциплари жиҳатидан бир-бирига яқин туради. Кейинги авлод уларни инкор қилади ва янги ижодий принциплар билан майдонга чиқади.

$дабиётлар: 1.Адабиёт назарияси: 2 томлик. Т.2.-Т.,1979 2. Сулаймонова Ф. Шарқ ва ғарб. Қадимий адабий алоқалар.-Т.,1997 3. Мирвалиев С. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихини даврлаштириш муаммолари\\ Тил ва адабиёт таълими.-1995.-№5-6.- Б.48-52 4. Каримов Э. ХХ аср бошида Туркистонда адабий муштаракликлар\\Ўзбек тили ва адабиёти.-1994.-№4-6.-Б.16-23 5. Турдиев Ш. А.Қодирий ва татар адабиёти//Ўзбек тили ва адабиёти.- 1994.-№6.-32-38 6. Шеъриятда Фитрат ва Чўлпон анъаналари Гулистон.-1995.-№2.-Б.46-47 7. ал-Амин Б. Миллий адабиётнинг икки илдизи//Шарқ юлдузи.-1998.-№5.- Б.156-158 8. Қуронов Д. Жаҳон адабиётига йўл.-Жаҳон адабиёти.-1997.-№6.-Б.168-172$

O'xshashlar

Қадимий Ҳиндистон субконтинентидаги адабий-тарихий жараён

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён)

Насрдаги эклектик жараён

Миф ва ижодий жараён