Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён) - Adabiyot - Referatlar

Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён)

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

79.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳ озирги ижодий жараён Режа: 1. Бугунги кун шеъриятига бир назар. 2. Замонавий ўзбек насри тараққиёти. 3. Ҳозирги ўзбек драматургияси ва адабий танқиди. 4. Ижодий ният ва унинг ижроси.

Ижод–ҳаёт ҳақидаги маълумотни санъат қо и даларига бўйсиндириш жараёни. Асар тили устида ишлаш–халқчиллик билан боглиқлиги. Шарқ адабиётида адабий таъсир «Назира» ҳодисаси. Нормативлик ва «догматизм» тушунчаси. Бугунги кун шеъриятига бир назар. 80-йиллар ўрталаридан шўролар давлатида кескин сиёсий ўзгаришлар юзага келди. Тарихга «қайта қуриш» номи билан киражак бу жараён дунёнинг олтидан бир қисмини эгаллаган улкан мамлакатни етмиш йил давомида идора қилган большевиклар тузумини емирди, қизил империя қўлостидаги юзлаб миллат ва элатлар олдида ўз тақдирини ўзи белгилаш имконияти туғилди. Мумтоз адабий мерос, айниқса шўро даври адабиётига янгича қараш, аввалги баҳоларни қайта кўриб чиқиш, илгари номини тилга олиш ҳам хавфли саналган ижодкорлар ва уларнинг асарлари хусусида адолатли фикрлаш мумкин бўлиб қолди. Хусусан, ўзбек адабиёти тарихида маълум ва машҳур ижодкорлардан ташқари улар билан ҳамнафас яшаб ижод этган, шунчаки адабий машқлар эмас, мумтоз санъат намуналарини яратган Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Ҳусайн Бойқаро (Ҳусайний), Бурҳониддин Рабғузий, Абулғози Баҳодирхон, Сўфи Оллоёр, Амирий, Феруз, Авлоний, Беҳбудий, Фитрат, Чўлпон ва яна ўнлаб ижодкорлар мероси қайта нашр этилди, илмий-эстетик таҳлилга тортилди. Ҳаётдаги бу ижобий янгиланишлар замонавий адабиётга ҳақиқатни чўчимай ёзишга, ижод эркинлигига ташна ва шоирларга ҳам зарур имкониятлар туғдирди. кисқа давр ичида адабиётнинг барча тур ва жанрларида ҳаётни рўйи-рост, бор мураккаблиги билан тасвирлаган, ижтимоий-маънавий адолат-сизлик, хўрлик ва қуллик шароитида мажруҳлантирилган инсон руҳиятини илгари кўрилмаган нуқтаи назардан таҳлил этган ўнлаб яхши асарлар дунёга келди. Миллий онг шаклланиши, маънавий ўз-ўзини таниш, эркин руҳни тарбиялаш ишига сафарбар этилган адабиёт ўзининг энг истеъдодли вакиллари қиёфасида иқтисодий, сиёсий ҳаётнинг барча муаммоларига фаол аралашди,

ўзининг салмоқли фикрини жамият қатламларига сингдира олди. Бугунги кун шеъриятига бир назар. Ҳозирги шеъриятимизнинг етакчи тамойилларини белгилаб бераётган А.Орипов, Э.Воҳидов каби шоирларнинг кейинги йилларида яратган шеърлари ҳам «Фауст» муаллифининг бу фикрини тўла тасдиқлайди. Бугунги шеър ҳаёт қадар ранг-баранг ва мураккаб, анъанавий ва кутилмагандир. Унда юз йиллардан сўнг қайта мустақилликка эришган, бироқ эркнинг таъмини унутиб юборган халққа аждодлар руҳидан мадад илтижоси қизил империянинг жон талвасаси қурбони бўлган шаҳидлар тимсолидаги ибрат ва бедорликка чақирув, «тўрдагилар ҳокиму мутлақ, пастдагилар юмуқкўз» замонада сарсон кезаётган девона ҳақгуй руҳидаги қайсарлик манзаралари бўртиб кўзга ташланади. Нисбатан ижодий эркинлик шароитида диний мазуда, имон ва эътиқод масалаларида ҳам бадиий мушоҳада юритиш имкони туғилди. Хусусан, А.Ориповнинг «Ҳикмат садолари», «Ҳаж дафтари» туркумларига кирган шеърларида шоир ва унинг қиёфасига жамланган омманинг Аллоҳга тавбаси, шукрона ва ибодати ўз аксини топди. Юзаки қараганда, ижодий чеклангандек туюлган бу мавзулар доирасида ҳам шоир замонавий муҳим ижтимоий фикр ва унинг янгича ифода усулини топа билди. Миллат дардларига шериклик, омма ҳали англамаган муаммолар ўйидаги қийноқ шоирлар ижодида фарзандлик туйғусини, жўмардлик ҳиссини очиқ юзага чиқарди. Бу жиҳатдан Мирзо Кенжабекнинг «Хайрлашув», «курилтой нотиқларига», «Ҳақиқат» сингари шеърлари намуналидир. Гарчи уларнинг ҳаммасини ҳам юксак эстетик талабларга тўла жавоб берадиган асарлар деб бўлмасада, бироқ шеърларда акс этган шоир самимиятига, юрти ва юртдоши учун қайғураётган қалб исёнига бефарқ қараб бўлмайди. Шеърларда тобора кўпроқ аксини топаётган яна бир жиҳат–бу шоирнинг имтиҳонга тортиши, у билан юзма-юз туриб "«орани очиқ қилиб олиш"» га интилишидир. Шеърият, ниҳоят, етмиш йиллар давом этган

"вазифадошлик" юкидан, сиёсий ва ижтимоий шарҳловчилик вазифасидан аста-секин қутилиб, асл қиёфасига, соф моҳиятига, янги човачилик мажмуи ишга туширилганда, кинофестивалга келган меҳмонларни кўрганда ҳам, шукурки, шаклланиб қолди. Уларни энди сурат эмас, сийрат, қалб манзаралари кўпроқ ўзига жалб қиляпти, истеъдод кучи «ўтин ёришга» (А.каҳҳор) сарф этилаётгани йўқ. Ўзбек шеърияти ҳозирги кунда услуби ранг-баранг, мазмуний-шаклий изланишлардан чўчимайдиган, аксинча, мана шу ижодий тажрибаларнинг ўзини санъат табиати деб биладиган шоирларга эга. Агар улар ижодини анъанавий шеър йўллари чегарасида ёзаётган шоирларга қиёсан олсак, ҳозир шеърият камида икки оқимга ажралганини кузатиш мумкин. Бу икки йўналишни шартли равишда Омма шеърияти ва Шахс шеърияти деб номласак, балки тўғри бўлар. Аввало шуни таъкидлаш жоизки, бу ажратиш асосида асло ташқи белгилар устивор роль ўйнамайди. Шаклдаги ўзгачалик, шеърий санъатлардан фойдаланиш даражасининг ўзи у ёки бу шоирни омма ёхуд шахс шеърияти вакилига айлантириб қўймайди. Ҳамма гап шеърда акс этаётган ижодкорларнинг тафаккур ва ҳис-туйғулари кўлами, унинг шеър деганда нимани англаши, шеърдан нимани кутиши, қай кайфиятни шеърда, қай фикрни мақолада ифодалаши каби принципиал масалалардадир. Шеъриятдаги бу икки оқимни яққолроқ тасаввур этиш учун замондошимиз бўлган икки шоир ижодига бир назар ташлайлик. Муҳаммад Юсуфнинг ўнлаб шеърлари миллионлаб одамларнинг қалбидан жой олган. Унинг ёзган нарсаларини сиёҳи қуримай бастакорлар куйга солишган вақтлар бўлган бу шеър ва қўшиқларни тинглаб юрагидаги турфа армонларни, чигалларни ёзгандек бўлади. Айниқса, шоирнинг «Кокилингни ким кесди», «Кумуш», «Алдов», «Туркман қизи», «Юр Муҳаммад, кетдик бу ердан» каби турли мавзулардаги тизмалари ўзининг содда ва равон ифода усули, халқоналиги, тез тушинувга ўнғайлиги билан осон оммалашди. Хусусан, М.Юсуф «Мен ўз билганимдан қолмадим» шеърида ва шоирликни шундай англайди. Ўртамиёначилик касали ижодий жараённинг доимий ҳамроҳи

бўлиб келган. Афсуски, ошкоралик туфайли бу касаллик кучайса– кучайдики, пасайгани йўқ. Бу йилларда жиддий мақолалар учун мавзу бўла оладиган муаммоларнинг барчаси «шеърий мақолалар» (чунки уларни шеър, санъат деб бўлмайди!) учун ҳам мавзу бўлди. Умрида Оролни, унинг қуриган қирғоқларида азобланаётган халқни кўрмаган ҳар бир ўртамиёна шоир денгиз дардида «ёнди», пахта яккаҳокимлиги даладан шундоққина шеъриятга кўчиб ўта қолди, давлат тили ҳақида кеча муҳокамада айтилган гап бугун «шеър» бўлиб яна қайта янграйверди. Энди мақолаларга шеърдан мумтоз сатрлар эмас, аксинча. Шеърга долзарб мақолалардан ўткир гаплар эпиграф қилиб олинадиган бўлиб қолди. Ижодда самимийлик, табиийлик ўрнини муаммобозлик, гапбозлик, ғоябозлик каби қусурлар қайта эгаллаши кучайди. Бироқ, бу ҳодисаларнинг асл шеъриятга, албатта, алоқаси кам. Ҳозирги кунда ўзбек шеъриятининг эртанги кунига жиддий умид-ла қарашга барча асосларимиз бор. Фикрдаги оммавийликдан, ягона мафкура қуллигидан озод, санъатнинг асл қадриятларини секин-аста таниб бораётган энг кенжа авлод шоирларининг ранг-баранг ижодий ваъдалари бунга далилдир. 80-90 йиллар оралиғида А.Ориповнинг «Ранжком», О.Матжоннинг «куш йўли», «Нега мен?», У.Азимнинг «Оқпадар», М.Юсуфнинг «кора қуёш», И.Отамуродовнинг «Узоқлашаётган оғриқ», М.Муродованинг «Чақмоқ изидан», Э.Шукурнинг «Ибтидо хатоси» каби ўнлаб достонлари чоп этилди. Бу асарларнинг ҳар қайсиси турли мавзуларни қамраб олган бўлиб, уларнинг бадиий савияси ҳам турличадир. Ўзбек достончилигида жиддий ҳодиса бўлган яна бир асар ҳам худди шу йиллари яратилдики, унга қисқача бўлса-да тўхталиб ўтиш жоиз. Бу - Абдували кутбиддиннинг «Изоҳсиз луғат» номли достонидир. Янги шеърият хусусида юқорида билдирган фикрларимиз мана шу достон тимсолида, айниқса тўлароқ исботини топади. Бу асар анъанавий достончилик намуналаридан ҳамма жиҳати билан фарқланади. Аввало, унда зоҳирий воқеалар тизими сюжет чизиғини ташкил қилмай, балки асарда бениҳоя

кенг шоир тафаккури ва ҳистуйғулар алмашинувидан пайдо бўладиган руҳоний яхлитлик кузатилади. Муқаддимада лирик қаҳрамонга-Бобо (уни пайғамбарсифат зот ёхуд улуғ аждодлар тимсоли сифатида қабул қилиш мумкин) томонидан айтилган, ҳозирча унга сирли туюлган кароматлар достон қисмларида изоҳлана бошлайди. Сиз бора-бора «оёққа тушган қон қорайиши» га, «одамэтга ўралгани, эт бўлса косасида биқирлаётган кўпик, кўпик–заҳар» эканига, ниҳоят «тилни ипдек эшиб бўлиш» ига, кейин «жонни худди тасбеҳ доналаридай охирги кунгача узмасдан санаш» мумкинлигига имон келтирасиз. Афсуски, дунё ва инсон тўғрисидаги эпик тафаккур ва оригинал тасаввурнинг лирик байни бўлмоғи талаб этиладиган достон жанрида яратилган ҳамма асарлар ҳам бу истаклар даражасига чиқа олмади. Уларнинг аксариятида (ҳатто А.Ориповнинг «Ранжком», М.Юсуфнинг «қорақуёш», У.Азимнинг «Оқпадар» достонларида ҳам!) маълум бир ижтимоий, инсоний иллатлар, узоқ тарих ёхуд қатағон даври воқеалари анча юзаки, бир-биридан фарқ қилмайдиган кўламларда талқин ва таҳлил этилади. Муаллифлар фактдан ўсиб чиқиб кета олишмайди, балки унинг шеърий шарҳловчисигина бўлиб қолишади. Адабий асар сифатида тақдим этилган бу достонлар ижодкор шахснинг ижтимоий-эстетик мулоҳаза ва кайфияти асосига эмас, балки ҳаммага маълум хулосалар, юзаки сабоқлар асосига қурилади. Натижада, достонларнинг номи ва шаклини айтмаса, ўқувчи мутолаадан янги тасаввур ва фикр, ҳозирга қадар ўзига номаълум ва ёт бўлган оҳорли кайфият ўзлаштирмайди, руҳ ларзага келмайди, асар деярли изсизйўқолади. Бу эса, жанрнинг имкониятларидан ҳозирча тўла ижодий фойдаланилмаётганини кўрсатади. Замонавий ўзбек насри тараққиёти. Адабиётдаги сифат ўзгаришлари насрда яққолроқ намоён бўлмоқда. 70-йиллар охиридан ижодга кириб келган бир гуруҳ истеъдодли носирлар ҳозир айни камолот палласига қадам қўйган бўлсалар, турфа

услубий-ғоявий тажрибаларни дадил қўллаётган кенжа авлод, айниқса, кичик насрий жанрларда жиддий натижаларга эришди. Ҳикоячиликда кузатилаётган мазмун ва шакл якранглигидан қочиш, руҳий таҳлилнинг турли усулларига мурожаат қилиш бу жанр имкониятларига қайта умид туғдирмоқда. Ўнлаб ўқимишли ҳикоялар орасида Асқад Мухторнинг «Чодирхаёл», Ш.Холмирзаевнинг «Кўк денгиз», «кадимда бўлган экан», Х.Султоновнинг «Ғуломгардиш», Э.Аъзамовнинг «Боғболалик Кўкалдош», Х.Дўстмуҳаммаднинг «Жажман», Н.Отохоновнинг «Оқ бино оқшомлари», О.Отохоновнинг «Учинчи қаватдаги сариқ дераза», Н.Эшонқуловнинг «Маймун етаклаган одам», Ш.Ҳамроевнинг «Суратдаги аёл» сингари асарларини эслаш кифоя. Уларда миллий онгсизлик фожиасинидан тортиб ишқ мажнунаси қисматигача, аждоддан авлодга ўтиб 51келаётган ғулом (қул) лик руҳияти таҳлилидан тортиб, ўз-ўзини сарсон излаётган шахс руҳиятигача қаламга олинган. Оврўпа ва Лотин Америкасининг энг илғор адабий тажрибаларидан ижодий ўрганишда ўсаётган ҳикоячилигимизда объектив тасвир ва таҳлилга қурилган анъанавий йўллар билан биргаликда кўпроқ рамзий тимсол ва ишоралар, руҳий баён йўлларидан фойдаланишни кузата бошладик. Агар А.Мухтор ўзининг «Чодирхаёл» ҳикоясида миллий ва маънавий манқуртлик ҳолатини тупроқ ва қум остида қолиб кетган ўрадаги одамлар руҳияти орқали ёритишга уринса, Х.Дўстмуҳаммад эрксизлик ва иқтисодий-маънавий талов тарихини бозорда пайдо бўлган еб-ташиб тўймас номаълум махлуқ - Жажманга оломоннинг муносабати шаклида қайта яратди. О.Отахонов ҳикоясида тасвирни, учинчи қаватдаги сарғиш деразага тикилганча ўйга толган йигит қийноқларини дабдурустдан англаш осон кечмайди ўқувчига. Фақат зийрак мушоҳадагина гоҳ ёруғ, гоҳида хира нур сочаётган, бу орқали ўзида мужассам мураккабликни

англашга бўй бермаётган бу сирли дераза ўша йигит қалбининг асл тимсоли эканини тушунишга ёрдам беради. Балки ўзбек ўқувчисининг ҳозирги савиясини ҳисобга олиб танланган ҳикоя эпиграфи-Рембонинг «У сарсон изларди ўзини ўзи» деган мисраси мушоҳадали ўқувчига ортиқчалик қилар. Чунки, шу бир мисра ҳикоянинг эстетик қувватини, сирини аввалдан ошкор қилиб қўйгандек бўлади. Назар Эшонқуловнинг «Хароба шаҳар суврати», «куюн», «Тобут», «Маймун етаклаган одам» сингари ҳикояларида ҳам фикрлар ифодаси учун танланган рамзий тимсол ва тасвирлар ўзининг табиий ва мантиқийлиги билан ўқувчида шубҳа уйғотмайди, уларда илгари сурилган ижтимоий фикрлар ҳар қанча оммавий бўлмасин, муайян инсон тақдири ва руҳиятига чамбарчас боғлиқ ҳолда янгича янграйди. Бироқ «Истило» номли ҳикоядаги Туркистон босқини тарихининг турли жараёнларига механик равишда тимсол ахтариш, асарнинг мақсади, бор-йўғи кўпчиликка маълум яқин ўтмишни бошқачароқ - бадиийроқ шаклда қайта эслаш экани, муаллиф ўз-ўзини такрор каби, ижтимоий-сиёсий хабардорликнинг ўзиданоқ ҳикоя ясай беради. Кўринадики, бу ҳикоянинг ўрнини яхши бир тарихий-публицистик мақола билан бемалол алмаштирса бўлади. Ҳолбуки, ҳақиқий санъат ўрнини ҳеч нарса боса олмаслиги керак, аслида санъатнинг ўзи инсон тафаккурининг бошқа шакллари ета олмаган, ҳеч қачолн ета олмайдиган кенглик ва юксакликларида яралади, яратилади. 80–йилларда яратилган қиссаларнинг бош қаҳрамонлари аксарият жамиятнинг қуйи қатламларидан, унитилган, умум диққатидан панароқда яшайдиган, ўйлайдиган кишилардан танланди. Бироқ бу одамлар қалбида яшаётган туйғулар, жўш ураётган тўфонлар тасвир ва таҳлили шуни яна бир бор исботладики, бош қаҳрамон танловида асосий мезон унинг ижтимоий ўрни билан эмас, балки ижодкор ниятини тўлароқ ва ишонарлироқ етказишга яроқли характер бўлмоғи билане белгиланиши лозим. Бу қиссалар

қаҳрамонларига қўйилган исмлар билан ҳам гўё муаллифлар уларнинг 52 тақдирига ишора қилаётгандек туюлади– Элчиев (Э.Аъзамов. «Жавоб»), Эломонов (М. Дўст. «Истеъфо»), Зиёдулла Кал, коплонбек, Оймомо (Т. Мурод. «От кишнаган оқшом», «Ойдинда Юрган Одамлар»), Ғулом (Х. Султонов. «Кўнгил озодадир») вабошқалар. Уларнинг аксарияти у ёхуд бу шаклда жамиятдан хўрлик, адолатсизлик кўрадилар, аксарияти бу ҳолатга қарши ожизгина бош кўтариб мағлуб бўладилар. Агар ҳалол чавандоз Зиёдулла куппа-кундуз кунда, ҳамманинг кўз олдида рўй бераётган зўравонликка чидай олмай, бир инсон боласига ёрдам бергани учун ўғли тенги йигитлар томонидан тепкиланиб, одам боласидан эмас, тилсиз, бироқ қалбли ҳайвон - севимли отидан надот сўраса ва топса, «Жавоб»нинг қаҳрамони Элчиевнинг, ҳокисори ва атрофдагиларга фақат яхшилик тилаган кимсанинг, нафақат мажруҳ қилинган жисмини, балки шаъни ва имонини ҳам пул ва молга чақишга уриниб кўрадилар. Тилга олинган қиссаларда воқелик ва инсонга ёндашув анъанавий наср услубида олиб борилса, Х.Дўстмуҳаммаднинг «Оромкурси» асарида янгича йўлни кўрамиз. Асар қаҳрамони, сирли ижтимоий-сиёсий кучлар томонидан «келажаги порлоқлар» рўйхатига киритилган, агар қўйилган талабларга сўзсиз бўйсунса, давлат бошқарув поғоналари бўйлаб жуда тез ўсуви режалаштирилган аспирант йигит Кўклам Тонготаров (бу исмдаги рамзийликка ҳам эътибор беринг!) аввалига маҳлиё бўлиб, ора-сира бепарво, охир-оқибат қайсарлик билан оромкурси-кресло-ла олишади. киссада оромкурси рамзи фақат амал-эътибор тимсоли бўлибгина қолмай, балки наслга аралаша бошлаган инсон эрксизлиги, маънавий-руҳий қуллиги, қиёфасизлигининг яхлит тимсоли этиб гавдалантирилади. Сирли парадокс (тескарилик)–шаклий ҳокимият, кўриниб-сезилиб тургувчи кучга эришмоқ учун руҳий ҳокимиятни, ботиний қудратни, шаън ва шавкатни сўндирмоқ ёхуд ўзгартириб–синдирмоқ талаб этилади. киссада бу масала жуда кескин қўйилади (ё бўйсуниб яшаш ёки бўйин эгмай ўлиш). Учинчи– ўртача йўл йўқ! Ва қисса қаҳрамони, умрбод ўзи бўйсуниб ўзгаларни

бўйсундириб ўтган отасидан фарқ қилароқ иккинчи йўлни танлайди. У бу ҳаракати–ўз-ўзини қурбон қилиши билан аждоддан авлодга ўтиб келаётган, ирсиятга қадар сингиб улгурган ички қуллик занжирининг ўзи билан уланувчи бир ҳалқасини узатди–ўзини эмас, ҳали туғилмаган, бироқ туғилса барибир қул бўлажак фарзандини ўйлайди. Туғилажак фарзандлар қулларидан бунёд бўлмаслигини истайди. Кейинги ўн йиллик романларга ниҳоятда бой бўлди. Уларнинг аксарияти турғунлик ҳаётни, ўша йилларда одамларни қийнаган иқтисодий-маънавий муаммоларни акс эттирди. Бу асарларнинг қаҳрамонлари ҳам бир-бирига жуда ўхшаш тақдир эгаларидир. Ҳам салбий, ҳам ижобий персонажларга ёндашишда ёзувчиларнинг аксарияти бир хил қадриятларни мезон қилиб олдилар, жамияттурмуш тарзига, маънавий ва иқтисодий адолатсизликларга муаллифларнинг муносабати ҳам бир-биридан катта фрақ қилмади. Хусусан, О.Ёқубовнинг «Оққушлар, оппоққушлар», С.Аҳмаднинг «Жимжитлик», 53Ў.Ҳошимовнинг «Тушда кечган умрлар», Н.кобулнинг «Унитилган соҳиллар» ва бошқа ўнлаб романларнинг ғоявий-бадиий савиясида кўплаб муштаракликлар сезилади. Тўғри, бу асарларнинг барчасида ҳам эзилган, талон-тарож қилинган халққа чин дилдан ачиниш, уни эзган ва талаган тубан кимсаларга (уларнинг кўпчилиги турғунлиг даврида энг юқори мансабда бўлган шахслар!) чексиз нафрат руҳи яққол сезилиб туради. Асарларда илгари айтилмаган фикрлар ва ҳақиқатлар айтилиб, илгари тасвирлаш мумкин бўлмаган турмуш пучмоқларига ёруғлик туширилади. Бироқ, романдек эпик жанрнинг муваффақият қозонмоғи учун ҳали бу жиҳатларнинг ўзигина етарли эмаслигини ҳам мутолаа пайтида сезмаслик мумкин эмас. Жанрлар тўғрисидаги аваллги билимлардан Сизга маълумки, роман шаклланмоғи учун муаллифдан дунё ва инсон тўғрисида ниҳоятда кенг ва чуқур, албатта янгича тафаккур талаб этилади. (Роман терминининг маъноси ҳам «янги» деганидир!) Роман салмоғини унда акс эттирилган персонажлар сони ёхуд воқеалар ҳажми эмас, балки уларнинг нечоъли мукаммал таҳлил ва талқин этилгани белгилайди. Романий тафаккур

етакчилик қилмаса, ҳар қандай катта асар воқеа-ҳодисаларнинг ақлга ва мантиққа мослаштирилган йиғиндисидан бошқа нарса бўлмайди. Айниқса, Оврўпа ва Лотин Америкаси романчилиги эришган муваффақиятларга нисбатан олганда, ҳозирги замон ўзбек романининг шаклан ибтидоийлиги, фалсафий-эстетик жиҳатдан эса анча жўн ва саёзлиги яққолроқ сезилиб қолаётир. 80-йиллар романчилигимизнинг энг жиддий ютуқлари, шубҳасиз, Мурод Муҳаммад Дўстнинг «Лолазор» ва Тоғай Муроднинг «Отамдан қолган далалар» асарларидир. Уларда яқин ўтмиш кунлари мисолида ҳаёт ва инсон шамойиллари сири устида чуқур ўйга толинган, фақат шу даврдагина эмас, тарих ва келажакнинг ҳамма тахламларида учраши муқаррар бўлган инсон типлари изчил ва батафсил кузатилган. Буни «Лолазор» романи мисолида курайлик. Одамзод тирикчилиги якрангликдан йироқ - унда фақат трагедия ёхуд нуқул комедия ўйналмайди, аксарият иккиси аралаш–уйқаш келади. Мана миллион йиллардирки, қўйиладиган инсон томошаси кўпроқ траги-комедиядир. Саҳнадаги марказий роллар кимларнинг пешонасига битади ва ўйин муддати қанча–ёлғиз қўғирчоқбоз тақдирга, унинг истак ва кайфиятига боғлиқ… Ахир шундай бўлмаса, «оламни булдуруққа бостириш» ни хомхаёл қилиб юрган саводсиз Хотам Шўронинг ҳовлиқиб-ҳазиллашиб ташлаган қуръаси «иккита битлиқи» нинггина эмас, бутун бошли бир миллат ва мамлакатнинг ярим асрлик тақдирини ҳал қилиб юборармиди?! качонлардир Булдуруқдан, ўзлари хоҳламаса-да, «ёрқин келажак сари» зўрлаб йўлга солиб юборилган «икки битлиқи»–Яхшибой чўпоннинг уғли Назар билан Калонқул бўёқчининг ўғли Хоруннинг умр йўли роман сюжетининг асосини ташкил этади. Муаллиф тасвир ва талқин полифониясини (кўповозлилик) таъмин этмоқ ниятида баённинг турли усул ва услубларидан фойдаланади. Воқелик табиатига қараб биз уни гоҳ Яхшибоев 54ўйлари тарзида, гоҳ ҳалол ёзувчи Саидқул Мардон кундаликлари шаклида ўқиймиз. Худди ҳаёт ва сиёсат саҳнасидаги ўйинларнинг ўзи сингари уларнинг талқинида ҳам ўта жиддий, ҳатто публицистик оҳангдан тортиб кесатиқ-пичинг, истеҳзо

оҳангигача бетўхтов алмашинувлар бўлиб турдаи. Агар адабиётда энг машаққатли вазифа характер яратиш бўлса, М.Муҳаммад. Дўст бу юмушни ўз асарида муваффақиятли уддалай олган. Романда Ошно, Муҳсина хоним, курбоной, Аввалбек сингари қатор инсон характерлари кашф этилган. Уларга ўхшаш типлар ўзбек адабиёти тажрибасида, очиъи, ҳали учрамаган эди. Ошнода юз берадиган қиёфа эволюцияси, Муҳсина хонимдаги турмушда ҳам худди саҳнадагидек қиёмига етган ижрочилик маҳорати, «мен бир оддий ўзбек қизи» деб бошланувчи оммавий хўрликни тўтидай такрорлашга ўргатилган курбонойнинг аввал пистафурушликдан мамлакатга донғи кетган машъалга айлантирилишию, сўриб шираси тамом қилингач бевақт, жимгина (бироқ ниҳоятда фожиали тарзда!) ҳаёт шамининг сўндирилиши, дурагай руҳ ва кайфият кишиси бўлган Аввалбек характерларининг тақдим этилиши ўзбек ўқувчилари учун катта янгиликлардир. Шубҳасиз, «Лолазор» нинг энг улкан ютуғи бу - Назар Яхшибоев образи. каршисида «искандару Доролар чангаллаб қоладиган» ақл эгаси, ҳар қандай вазият ва ҳолатнинг пири, юзадаги обрў ва бахтиёрлик тубида чексиз англанган армон ва уят, юзадаги намунали ила ва машҳур адиблик остида умрбод туйғу–руҳ кемтиклиги ва ҳижолатпазлик кўтариб юрувчи бу одам характери бирор қолипга бўйсунмайди. У ўзини яратган шароит ва шахслардан ҳам, ўзи яратган муҳит ва кимсалардан ҳам, энг шафқатсиз – ўзидан ҳам ич-ичидан жирканади. Ўзининг фаол иштирокида созланган бу муҳитни гоҳ бўралиб сўкади, гоҳ ҳамманинг устидан мағрур кулади, гоҳ кулиб туриб йиғлайди, гоҳида бўлса шу жирканч турмуш ва қиёфалардан фарқли ўлароқ, у бир вақтнинг ўзида ҳам саҳнада роль ўйнайди, ҳам кўплаб ролларга режисёрлик қилади, ҳам парда ортидан бутун ҳаракатларни кузатади ва буларга қўшимча, залда ястаниб ўтириб, абадий такрорланаётган бу ўйинларга баҳони ҳам ўзи беради! У ихтиёрсиз тушиб қолгани гирдобда ғарқ бўлиб кетмаслик учун ҳамма нарсани қилади–неча-неча одамларнинг бошига оёғини тираб юқорига талпинади, ҳаракатига ҳалақит бераётган қанча

дўстларини жон ҳолатда суриб четга улоқтиради, доим ёнидан жилдирмагани ошно қўғирчоқ Хоруннинг ўзи шишириб яратган обрў-амал пуфагига тирмашиб жон сақлайди… Ҳозирги ўзбек драматургияси ва адабий танқиди. Ҳозиги ўзбек саҳнаси драматургиянинг мумтоз намуналарини қайта жонлаштириш билан фаол шуғулланмоқда. Хусусан, Аброр Ҳидоятов номидаги театр Ҳамзанинг «Паранжи сирлари», «Майсаранинг иши», Фридрих Дюрренматт (Швейцария ёзувчиси)нинг «Эшак соясидан чиққан ҳангома», Сатира театри А.каҳҳорнинг «Тобутдан товуш» спектакллари янги вариантларини саҳнага олиб чиқдилар. Шуни қониқиш билан қайд этиш 55керакки, замонамизнинг забардаст режиссёрлари (биринчи навбатда Баҳодир Йўлдошев!) бу асарларни мутлақо янгича «ўқиганлар», матннинг яширин жозиба ва кучини қайта кашф эта олганлар. Жамиятдаги кескин ўзгаришлар, равшанки, саҳнага ҳам ўз нафаси ва қаҳрамонларини олиб киради. Ўтган даврлар иллатларини фош қилувчи пафосда ёзилган Абдуқаҳҳор Иброҳимовнинг «Пуч», Шукруллонинг «Унсиз фарёд», Ҳамид Ғуломнинг «Бир миллион фожиаси», Ҳайдар Муҳаммаднинг «Хотинлар «гапи» дан чиққан ҳангома» каби драма ва комедиялари нафақат мавзу ва муаммо муштараклигига, балки бадиий савия (у эса анчагина паст) муштараклигига ҳам эга. Тарихий мавзуда ҳам қатор янги асарлар ёзилди. Туроб Тўланинг «Нодирабегим», Салоҳиддин Сирожиддиновнинг «Тўмарис», Шукур Холмирзаевнинг «кора камар», Шуҳрат Ризаевнинг Навоийнинг «Садди Искандарий» достони асосида яратган «Искандар» пьесалари шулар жумласидандир. Маълумки, шу пайтга қадар ҳазрат Навоийнинг қатор достонларининг саҳна вариантлари, шоирнинг ҳаёти акс этган ўнлаб адабий асарлар яратилган эди. Аброр Ҳидоятов номидаги театр саҳнасида ўйналган «Искандар» спектаклининг ўзига хос томони шундаки, унда муаллиф ва режиссёр матнга анча эркин, ижодий ёндашадилар, тарихий ҳақиқат ва адабий мантиққа риоя қилганлари ҳолда Искандар шахси ва унинг фожиаси орқали умуминсоний муаммоларни, абадий ҳал бўлмас

руҳий жумбоқларни ўртага ташлайдилар. Ҳар қанча ўринмасин, охир- оқибат нафс домига йўлиққан шоҳ Искандар билан саҳнада ёнма-ён туриб мутафаккир Навоий ҳам изтироб чекади, Шоҳ ва салтанат, шоҳ ва улус, шоҳ ва шахс, шоҳ ва нафс муаммолари яхлит ҳолда, кенг планда биринчи марта махсус мавзу этиб танлангани ва бу адабий мавзуларнинг янгича тарзда ёритилгани «Искандар» спектаклининг қимматини оширган. Жамият ҳаётининг покланишида ошкора танқид қанчалик муҳим рол ўйнаса, сўз санъати ривожида адабий танқиднинг аҳамияти шунчалик сезилади. колаверса, 80-90 йиллар адабий танқиди соф адабиётшунослик доирасидан чиқиб жиддий тарихшунослик, жамиятшунослик фанига ҳам айланди, омманинг ижтимоий-сиёсий дунёқарашининг ўсишида муҳим омил бўлди. Чўлпон, Фитрат, Ҳамза, А.Қаҳҳор, У.Носир каби ўнлаб ижодкорларнинг тақдири ва асарлари ўрганилган жиддий тадқиқотлар айни шу йилларда ёзилди ва ёзилмоқда. Адабиётнинг ўзи сингари унинг таҳлил ва талқинида ҳам, ниҳоят, ақидавий ғоябозликдан, якка фикрликдан, юзаки ва сунъий эстетик қарашлардан фориғ бўлиш жараёни кечмоқда. Шубҳасиз, анча илгарилаб кетган жаҳон, Биринчи навбатда, Оврўпа эстетикасининг энг буюк намуналари–З.Фрейд, Ф.Ницше, Э.Фромм, А.Шопенгауэр фалсафий қарашлари, А.Камью, М.Пруст, У.Фолкнер, С.Моэм адабий асарларидаги бениҳоя чуқур ижтимоий-руҳий таҳлил имкониятларидан ижодий ўрганиш 56бадиий тафаккуримизнинг тор қолиплар қуршовидан чиқишида асосий омиллардан бўлмоқда. Сўнгги йилларда ёзувчи публицистикасининг кескин кучайиши, сифат жиҳатидан ўсиш жараёни бормоқда. Жамият турмушининг барча катта муаммоларини биринчи бўлиб ёзувчи-шоирлар қаламга оладилар, халқ ва ҳукуматлар диққатини уларга фаол жалб этадилар. Одил Ёқубов ва Дадахон Нурийнинг ўнлаб ўткир мақолалари, Ш.Раҳмоннинг «Маҳфия», К.Баҳриевнинг «Ой бориб омон қайтмаган болам», Ў.Ҳошимов, А.Иброҳимов, Т.каҳҳор, Х.Даврон, М.Али каби ижодкорларнинг миллий тил, тарих, маданият, Орол

фожиаси, болалар ва аёллар ўлими сингари мавзуларда ёзган мақолалари, аслида, бугунги кунда қўлга киритилган муборак истиқлолнинг яқинлашувига маънавий замин ҳозирлаган эди.

АДАБИЁТЛАР: 1. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т. «Ўқитувчи» 1980 йил. 53-71 бетлар. 2. Адабиёт назарияси дастури. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги. Т., 1999 йил. 3. Коллектив «Адабиёт назарияси». 2-томлик. Т., Фан. 1978-1979 йил. 4. Коллектив «Адабий турлар ва жанрлар». 2-том. Т., Фан. 1991-1992 йил. 5. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Миф ва ижодий жараён

Ижодий метод вa ижодий услуб

Адабий жараён

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

Насрдаги эклектик жараён