Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида - Adabiyot - Referatlar

Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида

Yuklangan vaqt:

09.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида РЕЖА : 1. Кириш. Адабий танқиднинг пайдо бўлиши ва тараққиёт босқичлари ҳақида 2.Адабий танқиднинг табиати ва унинг адабиётшуносликдан фарқли хусусиятлари ҳақида 3.Адабий танқиднинг фалсафа, эстетика, тарих фанлари билан узвий боғлиқлиги масаласи 4.Адабий-танқидий тафаккур турлари ва йўналишлари ҳақида 5.Хулоса

Маълумки, адабий танқиднинг пайдо бўлиши ва ривожланишида, аввало, китобхоннинг ижтимоий- эстетик эҳтиёжлари етакчи аҳамият касб этган. Чунки бирор-бир бадиий асарни ўқиб чиққан саводхон ўқувчида ўз фикр-мулоҳазаларини баён этиш, қолаверса муаллиф билан фикрлашиш истаги пайдо бўлади. Ана шу маънавий эҳтиёж даврлар ўтиши билан адабий танқидчиликнинг юзага келишига, махсус фан сифатида шаклланишига шароит туғдирган. Адабий танқидий асарларда бадиий асарнинг ютуқ ва камчиликлари, ёзувчининг бадиий маҳорати ҳақида илмий мулоҳаза юритилибгина қолмасдан, муайян бир жамиятнинг ижтимоий манфаатлари ҳам акс этган бўлади ва умуман, бу соҳа қадимдан фалсафа, эстетика, этика фанлари билан узвий алоқадорликда ривожланиб келган. Шунинг учун ҳам Эпикур ва Аристотель замонидан бошлаб адабий танқидчига файласуф, тарихчи-сиёсатшунос, ҳуқуқшунос ҳамда руҳшунос сифатида ҳам қараб келинган. Хуллас, тарихий-адабий манбалар «адабиётшунослик», «адабий танқид», «танқидчи» атамалари, жаҳон адабиёти ва илмий тафаккури тараққиётида кўп йиллик тарихга эга. Агар ўзбек адабиёти тарихига назар ташласак, ХХ асргача бўлган даврларда адабиётшунослик ва адабий-танқидий қарашлар замонавий танқидчиликдан фарқли тарзда мавжуд бўлганлигини кузатиш мумкин. Ўтмишда адабиётшунослик ва адабий танқид фан сифатида мустақил бир йўналишда бўлмаган. Шундай эса-да, бу соҳа қадим-қадимдан бошлаб шеърий шаклдаги тазкиралардан, адабиётшуносликка оид баъзи бир рисолалардан, тарихий-бадиий ёдномалардан ўрин олиб, ривожланиб келган. Айниқса, шеър ва шеърият илмига оид рисолалар ҳамда тазкиралардаги адабий-танқидий тафаккурга оид турли хил фикр ва қарашлар мумтоз адабиёт тараққиётида муҳим ўрин тутиб келган. Таъкидлаш жоизки, Шарқда А.Навоийгача ҳам ва ундан кейин ҳам адабиётшунослик бобида кўп хайрли ишлар қилиниб, бир талай асарлар ёзилган. Шеърият назарияси ва танқидчилигига оид фикр-мулоҳазалар ўтмишда нафақат тазкираларда, балки Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али Ибн Сино,

Заҳриддин Муҳаммад Бобур каби маънавиятимизнинг улуғ намояндалари асарларида ҳам кенг ифода этилганки, бу жиҳатдан уларнинг шеър ва шоирлик масъулияти ҳақидаги қарашлари адабиётшунослик, адабий танқид илмининг ривожига сезиларли таъсир этди. Масалан, Фаробий шеър санъати ва унинг вазифасини шундай белгилайди: “Бу санъат - бирор мақсадни амалга ошираётган пайтда йўлдан чиқиб кетмасликка ёрдам берувчи ва инсон хаёлини қоғозда намоён этувчи санъатдир. Шеърнинг олти хили бор. Шундан учтаси яхши ва учтаси ёмондир. Яхшиларидан бири шуки, унинг ёрдамида инсон ақлий қувватини мукаммаллаштиради, саодатга олиб борувчи фикри ойдинлашади, яхши ишларга, фазилатли бўлишга илҳомланади, хассислик, ёмон ва қабиҳ ишлардан сақланади. Иккинчи яхши хили кишининг руҳий сезгиларини юксалтиради, ҳаддан ташқари эҳтиёткорликдан холи қилади, иззат-нафсни сақлайди, ғазабланишдан, ёмон ишлардан эҳтиёт қилишга ёрдам беради. Учинчи кишини заифликдан сақлайди, кишининг нафсини, ҳирсини тияди, ғамдан холос қилади, ёмонлик олдида ана шу юқорида қайд қилинган хислатларни намоён этишга ёрдам беради”1. Ўзбекистонда адабий-танқидий қарашлар ва адабиётшунослик илмининг ривожи Х1Х асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб янгича тамойиллар касб эта бошлади. Ўзбекистон Фанлар Академиясининг академиги, профессор Бахтиёр Назаров “Ўзбек адабий танқидчилиги” рисоласида таъкидлашича Х1Х асрнинг иккинчи ярмидаги ўзбек матбуотига, хусусан “Туркистон вилоятининг газети”га назар ташланса, бугунги тушунчамизга ўхшаш хусусиятларига эга бўлган адабий- танқидий мақолаларга дуч келиш мумкин ва айнан ўша даврдан бошлаб том маънодаги малакали танқидчиликка асос солинган эди. Шўро танқидчилиги адабий жараён ва ёзувчи эркига зўрма-зўракилик билан таъсир ўтказишга мослашган эди. Бу ҳол хатоларни келтириб чиқарди. Лекин коммунистик мафкуравийлик ва давр сиёсатидан қатъи назар, адабий танқиднинг босиб ўтган оғир йўлидан кўплаб ижодий самараларга, жумладан бадиий маҳорат, ижодий ўзига хосликнинг хусусиятларини очиб берган тадқиқотлар юзага келдики, уларни бугунги кунда ҳар томонлама ўрганиш муҳим аҳамиятга эга.

Умуман, адабий танқид адабиётшуносликнинг таркибий қисми ҳисобланади. Адабий танқидни алоҳида фан сифатида ўрганиш унинг адабиётшунослик, бадиий адабиёт, фалсафа, эстетика, социология сингари фанлар билан узвий боғлиқлигини янада аниқроқ қилиб ифодалашда қўл келади. Демак, адабий танқид адабиётшунослик, бадиий ижод, фалсафа ва эстетикага жон томирлари билан уланади, лекин у ўз моҳиятига, тафаккур йўсинига, ўзига хос вазифасига эга соҳадир. Масалан, эстетик танқид мисолида эстетика ва адабий танқид бир-бирига жуда яқинлашиб, баъзи жиҳатлардан эса деярли бир-бирига мос келади. Лекин эстетик танқид адабий танқиддан қуйидаги масалаларни ўз ичига олиши билан ажралиб туради: а) эстетикага оид илмий адабиётлар танқиди; б) адабиёт ва санъат асарларини эстетикани муштарак қонун ва қоидаларига асосланган танқиди; в)танқидни танқид, яъни адабий танқидга доир илмий ишларни эстетиканинг умумий қонун ва қоидаларига асосланган танқиди. Танқидни танқидда эстетика ва адабий танқид бир-бирига ўзаро сингишиб, бир-бирига бевосита таъсир этиб, ажиб бир ҳамжиҳатлик ҳолатида бўлади. Чунончи, эстетика ва бадиий танқид эстетик тарбияни амалга ошириш нуқтаси назаридан деярли бир хил мақсад учун курашади. Адабий танқидий асарларни кузатсак бири иккинчисини инкор этадиган фикрлар курашининг гувоҳи бўламиз, танқид ҳақидаги ўринли, ўринсиз, гоҳо баландпарвоз, гоҳо масъулиятсизлик билан айтилган фикрларни эшитамиз, иззат- нафси озор етган ёзувчининг аччиқ-тизиқ гапларини тинглаб лоҳас бўламиз. Хуллас адабий-бадиий танқид моҳияти фозиллар, санъаткорлар томонидан турли даврларда айтилган мана бу фикрлар жавоҳирларида англашилгандек бўлади: Адабий танқид - «жамиятнинг (интеллектуал) тараққиёти кўрсаткичи», «ҳаракатдаги адабий, эстетик, умуман, мафкуравий онг», «санъатнинг беором ишлаётган мияси», «қўламта эмас, ловуллаб ёнаётган олов», «ижтимоий ғоялар жарчиси», «аҳмоқни ақлли, оломонни аҳли дониш қилиб қўймайдию, бебошроқ

ҳисларни, мудроқ туйғуларни ақл нури билан ҳаракатга келтиради». Ўзбек адабий танқидчилигида ҳам адабий танқиднинг уч тури-публицистик, эстетик ва фалсафий йўналиши мавжуд. К.Л.Зелинский «Танқид ҳақида парадокс» мақоласида адабий танқид -«фан, фалсафа плюс санъаткор шахс» деган тезисни олға суради. Баъзи танқидчилар адабий танқидни бадиий ижод тури сифатида баҳолайди, лекин танқидни фақат санъат тарзида тушуниш ҳам бирёқламаликдир. «Танқидчи» деган сўз луғавий маънодаги танқидчигина эмас, у дастлаб адабиётшунос олим; шеъриятни мағзи-мағзигача яхши биладиган, уни чуқур ҳис қиладиган, усиз яшай олмайдиган, ҳатто ўзи ҳам ана шу савияда шеър ёзадиган фан шоири» деган қарашлар ҳам мавжуд. Албатта, мазкур кўчирмада адабиётшунослик, танқидчилик ва бадиий ижод тушунчалари аралашиб кетганини қўя турайликда, олим адабий танқидни бадиий ижодга тенглаштирганлигига эътибор берайлик. Ёзувчи шахси билан танқидчи шахси орасида катта фарқ бор. Ёзувчи образлар, ҳаётий деталлар орқали фикрлайди. Танқидчи эса қиёслар, фаразларга суяниб хулосалар чиқаради. Бошқача айтганда, у фикрни китобхонга етказиш учун образлиликка интилади. Изчил илмий мантиқ мунаққид фаолиятининг пойдеворини белгилайди. Илмий мантиқнинг қай даражада изчиллиги, теранлиги, хис-туйғуга бойлиги мунаққид шахсига - билими истеъдодига боғлиқ. Танқидий асарда танқидчи шахси сезилиб турмаса, қиёфасиз, туссиз бир нарса пайдо булади. Танқидчи шахси - у яратган танқидий асарнинг адабий жараёнга таъсири, оригиналлиги, тутган мавқеи билан белгиланади. Мунаққид адабий фактлар моҳиятини ёритмоғи, уларни изчил илмий йўналишга буйсундирмоғи, муҳими, танқидчи шахси мақола руҳида яққол сезилиб турмоғи даркор. Танқидий асарнинг бадиийлиги ҳақида гап борар экан, мунақиднинг жўшқинлиги, ҳиссиёти, шиддати сингарилар назарда тутилади. +анчадан-қанча олимлар адабий танқиднинг моҳиятини, методини аниқлаш учун изланаяпти. Адабиётшунослик танқиддан фарқ қилади: у илмий-назарий хулоса чиқаради. Адабий танқид томонидан бир пайтлар ижобий баҳоланган асарлар адабиётшуноснинг диққатини умуман жалб қилмаслиги мумкин. Бадиий асарнинг

объектив қиммати адабиётшуносни қизиқтиради, шунга асосан у асарларни ўрни- ўрнига қўяди. Яна таъкидлаш лозимки, адабиётшунослик ҳукмини мутлақ ҳақиқат деб билиш тўғри эмас. Ҳозирги адабиётшунослик билан йигирманчи йиллар адабиётшунослиги орасида катта фарқ бор. Замонавий адабиётшунослик танқид, талқин, тадқиқнинг турли хил «қуролларига» эга: у асарларга ҳар хил конкрет методлар асосида ёндашади, таҳлилнинг бир қанча усулларидан фойдаланади. Адабий танқид, адабиётшуносликдан фарқли ўлароқ, бир томондан китобхонга, иккинчи томондан ижодкорга қаратилади. Танқидчи билан ўқитувчи фаолиятида муштараклик бор: ҳар иккиси илм ўргатади, айни вақтда, тарбиялаш, ижтимоий-сиёсий, маьнавий-аҳлоқий масалаларга эътибор бериш уларнинг бурчи. Адабий танқид халқни тарбиялаш, унинг фуқаролик маъсулиятини, нафосат туйғусини ошириши лозим. Ёзувчи санъат тараққиётига ҳисса қўшмаслиги, адабиётни бир оз бўлса-да, олға силжитмаслиги, аммо асарларида замонанинг муҳим масалаларини ўртага қўйганлиги билан диққатни жалб этиши мумкин. Адабий танқид бадиий асарни даврнинг муҳим талаблари, замондошларнинг ижтимоий эҳтиёжлари, фуқаролик руҳи нуқтаи назаридан баҳолайди. Баҳолашда, табиийки, асарнинг бадиий баркамоллиги асослик вазифасини ўтайди. Кўринадики, танқидчининг ижодий методи илм кишиси, хусусан, адабиётшунос методидан фарқ қилади. Илмийликдан ташқари замонга хизмат қилиш, халқ руҳини акс эттириш танқидчи методининг муҳим томони бўлиши керак. Ҳозирги замон ўқувчилари, ҳатто мутахассислари ҳам ҳар учала манба билан танишиш имкониятига эга эмас. Шунингдек, 20-30-йиллар мобайнида вақтли матбуот саҳифаларидан ўрин олган кўпгина адабий-танқидий мақолалар, тақризларни чуқур ўрганиш, уларнинг ҳозирги замонга муштарак намуналарини қайтадан эълон қилиш муаммоси ҳали ҳам ҳал этилмаган (М.Сотти Ҳусайннинг танланган асарлари эълон қилинган, лекин ундан А.+одирий ҳақидаги тадқиқотлари ўрин олмаган). Маълумки, ижодкорнинг услуб ва маҳорати ҳақида неча асрлар оша сўз юритилиб келиниб, бу масаланинг муҳим муаммолари, ўзига хос чигал

жумбоқлари ҳақида ҳанузгача ҳам жиддий баҳслар тўхтагани йўқ. Шу жумладан танқидчининг индивидуал услуби ва маҳорати масалалари бобида ҳам жаҳон илмий-эстетик тафаккур оламида кўплаб ранг-баранг фикрлар билдирилиб келинмоқда. Адабий танқиднинг ўз мазмун моҳиятига кўра доимо ривожланиш ва такомиллашиш жараёнини бошидан кечириб келаётганлигини ҳисобга олсак, ўзбек адабий танқидчилиги ҳам туғилиш ва шаклланиш босқичларидан то айни кунларгача мураккаб бир тарихий жараённи бошидан кечирганлигини кузатиш мумкин. Айниқса, 60-70-йилларга келиб, ўзбек адабий танқидчилигида ўз-ўзини англаш ва ҳаққонийлик учун кураш жараёни изчиллик асосида ривожланганлигини қайд этиш адолатдан бўлур эди. Шунингдек, 60-70-йиллар адабий танқидчилигида бадиий асар моҳиятини чуқур англаш, ёзувчи меҳнати ва маҳоратини қадрлаш, ҳақиқий талантларни илғай билишнинг янгича талқин тамойиллари ҳам кучайиб борди. Албатта, бу давр адабий танқидчилиги ҳам социалистик тузум талаб қиладиган ёзувчи ижодини кўтариб баҳолашга бевосита алоқадор бўлган ялтироқ таҳлиллардан ҳам холис бўла олмади. Мустабид шўролар тузуми даврида бундай нуқсонлардан холис бўлишликнинг имконияти ҳам йўқ эди, чунки социализм қолиплари шуни тақоза этарди. Лекин, ҳарна бўлганда ҳам 60-70-йилларда танқидчининг индивидуал маҳорати ва услубининг юксалишига хос бўлган пориллаб кўтарилишлар юз берди. Мазкур даврлар адабий-танқидидаги кенг қамровли маҳорат қирраларининг таркиб топаётганлигини Бахтиёр Назаров шундай қайд этган эди: “Адабий танқидчилик кейинги йилларда академизмнинг кучли исканжасидан қутулиш йўлига ўтди. Унда бадиий асар ҳақида бадиий усулда фикрлашга, асарни ўқигандан сўнг пайдо бўлган фикрларни адабиётшунослик терминлари билан қалаштириб айтишдан асарни ўқиш жараёнида туғилиб борувчи туйғуларни ифодалашга ва уларни асарнинг асосий ғояси - идеяси билан боғлашга, асардаги ғоянигина эмас, ғоядаги гўзалликни ҳам, инсонннинг сиёсий-ижтимоий фаоллигини эмас, шу мақсадлар моҳиятидаги гуманистик пафос ва олижанобликни ҳам кўрсатишга интилиш жараёнида кечмоқда2”.

60-70-йиллар адабий танқидининг теранлашуви ва илмий-назарий таҳлилнинг кенг тармоқ отиши натижасида орттирилган индивидуал услуб ва танқидчи маҳоратининг ошиши таниқли танқидчилар ижодий йўлининг таҳлили жараёнида яққол кўзга ташланади. Маълумки, асримизнинг 60-йилларида ўзбек адабий танқидчилигида ўзига хос эврилиш ва сифат ўзгаришлари, ўзгача йўналишдаги талқин ва таҳлил тамойиллари кўзга ташлана бошлади. Адабий танқид адабий жараённи атрофлича ва ҳаққоний баҳолайдиган ва уни олдинга етаклайдиган даражада ўса бошлади. Бу даврларда адабий танқидни жамоатчилик ўқийдиган ва у билан маълум даражада ҳисоблашадиган бўлиб қолди. Унинг ўзи ҳам ҳар қандай ён беришларга муҳтож эмас эканлигини намоён этди. 30-50-йиллар адабий танқидчиликдаги найзабозлик, ур-йиқитчилик ва бир томонлама баҳо беришлар деярли барҳам топа бошлади. Албатта, бу даврларда ҳам партиявийлик ва синфийлик талаби адабий жараёнга ҳам, адабий танқид сифатига ҳам, салбий таъсир кўрсатди. Лекин мустабид тузумнинг адабий танқидчиликка ўтказган салбий таъсиридан қатъий назар, адабий танқид илмида ижобий тамойиллар кучайиб борди, адабий жараённи кундалик сиёсат нуқтаи-назаридангина эмас, балки бадиий маҳорат ва гўзаллик қонуниятлари асосида ҳам чуқур таҳлил қилиш етакчи ўринга чиқабошлади. Атоқли ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижоди ҳақида танқидий-биографик, адабий портрет йўналишидаги кўламли тадқиқотлар майдонга келди. Тақриз, адабий обзор, муаммоли мақола, хотира-мемуар, тақриз- мактуб, тақриз-баҳс, мақола-суҳбат, мақола-диалог, адабий ўйлар сингари жанр ва шакллар кенг ривож топди. Адабий танқидда қиёсий типологик, эстетик-фалсафий таҳлиллар чуқурлашди, аввалги босқичларида яратилган кўплаб адабий-танқидий ишларга қайтадан бахо берилди, ўтмиш адабий меросига бўлган муносабат кескин ижобий томонга узгара бошлади.А.+одирий, Чўлпон, Фитрат каби қатағонга учраган улуғ адибларимиз ижодини ҳам холис ўрганишга киришилди.

АДАБИЁТЛАР: 1.Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Китобда: Баркамол авлод орзуси. -Т.: Шарқ 1999. 2.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ, 1998. 3.Адабий турлар ва жанрлар. Уч жилдлик. 1-жилд.-Т.:Фан, 1991. 4.Адабиёт назарияси. Икки томлик. -Т.: Фан, 1978, 1979. 5.Ўзбек адабий танқиди тарихи. Т.:Фан, икки жилдлик. 1-жилд.1987, 2-жилд. 1987. 6.Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т.: Ўқитувчи, 1986. 7.Валихужаев Б.Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. -Т.:Ўзбекистон, 1993. 8.Расулов А. Танқидчилик уфқлари. Адабий-танқидий мақолалар.-Т.:Адабиёт ва санъат нашриёти, 1985. 9.Йўлдошев Б. Адабий танқид янги аср бўсағасида. «Тафаккур» журнали, 2000 йил, №3. 10.Йўлдошев Б. Адабий танқиднинг эстетик ва ҳуқуқий тамойиллари. «Инсон ва қонун» журнали, 1999 йил, 2-сон. 11. www.ziyouz.com 12. www.wiki.arxiv.uz

O'xshashlar

30-йиллар танқидчилигининг ўзига хос тамойиллари ҳақида. Иккинчи жаҳон уруши даври ва 50-йиллар ўзбек танқидчилиги муаммолари

Адабий танқидчиликдаги жанр ва шакллар муаммоси масалалари

Адабиётшунослик фан сифатида

60-70-80-йиллар адабий танқидчилигидаги фаоллашув жараёни ва ижодий метод. Жамиятдаги ўзгаришларнинг адабий танқидга таъсири масаласи

Структура ва структурализм