Манбашунослик тадкикоти - Adabiyot - Referatlar

Манбашунослик тадкикоти

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Манбашунослик тадкикоти Режа: 1.Манбашунослик тадқиқоти олиб боришнинг илмий мезонлари 2. Манбашунослик тадқиқоти йўналишлари 3. Манбашунослик тадқиқотларининг матншунослик таҳлилидаги ўрни 4. ХХ аср ўзбек манбашунослиги

Манбашунослик тадқиқотлари қуйидаги йўналишларда олиб борилиши мумкин: *0 алоҳида манбалар таҳлили бўйича *1 алоҳида масалаларга оид манбалар юзасидан *2 алоҳида соҳаларга оид манбалар юзасидан *3 алоҳида даврларга оид манбалар юзасидан *4 алоҳида қўлёзмалар ёки қўлёзмалар тўпламларининг тавсифи ёки обзори тарзида *5 янги топилган қўлёзма материаллар юзасидан *6 манбаларнинг нашри ёки манбашунослик тадқиқотларига тақризлар ва ҳ.к. Манбашунослик тадқиқотлари олиб боришда уларни илмий жиҳатдан тўлақонли бўлишини таъминлаш лозим. Бунинг учун: *7 тадқиқ объектларининг тўла қамраб олинишига; *8 фикрлар баёни да илмий изчиллик бўлишига; *9 келтирилган ҳар бир фактнинг манбаси кўрсатилишига; *10 ҳаволаларнинг илмий адабиётларда қабул қилинган тарзда бир хил бўлишига; *11 манбашунослик атамаларининг бир хил бўлишига; *12 чала текширилган фактлар нинг чалалиги кўрсатиб ўтилишига риоя қилиш керак бўлади. Манбашунослик тадқиқотлари ичидаги унинг шакли ва мазмунига алоқадор айрим деталларга тўхталиб ўтамиз. Манбашунослик атамалари. XX аср ўзбек манбашунослиги да талайгина машҳур олимлар, тадқиқотчилар етишиб чиққан бўлса-да, ҳануз соҳа атамалари изоҳига етарли эътибор берилмай келаётир 1 . 1

Бу атамаларнинг кўпчилиги ҳатто адабиётшунослик терминларининг изоҳли луғатларига ҳам кирмай қолаверган. Бу олдимизда ҳали қилинмаган ишларнинг қанчалар кўплигини билдиради. Манбашуносликнинг ўзигагина хос айрим атамалари ҳам борки, уларни кўп ҳолларда рус манбашунослигидан, шунчаки, калüка қилиб қўя қолинган. Тадқиқотларда бундай атамалар қай тарзда олинишидан қатъи назар уларнинг бошдан оёқ бир хил бўлишига эришиш зарур. Манбанинг номи .—Ўтмиш ёдгорликлари кўпинча турлича номлар билан ҳам аталиши мумкинлиги ҳам назардан қочирмаслик керак. Бунга масалан, Наршахийнинг тарих китоби «Тарихи Наршахий» ва «Тарихи Бухоро»; Яссавий ҳикматлари: «Девони ҳикмат», «Ҳикматлар»; Рабғузий асари: «Қиссас Рабғузий», «Қиссас ул-анбиё», Навоийнинг «Хазойин ул- маоний» асари «Чор девон» деб ҳам аталиб келган. Бундай ҳоллар манбашунослик тарихида кўплаб учрайди. Баъзан манбанинг номи муқова ёки дастлабки саҳифада учрамайдиган қўлёзма китоблар ҳам учраб қолади. Бундай ҳолларда қўлёзманинг дастлабки бир неча саҳифасини ўқиб чиқиш билан муаллифнинг ўз асарини қандай номлагани, муаллиф номи фактига дуч келишимиз мумкин. Яна ўрта аср манбаларининг , кўп ҳолларда , ёзилиш тилидан қатъи назар арабча номланиши ҳолига ҳам диққат қилиш керак. Айрим ҳолларда асар номи, муаллиф номи, китобат қилган котиб, ёзилиш вақти асарнинг колофонида, яъни, сўнгги жумлаларида ўз аксини топган бўлади. Абжад. Араб ёзувида мавжуд бўлган ҳар бир ҳарф рақам қийматига ҳам эга. Масалан, алиф—1, бе—2, нун—50, те—400, ғайн—1000 сонига баробардир. Харфлар воситаси билан сон тушунчасини ифода этиш абжад ҳисоби дейилади.

Маълум тарихий воқеалар бирор шахснинг туғилган ёки вафоти йили бир асарнинг ёзилган йили кўпинча рақам орқали эмас, абжад ҳисоби асосидаги сўзлар орқали берилган (ва тарих : деб аталган). Абжад—1—2—3—4 Ҳавваз - 5—6—7 ( ҳойи ҳавваз ) Ҳутти 8—9—10 ( ҳойи ҳутти ва то ) Каламан —20, 30, 40, 50 Саъуфас—60, 70, 80, 90 ( айн ва сод ) Қарашат— 100, 200, 300, 400 Саххаз— 500, 600, 700 ( се ва зол ) Зазағ—800, 900, 1000 ( зод ва зо ) Ана шу саккизта сўз ҳаммаси фақат ундошлар билан ифода этилган. Бошқа тиллар учун киритилган пе, чим, жим, гоф ҳарфлари абжад тизимида қатнашмайди. Мисол: ("Маҳбуб ул-қулуб"нинг ёзилган йили). «Тарихи чу хуш лафзидин ўлди ҳосил» («Махбуб ул- қулуб»). «Хуш» сўзи 906 ҳижрийни билдиради (1500—1501). Яна мисол («Юсуф ва Зулайхо» достонининг ёзилиши.): «Зод» эди тарих тақи «ҳе»ю «дол», Муддати ҳижратдан ўтуб моҳу сол. «Зод» 800, «ҳе» 8, «дол» 4. ўаммасини қўшсак, 812 чиқади (1409 милодий). Ҳозиқнинг ўлдирилиш санаси: Шенидм ўотиби ҳикмат саранжом, Ба гўшам қатли ўозиқ дод пайғом, Хирад аз баҳри таърихаш рақам зад,

Жунайдуллоҳ ибн Шайхулислом. 1259 (1843) Йил ҳисоби. Ўрта аср манбаларида, табиийки, ҳижрий йил ҳисоби қўлланилган. Тадқиқотларда бу йил ҳисобини милодий га ўзгартириш эҳтиёжи ҳосил бўлади ва бу қуйидагича амалга оширилади: —Йилни 33 га тақсим қиламиз. —Қолдиқ 33 сонининг ярмидан кам бўлса, ҳисобга олинмайди, кўп бўлса, 1 қўшиб юборилади. —Энди ҳосил бўлган сонни ҳижрий йилдан айирамиз. —Сўнгра уни 622 га қўшамиз, натижа милодий йил ҳисобини кўрсатади. Тадқиқотларда иккала йил ҳисобини ҳам кўрсатишга ҳаракат қилган маъқул. Шарқ хаттотлик ва китобат санъатини ўрганиш. Китобат санъатини юксалтириш учун тинмай иш олиб борилган бўлса ҳам, унинг энг гуллаган даври XV асрларга тўғри келади. Бу соҳани чуқур ривожлантириб, уни санъат даражасига кўтарилишида хизмат кўрсатган шахслар ўзларидан нафис қўлёзма китобларнигина мерос қолдирмасдан, бу соҳа юзасидан асарлар ҳам ёзиб қолдирганлар. (Султон Али Машҳадийнинг хаттотлик санъатига бағишланган асари бор.) Шарқ хаттотлик ва китобат санъатини ўрганиш учун бундай манбаларни топиб тадқиқ этишимиз, илмий жамоатчиликка етказиб беришимиз керак бўлади. Бу соҳани чуқур ўрганган олим А.. Муродов ҳисобланади. (қ.: Ўрта Осиё хаттотлик санъати тархидан; Тошкент, 19 71. ) Шарқ миниатюра санъати —қўлёзма китобларга махсус ва нафис қилиб ишланган кичик ҳ ажмли тасвирий санъат асарлари—сурат, манзара, график тасвирлар манбашуносликнинг махсус ўрганиш соҳаси бўлиб келмоқда. Булар ўзи жойлаштирилган манбаларнинг юзага келган ўрни ва даврини аниқлашда катта ёрдам берувчи воситалардир. Одатда, эмал, гуаш, акварель ва бошқалар билан ишланган кичик портрет ва суратлар миниатюра дейилади.

Қадимги Римдаёқ китобларни миниатюра билан безаш расм бўлган. Кўпгина мамлакатларда қадимдан котиб миниатюралари бадиий миниатюранинг асосий соҳаси бўлиб ривож топган. X—XI асрлардаёқ ривож топган миниатюра санъати XIV—XV асрларга келиб, юксакликларга кўтарилди. Аммо шуни ҳам айтиш керакки, бу даврда Самарқандда инсон суратини қоғозга тушириш шариат томонидан тақиқлангани ҳолда Темурийлар салтанатининг иккинчи маркази бўлган Ҳирот шаҳрида инсон сиймосининг, шу жумладан, тарихий шахсларнинг кўринишларини қоғозга тушуришга катта аҳамият бериб келганлар. Шунинг учун, бу давр ў ирот миниатюра мактаби довруғи Беҳзод ва Султон Муҳаммад каби рассом ва наққошлар ижоди мисолида оламга ёйилди. 1522 йилда худди шу мактаб вакиллари Табризга кўчиб ўтиб, Табриз миниатюра мактабини ташкил қилдилар. 1598 йилда Саффавийлар пойтахти Исфаҳонга кўчирилгач, Исфаҳон миниатюра мактаби вужудга келди. XVI асрда Шероз миниатюраси, Бухоро миниатюра мактаби шуҳрат қозонди. Бағдод миниатюраси ҳам жозибадор томчилар билан бўяб чиқилган. Бобурийлар даврида Ҳиндистон миниатюра мактаблари пайдо бўлди. Улар яратган ўлмас асарлар ҳозирги кунда Лондон, Париж, Нъю-Йорк, Вена, Теҳрон,и Коҳира, Истамбул кутубхона ва музейларида шунингдек, Петербург, Москва, Тошкент, Боку, Душанбеларда сақланмоқда. Халқ китобларини тадқиқ этиш . Ўзбек адабиёти хазинасида «халқ китоблари» номи билан аталиб келаётган қўлёзма китобларни олайлик. Китоб хазиналарида муаллифи кўрсатилмаган, аммо халқ китоблари жумласидан эканлиги ҳам қайд этилмаган жуда кўп қўлёзма китоблар ҳам борки, улар ўз тадқиқотчиларини кутиб ётибди. XVI—XVII асрларда «Алпомиш», «Гўрўғли», «Тоҳир ва Зуҳра», «Ошиқ Fариб ва Шоҳсанам» каби халқ достонларининг турли вариантлари ёки уларнинг сюжет ва композицияси таркибига кирган айрим қисмлари халқ орасида кенг тарқалган эди. Бу достонларнинг илдизи узоқ замонларга бориб тақалгани сингари, улар кейинги асрларда ҳам мукаммаллашиб борди ва

янги-янги вариантлари пайдо бўлди. Халқ китобларини озорбайжон адабиётшунослари Ҳамид Орасли, Мирзо Оғоқулизода, ўзбек фольклоршунослари Ҳоди Зариф, Мансур Афзалов, Музайяна Алавия ва бошқалар кенг ва чуқур тадқиқ этганлар. Бундан ташқари халқ китоблари орасида биз маҳаллий-миллий адабиёт материаллари, шунингдек, ҳинд, форс-тожик, араб ва бошқа адабиёт материаллари асосида яратилган асарларни ҳам кўрамиз. Бунга жумладан, «Калила ва Демна», «Тўтинома», «Китоби Жамсшид», «Рустами достон» каби асарлар мисол бўла олади. Юқоридаги олимларнинг изланишларини ҳисобга олмаганда, ўзбек халқ китоблари ўрганилмаган қўриқ бўлиб ётибди. Одатда, қисса деб юритилган халқ китоблари тарих, этнография, санъатшунослик каби фанлар учун ҳам қимматли манбадир. Халқ китобларини тўплаш уларни матншунослик ва филологик жиҳатдан тадқиқ этиш зарурати шубҳасиздир. Ҳар бир адабий ёдгорлик (асар)ни нашр эттириш чоғида у асарнинг атрофидаги фактлар йиғилиб матн тархини ташкил қилади. Йиғилган фактлар илмий таҳлилдан ўтказилиб, ўзига хос манбашунослик тадқиқоти юзага келади. Унда муайян ёдгорликнинг юзага келиш шарт-шароитлари, унинг сақланиб қолган нусхалари, бу нусхалар орасидаги фарқлар, илк бор илмий муомалага киритилган вақти, дастлабки тадқиқотчиси, нашрлари, хуллас ўрганилиши тарихи ҳақидаги изланишлар ўз аксини топади. Бу тадқиқот одатда ёдгорлик матни ёки таржимаси билан биргаликда чоп этилади. Шу жиҳатдан бирор асарнинг ҳар бир нашри ҳозирги замонда у ҳақидаги изланишларни янгилаб, бойитиб боради ва ўз навбатида янги изланишларга туртки бўладиган ўринлар ҳосил қилади. Матншунослик таҳлили учун энг аввало, асарнинг мавжуд нусхалари ҳақидаги маълумотлар тўпланади. Бу маълумотларни маълум даражада манбашунослик манбалари дан олишимиз мумкин. Манбашунослик манбалари бўлиб турли мамлакатларда чоп этилган қўлёзма фондлари каталоглари, хаттотлар ҳақида маълумот берувчи тадқиқотлар, архив тавсифлари, каталог тўпламлари, айрим шоир ва

адибларнинг турли фондлардаги қўлёзмалари ҳақида тадқиқотлар, хаттотлар фаолияти хусусидаги илмий кузатишлар хизмат қилиши мумкин. Улардаги маълумотлар матншуноснинг аниқ мақсад сари ҳаракат қила олиши имконини беради. Чунки т узилаётган асар матни қўлёзма нусхаларининг барча мавжуд ларини ишга жалб этиш, нимани қаердан қидириш мумкинлиги ни билиш пировард натижага тезроқ етишнинг гаровидир. Манбашуноснинг муайян асар манбалари ҳақидаги изланишлари, асарнинг қаердаги фондларда сақланиб қолганлиги, бу манба нусхаларининг сақланганлик даражаси, тўлиқ ёки нуқсонли эканлиги, мўътабар қўлёзмасининг қаерда сақланиши ва ҳоказолар ҳақидаги маълумотлари матншуноснинг охирги мақсадга эришиш йўлини анча қисқартиради. Манбашунослик тадқиқотлари ва қўлёзмалар тавсифларининг ҳали талаб даражасида эмаслигидан бундай маълумотлар танқис лигини доим о ҳис қилиб турамиз. Шу боис матншунос уларни ўз изланишларининг биринчи босқичи сифатида ўзи излаб топиши, яъни, манбашунослик изланишларини амалга оширишни четлаб ўта олмаслигига тўғри келади. Шунинг учун жуда кўп адабий ёдгорликларнинг матнини нашрга тайёрлашда унинг тадқиқот қисмидаги изланишларни кузатсак, олимлар аввало, муайян асарнинг манбаларини излаб топиш, уларни қиёсий ўрганиш ва таҳлил қилишдан иборат бир талай ишларни амалга оширганликларининг гувоҳи бўламиз. Манбашуносликда ҳар бир нусханинг топилиши ҳақидаги кичик бир хабар ҳам муҳим ҳодиса ҳисобланади. Чунки ундаги маълумотлар ҳам муайян асарнинг илмий-танқидий матнини тузиш ишини янада такомиллаштириш йўлида зарур манба хизматини ўтайди. Матн тузишдаги кўпгина масалаларни, чигилликларни ҳал этишга йўл очади. Матншунос матннинг бирор ерида дуч келган муаммони турли нусхаларни қиёслаш йўли билангина ҳал этиши мумкин. Шунинг учун, турли фондлардаги муайян муаллиф қўлёзмалари, муайян мавзудаги қўлёзмаларни туркумлаштириб тавсиф қилиш, муайян асар

қўлёзмаларини археографик жиҳатдан қиёслаш каби манбашунослик изланишар и нинг матншунослик тадқиқотларидаги ўрни беқиёсдир. XX аср ўзбек манбашунослиги олдига янги вазифалар қўйди. Ҳаёт манбаларни қидириб топиш, тартибга солиш, ва улардан фойдаланишнинг янгича усулларини тақозо эта бошлади. 1870 йилда руслар томонидан ташкил этилган Тошкентдаги кутубхона ва ундаги шарқ қўлёзмалари бўлими юртимиз зиёлиларини ҳам шу хилдаги ишлар қилишга ундади. Аср бошига келиб бу кутубхонада 100 дан ортиқ қўлёзма китоблар йиғилиб қолган эди. Эски Самарқанд ҳудудида жойлашган бошқа бир мусулмонлар кутубхонаси асосан қўлёзмалардан ташкил топган эди. 1910 йилда маҳаллий мусулмон зиёлилари орасида бепул кутубхона-қироатхона ташкил этиш фикри туғилди. Шу мақсадда ташаббускорлар шаҳардаги ўзига тўқ мусулмонлар ўртасида маблағ йиға бошлайдилар. Инқилобдан сал олдинроқ жадидлар томонидан Тошкентда «Турон» кутубхонаси очилади. Унда асосан, туркча, татарча ва озарбайжонча нашрлар мавжуд эди. Чор амалдорларидан иборат маҳаллий маъмурлар барча мусулмон кутубхоналарига нафрат билан қарашар, бу кутубхоналар ерли аҳолига панисломизм ва пантуркизм ғояларини сингдиришга хизмат қилиши мумкин деб ҳадиксирар эдилар. Туркистон ўлкаси шаҳарларида бу хилдаги кутубхоналарнинг жуда камлиги ҳам шу билан изоҳланади. Ҳар ҳолда янгича турдаги манбашунослик Тошкентда 1870 йилда руслар ташкил қилган кутубхона негизида юзага келди. Эндиликда бу кутубхона Давлат Халқ кутубхонаси деб аталарди. Бу орада қўлёзмалар йиғила бораверди. Октябр инқилобидан кейин, хусусан 20-йилларда маданий меросга икки хил қутбий муносабат авж олди. Фитрат, Сайдали каби бир гуруҳ ўзбек зиёлилари ўтмишдаги Шарқ халқлари адабиётларини қаттиқ туриб ҳимоя қилдилар. Унинг такрорланмас, мисли йўқ адабиёт эканини уқтиришга қаттиқ ҳаракат қилдилар. Бу йўлдаги фаолиятларини давом эттириб,

жумладан Фитрат «Адабиёт қоидалари», «Аруз ҳақида» каби илмий мақолалар шунингдек, Фирдавсий, Умар Хайём, Аҳмад Яссавий, Сулаймон Боқирғоний, Навоий, Бедил, М. Солиҳ, Муқимий, Фурқат каби ўнлаб мумтоз адабиёт вакиллари ижодини ўрганувчи тадқиқотлар яратди. Бунинг учун улар «ягона оқим» вакиллари, «ўзбек миллатчи буржуа идеологлари» номини олдилар. Ўтмиш маданий манбаларини қадрлаш, улар устида тадқиқотлар олиб бориш С.Айний ижодида ҳам кузатилади. У Рудакий, Саъдий, Ибн Сино, Алишер Навоий, Бедил, Восифий, Аҳмад Дониш мероси юзасидан изланишлар олиб бориб уларни эълон қилди. 1932 йил октябрда ЎзССР МИК ҳузурида Фан комитети тузилди. 1934 йил 1 июлдан у ХКС ихтиёрига ўтказилди. Шу йили Фан комитети таркибида ўзбек тилининг бошқа халқлар тили ва адабиётлари билан, фольклори билан алоқасини ўрганиш мақсадида 12 илмий тадқиқот муассасаси 2 кутубхона қаторида Тил ва адабиёт институти ташкил қилинди. Институт илмий ходимлари мазкур масалалар билан бир қаторда адабий меросимиз манбалари устида ҳам ишлай бошладилар. 1935 йилларда Тошкентдаги Давлат халқ кутубхонаси шарқ қўлёзмалари бўлимида 4000 дан ортиқ қўлёзма китоблар йиғилиб қолган эди. Шу йили бу ерда илмий ходим бўлиб иш бошлаган Ибодилла Одилов (1872) каби қўлёзма китоблар фидойилари шарқ қўлёзмаларига карточка ёзиш унинг муаллифи, кўчирилган йили ва қоғозини белгилашда дастлабки ноёб мутахассислар сифатида катта хизмат кўрсатишди. Ибодилла Одилов бошлиқ бир гуруҳ ходимлар қўлёзмаларни қайтадан кўчириш, тиклаш билан шуғулландилар. Ибодилла Одилов араб қўлёзмаларини каталоглаштиришда улар ҳақида барча мутахассисларга ёрдамчи маълумотлар беришда маслаҳатларини аямади. Унинг ёрдами ва иштирокида шарқ қўлёзмалари каталоги тайёрланган. Кекса зиёлиларимиз ҳурмат билан «Ибодқори» деб атаган бу зот 1944 йили вафот этди.

1944 йилда Тошкентдаги республика давлат кутубхонасининг «Шарқ бўлими» негизида «Шарқ қўлёзмаларини ўрганиш институти» тузилди. Ин ститут да А А Семёнов, А. К. Арендс, М. А. Салье, уриш даврида Е. Э. Бартелъс, И. П. Петрушевский, В. И. Беляев, О. И. Симирнова, Н. Д. Миклухо-Маклай, А. Н. Кононов, Н. В. Дьяконова, И. Одилов, А. Муродов, А. Расулов, С. Мирзаев каби йирик шарқшунослар ишлади. Булар қаторида 1885 йилдан 1892 йилгача Тошкентдаги «Бароқхон» мадрасасида, 1902 йилгача Бухоро мадрасасида таълим олган ва 1921 йилгача шу мадрасада араб тили ва адабиёти, тарих ва бошқа фанлардан дарс бериб келган Эшонхўжа Муҳаммадхўжаев (1872—1953) каби маънавий меросимиз билимдонларининг хизматлари катта бўлди. У киши 1944 йили Ўз ФА Шарқшунослик институтига ишга чақирилди ва умрининг охиригача шу ерда фаолият кўрсатди. Эшонжон ота жуда кўп асарларни араб ва форс тилларидан ўзбек тилига таржима қилган. Фикҳга оид атамалардан 1200 таси, тасаввуфга оид атамалардан 400 тасини тўплаб ўзбек тилига таржима қилди (инв. № 25, 45 I-II). Аммо булар, афсуски ҳозирги кунгача қўлёзма ҳолида қолиб келмоқда. Булар қаторида XX аср ўзбек манбашунослигини йўлга қўйишда 1919 йилдан Тошкентда яшаб келган Э.А. Шмидт (1871—1939), Содиқ Мирзаев (1885—1961), С. Fаниев (1888—1960), М.А. Салье (1899—1961), А. Расулов (1893 йилда туғилган), Соли Муталлибов, Юнус Ҳакимжонов (1893), Абдуқодир Муродов (1893—1974), А. Носиров, А. Баҳодиров (1903 йилда туғилган), Б.З. Холидов (1905— 1968 ) ларнинг хизматлари катта бўлди. Улардан кейинги авлод бу ишларни давом эттириб, манбашунослик соҳасида катта ютуқларга эришдилар. Булар орасида У. Каримов, Ш. Шоисломов, Ҳ. Сулаймон, П.Шамсиев, И. Абдуллаев ҳамда Ҳ. Ҳикматуллаевлар илм-фанимиз ва маданиятимиз равнақи учун муҳим аҳамиятга эга бўлган бир қанча манбаларни илмий муомалага киритдилар.

Адабиётлар: 1. Қ а ю м о в А. Ўзбек адабий манбашунослиги.—«Ўзбек тили ва адабиёти» ж-ли, 1987,; ЎзСЭ: “Манбашунослик”, “Текстология” мақолалари; Ш а й х з о д а. Тазкирачилик тарихидан.—“Навоийга армуғон” китобида, ––Т.,1968. 2 .Источниковедение. Теоретические и методологические проблемы. Сб. М., 1969.; Ҳ а к и м о в М. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. –Т., 1991; Қ о с и м х о н о в Б. Навоий асарларининг тошбосма нашрлари тавсифи. –Т., 1968. 3. Хрестоматия по истории древнего Востока. М., 1963; Б е р т е л ь с. Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М., 1965; И м о м н а з а р о в М. , Миллий маънавиятимизнинг такомил босқичлари. Т.,1996. А б д у р а ҳ м о н о в F, Р у с т а м о в А. Қадимги туркий тил, –Т., 1982. 4. www . Ziyonet . uz

O'xshashlar

Адабиётшунослик фан сифатида

Манбалар ривожи

Адабиёт назарияси фан сифатида

Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари

Ишончли манба