Муҳаммадшариф Сўфизода - Adabiyot - Referatlar

Муҳаммадшариф Сўфизода

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67.5 KB

Ko'chirib olish

Муҳаммадшариф Сўфизода Режа: 1. КИРИШ: Муҳаммадшариф Сўфизода ҳаёти ва ижоди. 2. АСОСИЙ ҚИСМ. Муҳаммадшариф Сўфизода маърифатпарвар шоир. Шоир лирикаси. 3. ХУЛОСА.

Муҳаммадшариф Сўфизода 1880 йилда Чустда ҳунарманд оиласида туғилди. Отаси Эгамберди Сўфи пичоқчилик билан шуғулланган экан. Онаси Зайнаб холанинг саъйи ҳаракати эвазига Муҳаммадшариф ён қўшниси Манзура Отин қўлида савод чиқаради, сўнг эса маҳалласидаги эски мактабда таълим олади. Бўлажак шоирнинг адабиётга кўнгил қўйишида ғазални дид билан ўқувчи хушовоз аёлнинг таъсири катта бўлган. Сўфизоданинг адабиёт даргоҳига 90-йилларда, яъни Муқимий ўзининг машҳур сатиралари билан бадиий ижодда демократик йўналишини тайин этган, Фурқат маърифатпарварлик руҳидаги шеърлари билан бу давр адабиётининг муҳим бир хусусиятини белгилаб берган пайтларда кириб келди. Табиийки, унинг дастлабки шеърлари мана шу икки катта санъаткорнинг фусункор мисралари таъсирида вужудга келди. Унинг -Ғубор дарди алам-,-Ўпай-, каби лирик ғазаллари: Ғубор дарду алам сийналарини қилди фигор, Фигор қилгуси, албатта, захру зангу ғубор, Чу дор остида қолдим, тараҳҳум айла нигор, Нигор қилса ғазаб, лозим ўлмасинму чу дор, Шоири шуълайи шавқингда майл бўлди наҳор, Наҳор васлинг учун ҳажр шом топди шиор. Фанор ёқса мусаффо бўлур Яману, Ясор, Ясор бирла баробар қилур Ямандан фанор, Ки зор Сўфини бебаҳраси ҳамиша мазор, Мазор баравари мулки, ҳақ йўлини кезар, Қиморхонага кирганда дов қўйса на ор, На ор жонни қўйиб, ишқ йўлида ўлса қимор, Анор донасидек ҳасратим қатор-қатор,

Қатори риштаси назмимга терилди анор Бу зор Вахшини қадрига Шамси хожи етар, Етар ҳам ани қадрига хўп яхши бу зор. Ҳамда -Даканинг-, -Бедананг-, каби ҳажвиялари маърифат ҳақидаги қатор шеърлари унинг демократик адабиёт остонасига киришида ўзига хос йўлланма бўлди. Шунингдек 1893-1898 йилларда Қўқонда яшаб Муқимий тўгарагида фаол қатнашиши шоир дунёқарашининг шаклланишида, бадиий маҳоратининг ўсишида ўзига хос мактаб бўлди. Жуда қисқа муддат ичида оддий пичоқчи Эгамберди Сўфининг ўғли Муҳаммадшариф-Ваҳший-Сўфизода- тахаллуслари билан бутун Фарғона водийсида шуҳрат қозонди. Лекин ижтимоий тузум ҳомийларини шарманда қилувчи заҳарли ҳажвиялари шоир бошига катта ташвиш олиб келди. Шоирни даҳрий деб эълон қилдилар.Унга беадаб, бадасл деган тавқи лаънат тамғаси босдилар. Бу ҳам етмагандек уни қатл этишни лозим топдилар. Шоир қочишга ва натижада 1900-1913 йилларда она-диёридан узоқда, дарбадар ҳаёт кечиришга мажбур бўлди. Ўрта Осиё бутун шаҳарларини кезиб чиқди. Тифлис, Бокуда, Арабистон, Ҳиндистон, Туркияда бўлди. Бироқ шоир қаерда бўлмасин, бари бир она диёрига қайтишдан умид узмади. У ўз шеърлари билан Кавказ ва Оренбург матбуотида, Тошкентда чиқадиган Туркистон вилятининг газети, Садойи Туркистон газеталарида фаол қатнашиб турди. Ниҳоят, 1913 йилнинг охирларида Чустга қайтиб, янги усулдаги мактаб очди. Табиатан дангал, тиксўз, ҳатто бироз чапани феъл бўлган шоир мактаби тепасига шундай деб ёздириб қўйган экан: -Мен ул бўёқчиманки, мактаб хумида ранг бериб, қора чаппаларини ўн икки ойда оқ қиламан-.

Дарҳақиқат, гувоҳлик билдирувчи кишилардан олинган маълумотларга қараганда, бу мактаб ўша пайтларда шаҳарда дунёвий билим ўргатувчи бирдан бир илм ўчоғи бўлган. Унинг мактабда она тили, жуғрофия, ҳандаса (география) каби фанлар ўқитилган. Бу мактабдан ташқари Қамарсадада ҳам етим болалар учун- Дорулайтам- ва катталар учун кечки курслар очади. Лекин бу мактаблар тезда ёпиб қўйилади.Туркистон вилоятининг газетининг 1914 йил 1 январ сонида қуйидаги хабар босилиб чиққанди., Чуст шаҳрида бир мулла усули жадид мактаби очган экан. Чуст аҳолиси анинг ахлоқи бузуқ деб мактабни тарқатиб, ўзини Чустдан ҳайдаб юборган эканлар. Орадан кўп ўтмай Туркистон Вилоятининг газетасида шоирнинг: Муаллимни қувиб, мактабни ёпган чустилар, бизлар, Бериб пора, приставларни топган чустилар, бизлар. деб бошланадиган, ўткир киноя ва қочириқларга тўла бўлган шеъри босилиб чиқди. Унда Сўфизода мактаб ёпилиши воқеасини қуруқ қайд қилибгина қўя қолмади, балки масалани чуқурроқ таҳлил қилди. Мактаб баҳонасида, Чуст мисолида, умуман Туркистон миқёсида фикр юргизиб, у ердаги тоқат қилиб бўлмайдиган турмуш манзараларини чизиб беради. Дуо қилсин дедик, қизларни сотдик оқсоқолларга, Ва лекин қилгучи аламни вайрон, чустилар бизлар Кўринг инсофни, пулсиз камбағал, қирқ ёшида бўйдоқ, Дағи бир чорасиз, ҳар ерда сарсон чустилар бизлар... Калова сотса, тенг ярмин олурмиз бева занлардан, Худони эрка адди, ҳар бири хон, чустилар бизлар,

Есин тўқлар, эшик олдида, турсин термулиб очлар, Шу одатни чиқариб, хуб деб турган чустилар бизлар. Шеър ҳукумат вакилларини ларзага солди. Шоирга нисбатан таъқиб ва тазйиқлар бошланди. Уни қамадилар, оёғидан судраб сазойи қилдилар. Уламолар: Ваҳший учун боққол мол сотмасун, сартарош сочини олмасун, чойхона ва йиғинлар уни тагжойдан маҳрум қилсунлар- деб фатво бердилар. Оқибатда шоир яна ўз ватанидан бош олиб чиқиб кетишга мажбур бўлди. Лекин у ўзи танлаган йўлдан, ҳақиқатни халққа етказишдан иборат бўлган маслак-эътиқодидан ҳеч қачон қайтмади. Масалан: Шариф ўлмас у масканки, шариф ўлмас эса сокин, У танбалларку, аср устинда яъсиндин маконлар. Дарҳақиқат, Сўфизода адабиётга ижтимоий дард билан ёниб кирган шоирлардан биридир. У ўзининг биринчи шеърларидаёқ ижтимоий ҳаётдаги тенгсизлик ва ноҳақликка, жаҳолат ва нодонликка қарши исён кўтарганлардандир. Сўфизода дастлаб ўз замондошлари, сафдошлари сингари маърифатпарвар шоир сифатида танилди. Унинг Озарбойжон адиблари Жамий Мамадқулизода, Алиакбар Собир билан яқиндан танишуви дунёқарашининг шаклланишига катта ёрдам берди. 1905 йилдан кейин шоир ижоди янги босқичга кўтарилди. Унинг бу давр шеъриятида миллий туйғулар пайдо бўлди. Шоир тутқун ва турғун ўлкада шеъриятнинг ўткир ғоявий қурол бвла олишини чуқур ҳис этади ва ўз қаламини мустақиллик, эркинлик йўлида курашга сафарбар қилади. У ўз шеърларидан бирида Қадрдоним қалам, мардона бўлгил, вақти хизматдур, Агар мендин кейин қолсанг, либосинг сийму зардандур.

деб ёзган эди. Дарҳақиқат, унинг қалами ҳам фаолияти сингари ҳақиқатгўй ва курашчан эди. Шоирнинг 10 йиллар шеърияти марказида зулматга чулғанган Ватан ташвишлари туради: Ватан хаминдан ўтрў кўзларим, саҳфингда қонлар На ёлғуз кўзларим, мажруҳ ўлан, жисмимда жон оғлар, Ёзук олий Ватан ўқсиз каби бир хода душмишким, Агар таҳрир эдарсан, хомаи мўъжаз баён оғлар. Шоир жафокаш эл аҳволига разм ташлайди. Умри чўрилик билан ўтаётган масъума қизлар, шўр пешона оналар, эшик олдида термулиб турган очлар шоирни изтиробга солади. Шул боис уларнинг инсонийлик ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилиб чиқади ва ўз замондошига қарата: Қўлингдан келса, ётган камбағални тур, деб уйғотгил, Қараб кўр: шоху баргу мева асли шажардандур. деб хитоб қилади. Мана, шоир фикрини банд этган муаммолар, унинг ҳузур-ҳаловатини йўқотиб, унга тинчлик бермаган ўйлар. Сўфизодани кўпроқ бадиҳагўй шоир дейишади. Дарҳақиқат, унинг турли муносабат билан кўча деворларига, дарвозалар тепасига , чойхоналар эшигига дафъатан ёзиб қолдирган шеърлари ҳалигача халқ ўртасида сақланиб келмоқда. Гарчи унинг 1917 йилга қадар ёзган шеърлари жуда кам сақланиб қолган бўлса-да, улардан шоирнинг етук бадиий маҳоратини илғаб олиш қийин эмас. Яна бир томони борки, шоир шеърларининг кўпчилиги конкрет адресга эга. Баъзиларини у ҳатто аниқ номини айтиб, сарлавҳа ҳам чиқарган. Масалан, юқорида тилга олинган сўнгги шеър-Чуст қозиси Аббосхон ҳожи Муҳаммад ўғлига жавоб- деб номлаган.

Иккинчидан, бу шеърлар кескин асосга қурилган. Мавзуси адолат ва ҳақиқат, учинчидан бу шеърларнинг жўшқинлигини кескин сатирик руҳ ташкил этади. Афғонистонда у калапазга шогирд тушади ва карвонсаройларда яшаб кун кечиради. Нима бўлади-ю авғон газетаси-Сирож ул-ахбор- да илм-урфон ҳақидаги 3-4 форсий шеъри босилиб, амир Ҳабибуллахоннинг назарига тушади. Ҳабибуллахон уни қабул қилиб, мактаб очишга рухсат беради. Омонуллахон тахтга ўтиргач, маориф вазирлигига ишга олинади. 1919 йилда Афғонистон делегацияси таркибида ўз юртига келади. Афғон давлат арбоблари қаторида ўлкага келган шоир Афғон ҳукуматининг Тошкентдаги вакили ҳузурига кириб, ўз юртимизда яшашга имконият бўлмаган чоғларда ва оғир кунларимизда юртингизда ишлашга имкон бердиларингиз, бунга ташаккур изҳор этаман. Буни арз этмак бирла- амонатларингизни топшираман-деб мурожаат қилади ва ўз юртида қолади. Шоир биографиясини махсус ўрганган Т.Расуловнинг берган маълумотига кўра, Сўфизода ўз туғилган шаҳри Чустга бориб, маориф ширкатлари тузган. Идора пештоқига эса,-Жаҳон савдогари-қаллобларга бунда йўл йўқдир, қўли қадоқ, товони ёруқ, эски чопонлар хуш келибсизлар!- деб ёздириб қўйган экан. Бироқ, у кўп ўтмай, она Туркистоннинг озодлиги хомхаёл эканлигини англаб етади ва бундан қаттиқ изтиробга тушади. Сўфизода 1937 йилда 57 ёшида ҳалок бўлади. 1976 йилда Ўзюекистон ҳукумати ўзбек адабиётини ривожлантиришдаги хизматларини алоҳида тақдирлаб, адабиётимизнинг икки забардаст вакилига юксак фахрий унвон берган эди. Буларнинг бири Ҳамза, иккинчиси-Сўфизода эди.

Ўзбекистон Ижтимоий Шўролар Жумҳурияти 1976 йил 27-февраль 35- сон фармони билан Ҳамзага “Ўзбекистон халқ ёзувчиси”, Сўфизодага “Ўзбекистон халқ шоири” фахрий унвонини берди. Сўфизода XX аср бошларидан ижоди ва фаолияти билан халқимизнинг миллий ва ижтимоий уйғонишига салмоқли ҳисса қўшган. 20-йиллардаги шеърлари билан эса янги ўзбек поэзиясини яратишда самарали хизмат қилган шоирларимиздан. Айни пайтда, у маърифатпарвар, мураббий сифатида ҳам маориф ва маданиятимиз тарихида салмоқли ўринга эга. У ўнинчи йиллардаёқ янги усулдаги мактаб очиб болаларга дарс берган, илм маърифатни кенг халқ орасига ёйишда жонбозлик кўрсатган кишилардан эди. Бинобарин, Сўфизода ҳақида гап кетганда унинг истеъдоди ва фаолиятига хос бўлган мана шу икки жиҳатни ижодкорлиги ва мураббийлигини таъкидлаш лозим бўлади. У мана шу жиҳатлари билан 19-асрнинг охири 20- асрнинг бошидаги ўзбек маданиятининг Исҳоқхон Ибрат, Сиддиқий Ажзий, Абдулла Авлоний, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий каби вакиллари билан бир сафда турган. Тожик маърифатпарварларининг ўрганган ҳамкасбларимиз Тожикистондаги бундай ҳаракатчилик ҳақида тўхталганда уларнинг фаолиятидан келиб чиққан ҳолда икки авлодга ажратадилар, ўзлари бевосита мактаб очиб, дарс бериш билан шуғулланган қалам эгаларини иккинчи авлодга киритадилар. Агар шу ҳол ўзбек маърифатчиларига нисбатан ҳам қўллангудек бўлса, Сўфизодани кўпгина замондошлари сингари иккинчи авлодга-ўз қарашларини бевосита ҳаётга тадбиқ этишга ва бел боғлаган фидойилар даврасига қўшишга тўғри келади. Унинг асарлари биринчи жаҳон уруши арафасида қалбидан мустаҳкам ўрин олган. Унинг номи билан боғлиқ ҳикоялар, кекса китобхонлар, адабиёт мухлислари орасида ҳалигача мавзу бўлиб келади.

Сўфизода шеърларидан намуналар 30-йиллардан мактаб дарсликларига киритилган. Масалан: Абдулла Авлоний 1933 йили нашр эттирган ўрта мактабларнинг VII ўқув йили учун тузган “Адабиёт хрестоматияси” дан Сўфизодага махсус жой ажратган. Жумладан, шоирнинг “Маданий макиёнлар” шеърини “Пролетар диктатураси даври адабиёти” намунаси сифатида берган эди. Умуман олганда эса, Сўфизода ижоди ҳақида ёзилган мақолалар 20- йилларда ҳам учрайди. Масалан, Лутфилла Олимий 1925-йилда мақола ёзган. 1934 йилда эса Миён Бузрук Солиҳов “Сўфизода ва унинг ижоди” деган китобча чоп эттирди. 1935 йилнинг 29 январида Сўфизода таваллудининг 65 йиллиги муносабати билан юбилей ўтказган ва юздан ортиқ шеъри нашр этиш учун тўпланган эди. Бироқ бу насиб этмади. Шоир қатағон қурбони бўлди. Унинг иккинчи ижодий умри 1968 йилда адабиётшунос Тўлқин Расуловнинг ташаббуси билан Сўфизода шеърларининг бир қисми кичик китобча бўлиб босилиб чиқди. Ўша йили “Ўзбек Совет адабиёти тарихи”нинг биринчи жилдида шу муаллифнинг шоир ҳақидаги мақоласи нашр этилди. Шундай қилиб Сўфизода адабиётга ижтимоий дард билан ёниб кирган маърифатпарвар шоирлардан эди.

Адабиётлар: 1. Сўфизода.Тароналар. Тўплаб нашрга тайёрловчи ва сўзбоши муаллифи Тўлқин расулов. Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент.1968 йил. 2. Ўзбек совет адабиёти тарихи. 1-том, -Фан- нашриёти,Тошкент. 1968 йил. 3. Б.Қосимов. У. Долимов Маърифат дарғалари, Ўқитувчи нашриёти, Тошкент 1990 йил.

O'xshashlar

Сўфизода ( суфизода )

Сўфизода ( суфизода )

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

60-90 йиллар ўзбек адабиёти

20 йиллар ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари