Манбалар ривожи - Adabiyot - Referatlar

Манбалар ривожи

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Манбалар ривожи Режа: 1.Адабиётшуносликка оид қадимий манбалар 2. Марказий Осиёда қоғоз ишлаб чиқариш ва китоб яратиш тарихи 3. Қўлёзмалар фонди 4. Фонд устида ишлаш 5. Қўлёзмаларни тавсифлаш 6. Қўлёзмалар фондини бойитиш

Бадиий адабиётнинг тараққий этиши ўз навбатида тилшунослик ва адабиётшуносликка оид асарларининг вужудга келишига сабаб бўлди. Адабий ёдгорликларни тўплаш , уларни китобат қилиш , шарҳлар битиш ва луғатлар тузиш, сўз санъати тажрибаларини ўрганиш , умумлаштириш илмий маърифий аҳамиятга эга бўлбигина қолмай, балки адабииётнинг амалиёти учун ҳам, адабиёт аҳллари ва китобхонлар учун ҳам катта аҳамиятга эга эди. «Девону луғатит-турк»ни туркийда илми адабга оид бундай асарларнинг дастлабкиларидан бири дейиш мумкин. Туркий тиллар изоҳли луғати бўлган бу асар араб тилида ёзилган бўлиб, адабий манба сифатида 300га яқин туркий шеърий парча ва жуда кўп мақол ҳамда ҳикматли сўзларни ўз ичига олган. Асар ундаги сўзларнинг тилимизда қайси пайтлардан бошлаб қўлланилиб келишини кўрсатувчи манба бўлиб ҳам ҳисобланади. Маҳмуд Кошғарий «Алп Эртўнга» (Афросиёб), Искандар ва бошқалар ҳақида халқ орасида мавжуд бўлган айрим афсона ва ривоятларни ҳам баён қилади. Шу билан бирга, муаллиф йўл-йўлакай бўлса ҳам, баъзи адабий жанрлар ҳақида, вазн, истиора, ўхшатиш ва бошқа назарий тушунчалар ҳақида маълумот беради. Бу бирмунча содда тарзда бўлса ҳам, ўша даврларда адабиёт назариясига доир айрим масалаларнинг илмий асосда ўрганилгани ва маълум қоидалар яратилганини кўрсатади. Бу асарда айрим парчаларнинг тили ва услубига қараб улар олинган асарларнинг яратилиш даврларини фараз қилиш ҳам мумкин. Кўпгина адабий парчаларда қабилаларнинг жуда қадимги патриархал ҳаёти, ибтидоий жамоа қолдиқлари, табиат ҳодисаларига нисбатан содда қараш ифодаланган ҳамда уларда ислом дини ақидаларининг изи кўринмайди, арабча сўзлар ишлатилмайди. IX асрда вужудга кела бошлаган тазкирачилик ҳам ўзига хос тараққиёт босқичларини босиб ўтди. Қўлёзма китобларнинг кўпайтириш имкони чекланганлиги туфайли адабиёт ихлосмандлари турли шеърларни, асарларни дафтарларга кўчириб олиб кичик-кичик тўпламлар тузар эдилар. Машҳур ёзувчиларнинг асарларидан намуна сифатида тузилган бундай илк тўпламларда биографик маълумот у ёқда турсин, кўпинча, шоирнинг номи ҳам қайд этилмас эди. Лекин вақт ўтиши билан тўпламларга ёзувчилар ва адабий намуналар кўпроқ кириб боради ва натижада муаллифлар ҳаёти ва фаолияти ҳамда асарлари ҳақида маълумотлар бериш зарурати юзага келади. Шу тахлит вужудга келган тўпламлар илк тазкиралар эди. Яқин ва Ўрта Шарқ адабиётшунослигида тазкиранависликни Саолибий (вфт. 1037) бошлаб берган (бу ҳақида 1-мавзуга қаранг). Бу даврда бадиий адабиётда эришилган катта муваффақиятлар замирида адабиётшунослик ҳам маълум ютуқларни қўлга киритди. Буюк ёзувчиларнинг асарларини тўплаш, қайта китобат қилиш ишлари кучайди. Жумладан, Бойсунқур даврида (XV аср) Шоҳноманинг чоғиштирма матни тузилиб, Хусрав Деҳлавийнинг лирик асарлари девон шаклини олди. Навоий асарлари асосида «Бадойи ул-луғат» китоби вужудга келди. Аруз вазни, қофия, муаммо жанри , бадиий санъатлар ва бошқалар ҳақида бир қанча адабий рисола лар пайдо бўлди. Сайбакнинг арузга доир икки рисоласи, Сайфи Бухорийнинг «Аруз», «Радойиф ул-ашъор» рисолалари, Камолиддин Ҳусайннинг муаммо ҳақидаги рисоласи, Жомийнинг муаммо ва қофия юзасидан яратган рисолалари, Навоийнинг «Мезон ул-авзон», «Мажолис ун-нафоис» ва «Рисолаи муаммо» асарлари, Бобурнинг вазн ва қофияга доир «Муфассал» асари, Ҳилолийнинг «Рисолаи қофия»си ва бошқалар шулар жумласидандир. Улар орасида ҳатто турли асарларга ёзилган муқаддима ёки дебочаларда ҳам кутилмаганда манбашунос учун қимматли маълумотлар чиқиб қолиши мумкин. Бевосита адабиётшуносликка оид асарлардан ташқари, адабиёт тарихи ва назариясига доир маълумот ва фикр мулоҳазалар бади и й асарларда (айниқса, Навоий ва Жомий асарларида) тарих китоблари ва мемуларда (Восифийнинг «Бадойи ул-вақое», Бобурнинг «Бобурнома»си ва бошқаларда) ҳам ўз ифодасини топади. Буларнинг барчаси, шубҳасиз, адабиётшуносликнинг равнақ топишига катта ҳисса қўшган ва ўз даври адабиёти ҳамда кейинги босқичлар адабиёти тараққиёти учун маълум дастуруламал бўлиб хизмат қилган

эди. Бироқ бу даврнинг адабиётшунослиги адабий жараёнининг айрим масалаларидангина баҳс қиларди. Аммо бу нуқсонларига қарамай, адабиёт тарихи ва сўз санъатининг айрим назарий масалаларини ўрганишда ўзининг маълум қимматини ҳамон сақлаб келмоқда. Айниқса уларнинг бизни қизиқтирган манбалар ҳақида маълумотлар бериши мумкинлиги ниҳоятда муҳим. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, қоғоз дунё бўйича милоднинг II асрида Хитойда кашф этилган. У ўсимлик танасидан ҳосил қилинган қипиққан тайёрланган бўтқани юпқа қилиб ёйиб қуритиш йўли билан ҳосил қилинган. VI асрлардан бошлаб бу усулда қоғоз ишлаб чиқариш Осиёнинг бошқа мамлакатларига, шу жумладан, Марказий Осиёнинг йирик шаҳарларига ҳам ёйилди. Шубҳасиз, тез орада , ёзув ашёси сифатида ишлатилиб келинган тери, пергамент ва папирусларни касодга учратди. XV асрга келиб Самарқанд, Бухоро шаҳарлари замонанинг қоғоз ишлаб чиқарувчи энг йирик марказлари даражасига кўтарилди. Бу ерлардаги усталар ишлаган қоғоз жуда катта шуҳрат қозонган. Уларнинг қоғозлари бошқа жойларникидан пишиқ ва силлиқ саналар эди. Темурийларнинг иккинчи пойтахти Ҳирот даги қоғоз жувози ҳам машҳур бўлган (қ.: «Бобурнома»). Бу пайтлар бундай жувозларда икки турли қоғоз ишлаб чиқарилган. Биринчиси, холис ипак лослардан тайёрланган бўлиб, жуда пишиқ ва чиройли, тоза ва силлиқлиги билан ажралиб туради. Иккинчи хили ипак билан каноп толаси нинг тенг нисбатдаги аралашмасидан тайёрланган (қоғози ним катоний) қоришма керакли қалинликда қуйилиб, соя жойда қуритилган. Ҳар иккала томонидан буғдой унидан қилинган аталасимон елим (крахмал, охор) юпқа қилиб суркаб, яна қуритилган. Сўнг ақиқдан қилинган тиш ёки чиғаноқ (муҳра) билан пардозланган. Бу қоғоз яхши охор берилган бўлиб, ялтироқ, пишиқ ва салмоқли бўлиб чиққан. У Ўрта Осиёнинг барча шаҳарларида XX асрларгача «охор муҳрали қоғоз» номи билан машҳур бўлган ва ишлатилиб келинган. Бундай қоғоз хаттот хато қилиб қўйса, ўша жойни юмшоқ булут билан ювиб қуритгач, бир оз крахмал суркаб, қуриганидан кейин, қайта ёзиш имконини беради. Китобат учун махсус ёзув ашёлари зарур бўлган : сиёҳ, қора қамиш қалам, мистор (транспорант), қаламтарош (қалам учини чиқариб туриш учун), қаламқати (қаламнинг учини кесиш учун тайёрланган махсус суяк пластина). Ёзув қуролларининг саранжом туриш учун қаламдон. Китоб яратиш жуда оғир ва мураккаб жараён бўлиб, бир неча хил мутахассисларнинг меҳнат фаолияти ва малалкаси билан боғлиқ бўлган. Бу жараёнда қоғозрез (қоғоз қуювчи), хаттот, мусаввир, лаввоҳ (лавҳа чизувчи), саҳҳоф (муқовачи), иштирок этган. Кўпинча хаттот қўчириладиган асарнинг ҳажми, характери ва бўлажак китоб саҳифаларининг андозасига қараб қоғозрезга қоғоз буюрар эди. Хатот қўлёзмани кўчиришга киришишдан аввал варақдаги сатрлар қанча бўлиши кераклигини ва улар қандай—тўғри чизиқ биланми, параллел чизиқ биланми, қиялатибми, қандай ёзилишини белгилаб олади. Шунга қараб варақнинг ҳажмига лойиқ мистар тайёрлайди ва матнни кўчиради. У нақш ва расмлар учун мусаввирга ўрин қлдиради. Мусаввир тасвирларни хат кўчирилгандан кейин туширади. Шундан кейин ишни лаввоҳ давом эттиради. У саҳифаларга нафис рамка ( жадвал )лар ишлайди. Турли ранглар билан зийнат беради. Лозим бўлса, керакли ўринларга олтин ёки кумуш суви юргизади. Ниҳоят қўлёзма саҳҳоф қўлига ўтиб, пишиқ ва нафис муқова билан қўлёзмани китоб ҳолига келтиради. Бу ишларнинг барчаси маълум тартиб билан бажарила боради. Қўлда кўчирилган ҳар қандай китоб ҳам китобхонларнинг талабига жавоб беравермаган. Китоб ўз мазмунидан ташқари шакли ва безатилиши билан ҳам китобхонга манзур бўлиши, унинг диди ва талабига жавоб бериши, маълум эстетик завқ бағишлаши керак. Бинобарин, бир асарни кўчириб китоб ҳолига келтириш —китобат санъати номи билан санъатнинг бир турига айлангани ҳам бежиз эмас. Турли даврларда ва турли

жойларда яшаган бундай уста-санъаткорларнинг ўз усули ва услуби бўлиб, бу анъаналар устоздан шогирдга ўтиб, давом этиб бораверган. Самарқанд ва Бухоро шаҳарлари ўрта асрларда бу борада ўзига хос мактаб яратганлар. XV аср китобларни безашда инсон сурати ишлатишга тўсқинликлар бўлиб тургани ҳолда ўиротда бу ишга айб деб қарамаганлар. Хуросондаги Ҳирот китобат ва миниатюра мактабини алоҳида таъкидламоқ керак. Милоддан аввалги VII аср ўрталаридаёқ Шарқдаги кўпгина мамлакатлар подшоҳлари саройларида давлат хазинаси билан бир жойда сопол ва пергаментдан иборат ҳужжатлар тўпламлари сақланган. Қадимги Миср да, ибодатхоналарда коҳинларга хизмат қил увчи китоб фондлари кўп бўлган. Юнонистонда биринчи йирик кутубхонани (милоддан ав. IV аср да ) Аристотель ташкил этган. Қадимги давр кутубхоналаридан энг машҳури Александрия (Искандария) кутубхонасидир. Тарихий манбаларга қараганда, Марказий Осиёнинг кўпгина давлатларида, хусусан, Сўғдиёнада, Хоразмда учинчи асрлардаёқ анчагина бой кутубхоналар бўлган. Лекин улар араблар итеълоси (VII—IX аср) натижасида талон-тарож этилган. Ислом давлатларида китоб йиғиш анъаналарининг кейинчалик қанчалар яхши йўлга қўйилганлигини Марокашда 1146 йилда қурилган Кутубия масжидининг бой кутубхонаси ҳам кўрсатиб турибди. Муҳаммад Хоразмий, Фарғоний, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Маҳмуд Кошғарий, Мирзо Улуғбек, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий каби улуғ сиймолар замоналарининг бой кутубхоналаридан фойдаланганлари, китоблар тўплаш ишларига ҳомийлик қилганлари маълум. Хусусан, Бухоро, Хива, Самарқанд каби шаҳарларда хон саройларида, мадрасаларда кўплаб нодир қўлёзмалар сақланган машҳур кутубхоналар бўлган. Бу кутубхоналарнинг кўпи фақат кутубхона вазифасини ўтаб қолмаган, балки уларда китоб тайёрлашнинг барча жараёнлари амалга оширилган <қ. : ЎзСЭ, «Нашриёт иши» мақоласи>. Лекин ўзаро урушлар натижасида кўп кутубхоналар талон-тарож қилинган, ноёб китоблар ёқиб юборилган. Республикамиз ҳудудида XIX асрнинг 70 йилларига келиб мадраса ва масжид кутубхоналаридан ташқари давлат кутубхонаси ҳам ташкил қилинди. (Навоий номли кутубхона тарихи шундан бошланади.) В.Л. Вяткин 1 ташаббуси билан Самарқандда халқ кутубхонаси ва Мирзо Улуғбек мадрасасида мусулмон кутубхонаси очилди. Унда турк, араб, форс ва бошқа тиллардаги китоблар, газета ва журналлар тўпланган. Октябр тўнтариши арафасида Туркистонда 14 та кутубхона давлат тасарруфида бўлган. Тошкентдаги «Турон» кутубхонаси ҳам инқилоб арафасида жадидлар томонидан очилган. Булар орасида 1870 йилда ташкил этилган давлат кутубхонаси қошида Шарқ қўлёзмалари бўлими мавжуд бўлган. Унда 1889 йилда 87 жилд 1895 йилда 90 дан ортиқ жилд қўлёзма мавжуд эди. Инқилобдан кейин бу бўлимда қўлёзмалар сони тез кўпая борди. Бу ас осан, ўзбек, араб, форс, тожик, урду, пушту, озар, турк, татар, туркман ва бошқа шарқ халқлари тилида битилган қўлёзма китоблар эди . Бу қўлёзмалар ўрта аср фаннинг ҳамма тармоқларига—тарих, адабиёт, фалсафа, ҳуқуқ, фалакиёт, физика, кимё, табобат, тил, фармокология, география, мусиқа, қишлоқ хўжалиги, тасвирий санъат ва бошқа соҳаларга доир асарларни ўз ичига олади. Бу қўлёзма китоб хазинаси Ўз ФА ШИ қўлёзмалар фондига асос бўл ди. Қўлёзмаларни илмий ўрганишни ривожлантириш мақсадида 1944 йили Республика Давлат кутубхонасининг Шарқ бўлими негизида Шарқ қўлёзмаларини ўрганиш институти тузилди. 1950 йилдан бу институт Шарқшунослик институти деб атала бошлади. Ўша пайтда Шарқшунослик институти фондида 40.000 га яқин алоҳида асарларни ўзида жамлаган 20 мингдан ортиқ қўлёзма асарлари тўпламлари мавжуд бўлган . Улардан 1

бирқанчаси муаллиф дастхати ёки муаллиф ҳаётлик чоғида кўчирилган нусхалардир <қ.: СВР, 1952—75 йиллар, 11 томлик>. 1940 йилда Тошкентда адабиёт музейи очилди. 1944 йилдан бу музей Ўз ФА ТАИнинг бир бўлими бўлиб ҳисобланди (1968 йилгача). 1968—78 йиллар орасида у Ўз ФАнинг мустақил бир ташкилоти сифатида ишлади. 1970 йили шу музей негизида Ўз ФА Қўлёзмалар институти ташкил қилинди ва бошқа ерлардаги қўлёзмаларниг бир қисми шу институт фондига ўтиб кетда. Бу оради фонд тинмай бойиб борди. 1981 йил маълумотларига кўра, бу фондда 24 мингдан ортиқ қўлёзма ва тошбосма китоблар сақланган. Бу фонд ва институт 1998 йил сентябр ойидан Ўз ФАШИ фонди ва институтига қўшилиб кетди. Республикамизда ҳозир қўлёзмалар нинг асосий қисми Ўз ФА ШИ қўлёзмалар фондида сақланади. Улар ўзининг қадимийлиги билан минг йиллик даврни ўз ичига олади. Энг қадимги қўлёзма китоблар орасида Ибн Саломнинг (вфт. 837) «Fаройиб ул- ҳадис» асари ҳам бор. Бу асар ярим куфий ярим насх хати билан 344/955 йилда кўчирилган. (Ислом минтақасида X асргача китоблар куфий ёзувда битилгани X асрдан насх хатига ўтилганини эсланг). Фондларимиздаги қўлёзмаларнинг энг янгиси XX аср бошларида ёзилган. 1943 йил 20 октябрда Тошкентда йиғилган мусулмонлар вакиллари қурултойи Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний бошқармасини таъсис этди. Бошқарма мусулмонлар ўртасидаги диний ишларни бошқариб туриш, фатволар бериш, масжидларга имом-ҳатиблар тавсия этиш, диний ходимлар тайёрлаш билан шуғулланди. Шулар билан бир қаторда, бошқарма қошида кутубхона ташкил қилиниб, у ерда ҳам диний, дунёвий қўлёзма китоблар йиғила бошлади. Бу ерда қўлёзма китобларга картотека қилиб қўйилган. Бироқ фонднинг тавсифий каталоги эълон қилинмаган. Вилоятлардаги музейларда ҳам бирмунча қўлёзмалар фондлари мавжуд: —А. Икромов номидаги Самарқанд Давлат тарих ва нафис санъат тарихи музейи фонди; —СамДУ фундаментал кутубхонаси; —Бухоро санъат музейи ва ҳ.к. Бу фондларда шарқ адабиёти ва тарихида шуҳрат қозонган адиблар Ибн Сино, Замахшарий, Маҳмуд Кошғарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Рабғузий, Рудакий, Фирдавсий, Низомий, Амир Хусрав, Ҳофиз, Саъдий, Жомий, Аттор, Румий, Умар Хайём, Фузулий, Бедил каби классикларнинг қўлёзма девонлари, «Хамса»лари ва бошқа асарлари сақланади. Б. Аҳмедовнинг (4.01.96 ТошДШИдаги маърузасида берган) маълумотига қараганда, республикамизнинг 10 та йирик қўлёзма фондида 200 минг қўлёзма сақланади. Ҳар қандай тадқиқот, аввало, манба излашдан бошланади. Бу манбаларни қидириб топиш, ўрганиш ва қўллашнинг назарияси ҳамда амалий усулларини билиш манба излашдаги энг яқин йўлни кафолатлайди. Шу боис қўлёзмалар фондида қўлёзмаларни илмий ёзиб олиш, тавсифлаш ва каталоглаштиришнинг соҳа тадқиқотчилари учун аҳамияти жуда каттадир. Фондларда фаолият кўрсатадиган соҳа мутахассислари қуйидаги ишлар билан шуғулланадилар: —у ерда тўпланган меросни намунали сақлаш; —қўлёзмаларни дастлабки кўриб чиқиш, илмий ёзиб олиш, илмий тавсифини тузиб, каталоглаштириш, каталог мажмуалари тарзида чоп эттириш; —шарқ қўлёзмаларига хос бўлган китобат санъати, миниатюра санъати ва ҳуснихат тарихини тадқиқ қилиш; —ўзбек халқ китобларининг қўлёзмаларини тадқиқ этиш; —энг ишончли қўлёзмалар асосида ҳар бир шоир ва ёзувчи меросининг танқидий матнларини тузиш (матншунослик тадқиқоти); —алоҳида илмий аҳамиятга ва бадиий қийматга эга бўлган қўлёзмаларнинг факсимил нашрини тайёрлаш.

—ўзбек адабиёти, илм-фани, қўлёзма манбалари захирасини қўшни мамлакатлар ва жаҳон кутубхоналаридан нусха олиб бойитиш; Каталог —юнонча рўйхат маъносидаги сўздан олинган бўлиб, зарур манбани топишда қулайлик туғдириш учун маълум тартиб асосида тузилади. Картотека каталоглар китоб фондларида карточкалар ҳолида маълум тартибдаги тортма яшикларда сақланади. Қўлёзма каталогларига алифбо тартибида, муаллиф номи ёки асар (китоб) номи бош ҳарфи орқали кириб борилади. Каталоглаштириш иши ҳамма ерда маълум даражада барқарорлашган бир хил шаклда (жузъий фарқлар билан) ташкил этилганлиги улардан фойдаланишни осонлаштиради. Каталогдан топилган қўлёзма у ердаги тартиб рақами , китоб номи, муаллифи, кўчирилган йили ва ҳ.к.лар ёзиб олиниб, фонд учун масъул ходимга буюртма берилади ва ўша ердагина фойдаланишга рухсат этилади. Каталогларнинг иккинчи бир тури ҳам борки, улар китоб шаклида чоп этилган мажмуалардир. Тавсиф каталоглари деб юритиладиган бу каталоглар фондда мавжуд бўлган қўлёзмаларни хиллаб берилганлиги билан ажралиб туради ва фойдаланишга жуда қулай. Бундай хиллаш қўлёзмалардаги асарларнинг қайси даврга мансублиги ёки уларнинг шакли (руҳи) билан боғлиқ бўлиши мумкин. Жумладан: XIV — XV асрлар адабиёти, XVI аср адабиёти тарзида ва х.к. Ёки қўлёзма турларига қараб: тўпламлар, баёзлар, насрий асрлар, нома, тазкира, қисса, тарих кабилар. Каталог мажмуалари нашрига илова қилинган асар номлари, муаллиф номлари, хаттот номлари ва бошқа кўрсаткичлари борлиги билан ҳам қулайдир. Бундай тавсифларни яратиш фондда фаолият кўрсатаётган соҳа мутахассисларининг биринчи даражали иши ҳисобланади. Шу пайтгшача Республикамиз фондларини акс эттирувчи икки тавсиф каталоги чоп этилган: Собрание восточных рукописей. –Т., 1952—1975. Каталог фонда Института рукописей АН УзССР. –Т., Фан, 1988—1989. Булардан ташқари бир неча хусусий (бир муаллифлик) тавсиф каталоглар и нашр этилди: Жумладан, Ибн Синонинг Шарқшунослик институтида мавжуд асарлари (библиография), –Т., Ўз ФА нашриёти, 1955; Рукописи произведений Абдурахмана Джами в Собрании Института Востоковедения АН УзССР, –Т., «Наука», 1965; Алишер Навоий қўлёзма асарлари каталог и . –Т., «Фан», 19 70 . Алишер Навоий асарларининг тошбосма нашрлари тавсифи (каталог). –Т., 1988. Фондларда олиб борилаётган бошқа турдаги манбашунослик тадқиқотлари ҳам илмий ахборот, мақола, монография, алоҳида китобчалар тарзида илмий жамоатчилик ҳукмига ҳавола қилинади. Дунёнинг кўпгина кутубхоналари, музейлари, масжидлар, мадрасалар ва шахсий кутубхоналардаги мавжуд қўлёзмаларни илмий муомалага киритиш нинг дастлабки босқичи уларнинг тавсифи берилган феҳрест (каталог)лари тузиш ва улардан мутахассисларни хабардор қилишдир. Шунга кўра, қўлёзмаларини тавсифлаш ва каталоглаштириш қўлёзма фондларида амалий манбашунослик фаолиятнинг кенг тарқалган турига айланган. Маркизий Осиёда, жумладан Ўзбекистонда ҳам бир қанча қўлёзма фондлари мавжуд бўлиб, уларнинг баъзиларидагина (ЎзР ФА Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти) тавсифлаш ва каталоглаштириш ишлари бирмунча жадал олиб борилмоқда. Соҳа мутахассисларининг тан олишича, уларда ҳам ҳозирги кунгача қўлёзмаларнинг атиги 30 фойизигина тавсифланган холос. Бошқа қўлёзма хазиналарида эса, мавжуд қўлёзмаларнинг тўла бўлмаган рўйхати, картотека карточкалари тузиб қўя қолинган. Қўлёзмаларни тавсифлаш жаҳон андозаларига мослаштирилган ҳолда олиб борилиши керак. Қўлёзмани тавсифлаш учун у ҳақида талаб этиладиган маълумотларни иложи

борича тўлиқ беришга ҳаракат қилинади, токи тавсифни ўқиган тадқиқотчи учун саволга ўрин қолмасин. Бунинг учун тавсиф этувчи ўзи аниқлай олмаган фактларни ҳам аниқланмаганини тавсифда кўрсатиши керак. Қўлёзмаларни тавсифлаш қисқача тавсиф, тўлиқ тавсиф ва монографик тавсиф тарзида амалга оширилади 2 . Қўлёзмалар тавсифи берилган каталоглар алфавитли каталог, мавзу каталоги, инвентарь рақамлар тартибига асосланган каталог, бирор муаллифнинг асарлари каталоги шаклида бўлади. Тавсифлаш жараёнига қўйиладиган тахминий т а л а б л а р қуйидагилар: –қўлёзмаларга дастлабки ишлов берилиб, инвентар дафтарга қайд этилади ва уларга махсус рақам берилади; –манба номи, ёзилган ва кўчирилган вақти; асар муаллифи, кўчирувчи хаттотларни аниқланади; –улар қайд этилиши лозим бўлган маълумотлар билан тўлдирилган картотекали карточкаларга киритилади; –қоғоз тури, хат тури, варақлар ўлчами, варақдаги сатрлар сони, пойгирлар, муқова ва унинг безаклари ҳамда бошқа палеографик хусусиятлар кўрсатилади ҳамда белгиланган тартибда қайд этилади; –монографик тавсифлар учун каталогларнинг илмий аппарати (шахслар кўрсаткичи, жой номлари кўрсаткичи, асарлар номига тузилган кўрсаткич, муаллиф номларига тузилган кўрсаткич ва бошқалар) тузилади. Турли давр ёзма манбалари учун хос бўлган ташқи белгилар юзасидан аннотация тузилади. “Абжад” ва “тарихлар”, йил ҳисоби бўйича фактлар мавжудлиги аниқланади. Муайян манба юзасидан қўшимча маълумотлар топишнинг тахминий манбалари белгиланади. Колофонсиз кўчирилган қўлёзмаларнинг кўчирилиши тарихини белгилашда илмда қўлланилиб келинган усулга мувофиқ қоғоз хили, хат услуби, формати, безак йўллари ва бошқаларни қиёсий ўрганиш зарур бўлади. Қўлёзмаларни тавсифлаш принциплари турли илмий гуруҳ ва фондларда бир- бирларидан бирмунча фарқ қилиши мумкин. Бу, албатта, мазкур соҳа мутахассисларининг изланишда эканини, соҳа эса тинмай ривожланиб бораётганини кўрсатади. Жумладан, каталог маълумотларини компьютерлаштириш талабнинг ҳар бир бандини бир хилликка келтиришни тақозо этади. Маълумотларни «Интернет» ахборот тизимига киритишни бусиз тасаввур қилиб бўлмайди. Қўлёзма фондлари қадимда фақат сарой ва йирик мадрасалар доирасида мавжуд бўлганлиги маълум. Шунга кўра, илму маърифатга давлат томонидан эътибор берилган замонлардагина китоб хазиналари шиддат билан кўпайган. Танглик замонларида бу соҳада турғунлик ёки камайиш ҳоллари юз берган. Марказий Осиёда, Ҳирот, Бухоро, Хива, Самарқанд кутубхоналари ишлаб тургани маълум. Улар қўлёзма китобларни йиғиш ва сақлаш билан бир қаторда улардан нусха кўчириш, уларга чиройли миниатюралар чизиш, муқовалаш ишлари билан ҳам шуғулланганлар. Бу хазиналар муаллифлар ёзиб келиб тортиқ қилган, ҳукмдорлар ёки амалдорлар буюртмасига кўра ёзилган, таржима қилинган ёки кўпайтирилган китоблар ҳисобига ҳам бойиб борган. Темурий шаҳзодалардан Шоҳрухнинг учинчи ўғли Бойсунқур Мирзо саройда худди шу турдаги фаолият олиб боргани маълум. Отаси ҳузурида вазирлик лавозимидан фойдаланиб, Ҳиротда катта кутубхона ташкил қилган. У замонасининг машҳур хаттотларини, наққош, мусаввир, саҳҳоф, заркорларни бу ишга жалб қилиб , гуруҳ ташкил этгани тарихчилар маълумотларида учрайди. Улар китоб яратиш учун нусхалар танлаб, уларни чоғиштириб, ишончли янги нусхалар яратганлар. 2

Шўролар даврида қўлёзма хазиналарини бойитиш учун аҳолидан китоблар сотиб олина бошланди. Бунинг учун махсус фонд комиссияси тузилиб, бу комиссия уларнинг қийматини ва нархини белгилаш билан шуғулланган. Бунда якка, ёлғиз китобларни эмас, бутун бошли кутубхоналарни ҳам сотиб олинган ҳоллари бўлди. Бухоронинг охирги қозикалони Шарифжон маҳдум ва В.И. Вяткинларнинг кутубхоналари сотиб олинди. Ўзбекистон Министлар Совети фармони билан Республиканинг бошқа вилоятларида мавжуд қўлёзмалар Навоий кутубхонаси Шарқ бўлимига тўплана бошлади. Натижада, Самарқанддаги Ўзбекистон илмий текшириш институти фонди; (50-йиллар) Бухоро шаҳридаги Ибн Сино номидаги область кутубхонаси қўлёзма фонди, Хоразм область музейи фонди, Қўқон область музейи фонди ва бошқалар Навоий кутубхонасига кўчирилди. Кейин бу қўлёзмалар Шарқшунослик институтига топширилган. Институт ходимлари ҳар йили Республика бўйлаб китоб сотиб олиш бўйича экспедициялар уюштиришган . Натижада фондга мингларча қўлёзмалар келиб тушди. Жумладан, Ўз ФА ШИ қўлёзмалар фондида узоқ йиллар китобдорлик қилган устоз Қ увомиддин Муниров берган маълумотлар га диққат қилайлик : 1950 йил бухоролик Саиджоновдан қўлёзмалар, босма асарлар, ҳужжатлар сотиб олинди. Улар орасида 685/1286 йили битилган «Китоби Синдбод» қўлёзмаси бор эди. Бу китобнинг муқаддимасида ёзилишича, Носириддин Абу Муҳаммад Нуҳ бинни Наср Сомоний (943—954) давригача бу асар паҳлавий тилида бўлиб, форсча нусхаси бўлмаган. Нуҳ бинни Наср бу асарни дарий тилига таржима қилишни буюрган. Шундай қилиб бу асар 950—51 йилларда дарий тилига таржима қилинган. Ундан 200 йиллар кейин ҳукмдор Қилич Тафғочхоннинг топшириғига мувофиқ самарқандлик олим Ҳасан ал-Котиб (1160 —61) бу асарни қайта ёзиб чиққан. Бу ишларнинг ҳаммаси мълум даражада ўтмишда китоб хазиналаридаги китоблар сонининг қай тарзда кўпайгани ҳақида тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради. Фондни бойитишнинг яна бир усули йирик олимларимиз тақдим этган ноёб қўлёзмалар ҳисобига бўлган: Я. Fуломов— Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳий» асарини ; СССР Медицина ФА профессори В.Н. Терновский ўзининг шахсий кутубхонасида сақланаётган тошбосма нашр китоблардан юзтачасини тақдим этган (улар 300 га яқин асарни ўз ичига олади). 1962 йилга келиб Ўз ФА ШИ фондида 16 минг жилддан ошиқ қўлёзма бўлиб (бир муқовада бир неча аср бўлишини ҳисобга олинг), собиқ Иттифоқда Ленинград қўлёзма фондидан кейин II ўринда турадиган бўлди. Демак, фондлар қуйидаги йўсинда бойиб борар экан: —Шахсий архивлар; —Аҳолидан қўлёзма ва тошбосма китоблар сотиб олиш; —Янги манба ва нусхаларни излаб топиш; —Хорижий фондлардан манбалар жалб этиш (микрофил ü м ва фотонусхалар); —Хорижий мамлакатларга илмий сафарлар уюштириш; —Чет эл каталоглари тўпламларини тадқиқ этиш.

Адабиётлар: 1. Қ а ю м о в А. Ўзбек адабий манбашунослиги.—«Ўзбек тили ва адабиёти» ж-ли, 1987, № 5; ЎзСЭ: “Манбашунослик”, “Текстология” мақолалари; Ш а й х з о д а. Тазкирачилик тарихидан.—“Навоийга армуғон” китобида, ––Т.,1968. 2 .Источниковедение. Теоретические и методологические проблемы. Сб. М., 1969.; Ҳ а к и м о в М. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. –Т., 1991; Қ о с и м х о н о в Б. Навоий асарларининг тошбосма нашрлари тавсифи. –Т., 1968. 3. Хрестоматия по истории древнего Востока. М., 1963; Б е р т е л ь с. Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М., 1965; И м о м н а з а р о в М. , Миллий маънавиятимизнинг такомил босқичлари. Т.,1996. А б д у р а ҳ м о н о в F, Р у с т а м о в А. Қадимги туркий тил, –Т., 1982. 4. www . Ziyonet . uz

O'xshashlar

Лиро-эпик тур ривожи

Илк мустамлакачилик даври адабий маданий ҳаёт. Манбалар ва уларнинг шархи реферат

Адабиётшунослик фан сифатида

Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида

Композиция ва сюжет