Адабий танқидчиликдаги жанр ва шакллар муаммоси масалалари - Adabiyot - Referatlar

Адабий танқидчиликдаги жанр ва шакллар муаммоси масалалари

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91 KB

Ko'chirib olish

Адабий танқидчиликдаги жанр ва шакллар муаммоси масалалари РЕЖА : 1. Адабий танқидчиликдаги жанр ва шаклларнинг ўзига хос хусусиятлари ва муаммоли масалалари хусусида. 2. Тақриз-адабий танқидчиликнинг қадимий, ҳамиша навқирон жанри. 3. Адабий обзор жанри ҳақида. 4. Проблематик мақола танқидчилик ва адабиётшуносликнинг таянч, асосий жанри. 5. Бадиа (эссе) жанри ҳақида тушунча. 6. Танқидий -биографик очерк жанрининг ўзига хос хусусиятлари. 7. Илмий-биографик тадқиқот жанри ҳақида. 8. Хулоса. 1

Маълумки, ўтмишда адабиётшунослик ва адабиёт танқид тушунчалари ўзаро чамбарчас боғлиқ бўлиб, адабиётшунослик атамаси ҳозир ишлатаётганимиз шаклда учрамайди. Адабий танқидчиликдаги жанр ва шакллар хусусида адабиётшунос олимлар Ботурхон Валихўжаев ва Абдуғафур Расуловлар илмий тадқиқот ишлари олиб борган. Шунинг учун ҳам биз мазкур мавзуни ёритишда уларнинг дарслик ва илмий мақолалари, маьруза матнлари манбаларига асосланиб иш курдик. “Танқид” арабча-нақада сўзидан ташкил топган бўлиб, муҳокама қилмоқ, топшириқ, ўрганмоқ, ниманингдир ҳаққонийлиги ва тўғрилигини исботламоқ, ютуқ ва камчиликларни белгиламоқ ва ниҳоят, бадиий асарни таҳлил қилиш, изоҳлаш каби маъноларни ифодалайди. Демак, бу ҳол танқид тушунчаси доирасининг кенглиги, унинг ҳаётдаги барча ҳодиса-воқеаларга тегишли эканини кўрсатади. Шу жиҳатдан танқид ҳаётнинг қайси бир соҳасига тегишли бўлса, у шу ном билан аталади. Жумладан, ижтимоий танқид, иқтисодий танқид ва ҳоказо. Санъатнинг турли-туман соҳалари ва унинг ўзига хос хусусиятлари назарга олиниб, ҳозирги кунда ҳар бир соҳага тегишли танқид бир-биридан фарқ қилади. Бунга театр танқиди, кино танқиди ва бошқаларни мисол тарзида келтириш мумкин. Санъатнинг соҳаларидан бири бўлмиш адабиёт билан боғлиқ бўлган танқид-адабий танқид деб номланади. Чунки адабий танқиднинг қизиқиш доирасини сўз орқали ўймакорларча тасвирлаш санъати ҳисобланган адабиёт ташкил этади. Адабий танқид, бир томондан, бадиий танқиднинг шаклларидан ҳисобланса, ўзига хос хусусияти - адабиёт унинг қизиқиш доираси бўлади. Ўтмиш адабий танқидчилигини 2 гуруҳга бўлиш мумкин: Биринчи гуруҳ: 1) Фахрия, 2) Шеърий парчалар-ғазалнинг айрим байтлари, қитъа, соқийнома, кичик маснавий; 3) Илми адабга бағишланган асарлар; 4) Достонларнинг айрим боблари; 5) Тарихий ва тарихий-эсдалик асарлар; 6) Насиҳатномаларни киритиш мумкин. 2- гуруҳ. Бевосита “жанр”лар, яъни адабиётшунослик ва адабий танқид масалаларидан баҳс юритувчи асарлар гуруҳи. Бу гуруҳга: 1) Тазкира; 2) Маноқиб- ҳолатлар, Фахрия; 3) Аруз, қофия ва шеърий санъатларга бағишланган рисллалар; 4) Дебоча; 5) Рўзнома ва ойномаларда (Х I Х асрнинг II ярми ва ХХ асрнинг аввали) эълон қилинган тақриз ва ихчам мақолаларни келтириш мумкин. Иккинчи гуруҳга киритилганларни ўтмиш адабиётшунослиги ва адабий танқиднинг махсус жанрлари сифатида қараш мумкин. Тазкира-арабча зикр сўзидан олинган бўлиб, эсдалик дафтари маъносини англатади. XIII асрда Муҳаммад Авфий Бухорийнинг “Лубоб ул-албоб” (“Билимлар мағзи”) тазкираси яратилган. Муҳаммад Авфий аслан Бухоролик бўлиб, Самарқандда яшаб, кейинчалик Хуросонга сафар қилиб ва, ниҳоят, Ҳиндистонда турғун бўлиб қолган адиблардандир. Унинг “Лубоб ул-албоб” тазкираси 1221 йилда ҳинд ўлкасида ёзиб тугатилган. Таскирада шеър ва шоирлар хусусиятларига бағишланган алоҳида боблардан ташқари уч аср мобайнида яшаб ижод этган 300 шоирларнинг таржимаи ҳоли ва 2

ижоди ҳақида маълумот ҳамда асарлардан намуналар келтирилган. Муаллиф шоирларни зикр этар экан, ўша даврдаги жараёнда мавжуд бўлган икки йўналишни таъкидлаб, бир гуруҳ шоирлар ижодиётини Рудакий услубига (“Равони Рўдакий) мансублигини қайд қилса, бошқа бир гуруҳдаги шоирлар ижодиётини Унсурий услубига (“Равони Унсурий”) мансуб деб билади. А.Навоийнинг “Мажолисун-нафоис”и Х V аср адабий муҳити, аниқроғи шу асрнинг 39-90 йиллари орасида фаолият кўрсатаётган 459 шоир ҳақида маълумот беради. 20-йиллардан бошланган ўзбек профессионал танқидчилиги тақриз, адабий обзор, проблематик мақола, бадиа, хотира-мемуар, танқидий-биографик очерк, адабий портрет, илмий-биографик тадқиқот сингари жанрлар, тақриз-мактуб, тақриз-баҳс, тақриз-монография, мақола-диалог, мақола-суҳбат, портрет чизгилари, адабий ўйлар сингари шакллардан кенг фойдаланиб келди. Танқидчилик жанрларини шартли икки гуруҳга бўлиш мумкин. 1.Адабий жараённи таҳлил этувчи жанр ва шакллар. 2.Ёзувчининг ҳаёти ва ижоди масалаларини ёритувчи жанр ва шакллар. Умуман, адабий жараённи ёритувчи “соф” жанрлар бўлмаганидай, фақат ижодкор ҳаёти, ижодини очишга хизмат қиладиган жанрлар йўқ. Танқидчилик ва адабиётшунослик адабиёт тарихи билан ўзвий бирлик ва боғлиқда ривожланган. Ўзбек адабиёти тарихида адабиётшуносликка оид асарларни, адабий жараён ҳақида маълумот берувчи тазкиралар биз юқорида қайд этиб ўтгандик. Адабиётшунослик ва танқидчиликка оид асарлар жанрини биз эндигина белгиламоқдамиз. Бунда Навоий, Бобурлар илмий-назарий тадқиқот яратганлигини, “Мажолисун-нафоис” адабий портрет ва портрет чизгиларидан ташкил топганлигини, “Бобурнома”да, Огаҳий, Мунис асарларида хотира, портрет чизгилари жанрлари диққатни жалб қилишлигини, ниҳоят классик адабиётда биографик асарлар пайдо бўлганлигини назарда тутмоқдамиз. ХХ аср арафасида тақриз, мақола сингари жанрлар вақтли матбуотда учрай бошлаганлигини аниқ фактлар мисолида айтиш мумкин. Асримиз бошларида талай газета ва журналлар чоп этилдики, улар танқидчилик жанр ва шаклларининг пайдо бўлиши, ривожланишига ҳисса қўшди. Т А Қ Р И З. Адабий танқиднинг энг қадимий жанри. В.Г.Белинскийнинг “Ақллилик балоси”, А.С.Грибоедов асари, “Замонамиз қаҳрамони. М.Лермонтов асари”, Н.Г.Чернишевскийнинг “Камбағаллик айб эмас. А.Островский комедияси”, “Н.Огорёв шеърлари”, Н.А.Добролюбовнинг “Зулмат ичра нур” сингари монографик тақризлари қимматбаҳо узукка қўйилган бебаҳо кўз вазифасини ўтади. Шоҳ асар шуҳратини етук тақризлар авлоддан авлодга етказгандай, танқидчиликнинг тожи бўлган мақолалар тақризларнинг узоқ “умр” кўришида ўлмас асарларнинг ҳиссаси катта. Демак, тақриз-танқидчи қаламининг қайроқи, “танқидчининг тиконли гули” (И./афуров), танқидий баҳонинг изчил ўлчови, адабий талқиннинг лўнда, сиқиқ 3

кўриниши. Ҳар замон руҳи тақризда акс этади. 20-50-йиллар танқидчилигида, хусусан, тақризда вульгар-социологик қараш акс этди. Асарнинг қандай ёзилганлигидан кўра у ким томонидан яратилганлигига эътибор берилди. Тақризчи асарнинг ғоявий асоси, қаҳрамонларнинг қайси синф вакили эканлиги, социалистик реализм методи талабларига қанчалик мослиги сингари масалаларга бирма-бир тўхталиш жоиз эди. Тақризлар ғоявий-эстетик яхлитдан кўра, анкета саволларига жавобга ўхшаб қоларди. 60-йиллардан бошлаб ўзбек танқидчилигида ғоявий-эстетик таҳлил жонлана борди. 60-йиллардан бошлаб, ҳаётимизда демократия, ошкоралик руҳи аниқ сезила бошланди. “Синчалак”, “Муқаддас”, “+адрим”, “+аро кўзлар”, “Севгим, севгилим” сингари асарларга ёзилган тақризлар системали таҳлил, асарнинг бадиий-эстетик моҳиятини очишга ҳаракат сезилди. “Улуғбек хазинаси” романи яратилгач, танқидчиликнинг диққати шу асарга қаратилди. П.Шермуҳаммедовнинг “Улуғбек хазинаси” (“Совет Ўзбекистони”, 1973 йил 26 август), Н.Худойбергановнинг “Икки ҳаёт, икки ўлим” (Тошкент оқшоми”, 1973 йил 14 сентябрь), И./афуровнинг “Роман тарих ойнаси” (“Ўзбекистон маданияти”, 1974 йил 6 август) тақризлари босилди. Мазкур тақризларда ғоявий-эстетик таҳлил, ҳар бир мунаққиднинг услуби, ниҳоят, турғунлик йилларининг айрим белгилари акс этди. П.Шермуҳамедов тақризида роман тили масаласи, Н.Худойберганов мақоласида қарама-қарши образлар қиёси, И./афуров ишида романдаги услубий тобланишлар ҳар хиллигига урғу берилади. /оявий-бадиий мукаммал асарлар ҳақида ижобий тақриз ёзилса, яхши асарни “аъло” деб улуғланса, унга катта гуноҳ бўлмайди. Ўткир Ҳошимовнинг “Дунёнинг ишлари” қиссаси етук танқидчилар томонидан юксак баҳоланди. О.Шарофиддинов “Она” (“Ўзб. Адабиёти ва санъати) газетаси, 1982 йил 23-сон), М.+ўшжонов “Онага таъзим” (“+ишлоқ ҳақиқати” газетаси, 1982 йил 66-сон), С.Мирвалиев “Она ҳақида қўшиқ” (“Ёш ленинчи газетаси, 1982 йил, 23-сон), Б./уломов “Меҳр достони” (“Тошкент оқшоми” газетаси, 1982 йил, 23-сон) тақризларида “Дунёнинг ишлари” қиссасидаги юксак бадийиликни, эмоционал таъсирлиликни алоҳида таъкидладилар. Танқидчи Н.Худойберганов “Меъёр ва тасвир” мақоласида “Дунёнинг ишлари” яхши асар эканлигини тан олади-ю, бироқ унинг ўта мақтаб юборилишига, қисса муаллифини, ўзбекнинг Айтматови, Маркеси даражасига кўтариб қўйилишига қарши чиқади. Н.Худойберганов асарда камчилик бор эканлигини ҳис қилади, лекин у нималарда кўринишини аниқ айтиб беролмайди. Турғунлик йилларининг иллатини тақриз жанрига муносабат, унинг адабий жараёндаги ўрнида аниқ сезиш мумкин. Турғунлик йиллари (70-80) тақризчилигида офаринбозлик, кўтар-кўтарчилик руҳи етакчилик қилди,-деб тўғриқайд этилади Норбой. Худайберганов ва Абдуғафур Расуловларнинг «Ўзбек адабий танқидчилиги тарихи»дарслигида.-Ўртага, ҳатто яроқсиз асарлар ҳақида мақтов тақризлар босилди. 70-80-йиллардаги тақризларга қараб ўзбек адабиёти ҳақида фикр юритсак, бизда кашфиёт, нодир, мўъжиза асарлар тўлиб-тошиб кетди. Бўш асарлар бўш тақризларда, ҳаваскор танқидчилар томонидан мақталса, уни тушуниш мумкин. Ёмони шундаки, эстетик диди юксак, китобхонни ўз оғзига қаратиб ўрганган танқидчилардан М.+ўшжонов, И./афуров, Н.Худойберганов, О.Абдуллаев, У.Норматовлар “Наврўз”, “Момақалдироқ” (Н.Сафаров) “Сўнгги 4

бархан”, “Дегрез ўғли”, “Чотқол йўлбарси” сингари асарларга мақтов тақризлар битдилар. Ўртамиёна асарлар кўпая боргани, мақтов тақризлар сони орта боргани сайин танқидчиликда танг аҳвол юзага келди. Танқидчи Рафаэль Мустафин “тақриз-сўз билан берилган пора” деган айбномани айтган эди. Устига устак тақризни адабий-танқидий жанрдан чиқариб ташлашни таклиф қилди. Эмишки, тақриз адабий-тарихий жараёндан четда туриб методологик асосларга суянмасдан яратиладиган, демакки, илмга алоқаси йўқ жанр деб ҳам эълон қилдилар (“ Вопросў лит-рў “ журнали, 1985, 10-сон, 76-бет). Тақриз мадҳиябозлик, ошна-оғайничилик касрига қолиб ёмон отлиқ бўлди. Лекин у адабий жараёндаги ўрнини зинҳор йўқотмади. А Д А Б И Й О Б З О Р Танқиднинг қадимий жанрларидан. В.Г.Белинский кўплаб адабий обзорлар яратиб, мазкур жанрни юксак даражага олиб чиққан эди. Унинг “1841 йил рус адабиёти”, “1842 йил рус адабиёти”, “Китоб дўконида эшитилиб қолинган адабий гурунг” обзор мақолалари юксак кўтаринкилик ва завқ-шавқ билан ёзилган диалог шаклидан унумли фойдаланган, кимлар билан баҳсга киришган, жонли таклифларни баён қилган эди. Шиддатли Виссарион хронологик обзор яратадими, тематик обзорга қўл урадими, шоҳ асарларни кашф этишни мақсад қилиб қўяди, ўша йиллар рус адабиёти умри боқий асарлар яратилмаганидан афсусланади. Ҳозир ҳам адабий обзор яратувчининг мақсади жонли адабий жараёндаги курашлар, ҳолатлар, интилишлар самараси ўлароқ мўъжизани, шоҳ асарларни кашф этишдир. Обзорчи маълум чегарадаги, доирадаги асарларни ўрганади. Замонавий обзорчи вазифасининг мушкуллиги шундаки, у жаҳон адабиётидаги, аниқроғи, дунёдаги энг ривожланган адабиётлардаги ҳолатни яхши билмоқи, илғор тенденциялардан хабардор бўлмоқи, инсонни мукаммал тасвирлаётган улуғ ижодкорларнинг изланишларини зийраклик билан кузатиб бормоқи, ниҳоят жаҳондаги илғор адабиётлар тарихидан хабардор бўлмоқи лозим. Тўғри, адабий обзорни ҳамма адабиётшунос, танқидчи ёзавериши мумкин. Лекин донишманд, билоғон танқидчи, адабиётшунос обзорида остки оқим, яширин маъно сезилиб туради. Бундай обзорлар замонлар ўтиши билан эскирмайди, улардаги ички мазмун, бадиий ижод қонуниятлари хусусидаги фикрлар ҳамиша китобхон диққатини жалб этиб боради. О.Шарафиддиновнинг “Йиллар ва йўллар” асарини илмий-назарий обзор деса бўлади. 1966 йилда ёзилган. Унда Чўлпон, Усмон Носир ҳақида гаплар айтилган. М.+ўшжоновнинг “+айта қуриш ва ўзбек романи”, К.Яшиннинг “Ўзбек адабиёти юксалишида” (Т., 1964, Ўзбекистон нашриёти), М.+ўшжоновнинг “Маъно-маҳоратнинг бош масаласи”. 1972 прозаси”, И./афуровнинг 1973 йил прозаси ҳақидаги “Насримизнинг бугунги тенденциялари” каби обзорлари бор. И./ афуровнинг 1973 йил ўзбек прозаси ҳақидаги “Насримизнинг бугунги тенденциялари” обзорида тарих ва инсон концепцияси масаласида жиддий мулоҳазалар баён этилади. Муҳими, мунаққид ўзи яшаб турган шароитни энг 5

мукаммал, ҳақиқат тантана қилган давр деб билади. Мунаққид: “Биз тарихимизни севамиз дедик. Лекин тарих, унинг қайси саҳифасини очиб кўрманг, даҳшатли фожиалар, драмалар билан тўлиқ, наҳот биз шу фожиалар ва драмаларни севсак? Йўқ, биз ўша фожиалардан омон чиққан, ўзининг улуғвор ва олижаноб руҳини сақлаб қолаолган ва доимо адолат тантанаси учун курашган, адолат ва ҳуррият қачон бўлмасин барқарор бўлишига ишонган халқимизнинг босиб ўтган йўлини, унинг енгилмас соғлом иродасини севамиз”,-деб ёзади. П.Шермуҳаммедовнинг “Нуқтаи-назар ҳақида” (“Умид муҳаббатдадир...” китоби, 5-47-бетлар) обзорида муаллиф 70-йилларнинг 2-ярмида яратилган проза асарлари, болалар шеърияти, ўсмирлар адабиёти ҳақида фикр юритади. Иккинчидан, обзорда “Алпомиш” достонидан тортиб Ибн Синонинг “Саломон ва Ибсол”, А.Жомийнинг “Баҳористон”, Абу Райҳон Берунийнинг “Китобут- таҳорим”, “Бобурнома” ва “Шоҳнома” асарларигача тилга олинади. Учинчидан, мазкур обзорда умумиттифоқ адабиёти қамраб олинади. Шукшиннинг “Нуқтаи назар” ҳикоясидан тортиб, Юрий Скопнинг “Хавфсизлик техникаси”, Ч.Айтматовнинг “Денгиз соҳилидаги олапар” ҳикояси ва бошқа романларгача қамраб олади. П Р О Б Л Е М А Т И К М А + О Л А. Мутахассисларгина адабий-бадиий танқид жанрларини фарқлайдилар, уларнинг ўзига хосликлари ҳақидаги билимга эга бўладилар. Оддий китобхонлар учун тақриз-у обзор, бадиа-ю танқидий очерк, адабий портрету хотира-ҳаммаси мақола. Проблематик мақола (баҳс-мақола, тадқиқот-мақола) танқидчилик ва адабиётшуносликнинг таянч, асосий жанри. У бирон асар поэтикасига бағишланган монографик характерда, бадиий ижод муаммоси, назария масалаларини ёритувчи илмий баҳс шаклида бўлиши мумкин. Проблематик мақолада илмий-назарий моҳият, тадқиқотчи концепцияси муҳим аҳамиятга молик бўлади. В.Г.Белинский ижодида танқидий-фалсафий тажриба номи билан юритиладиган мақолалар диққатни жалб этади. “Гетенинг “Рим эллегиялари”, “Одоевский асарлари”, “Аппалон Майков шеърияти” сингари танқидий-фалсафий тажрибаларда шиддатли Виссарионнинг жўшқин субъектив қарашлари билан теран илмий мушоҳада ўзаро бирлашиб, концептуал яхлитликни вужудга келтирган. Бир қанча мақолаларда илмий муаммони кенг ва ишонарли ёритиш, олимнинг субъектив қарашлари ва услуби, адабиётшунослик илмидаги янги қарашлардан хабардорлиги диққатни тортади. Масалан, М.+ўшжонов мақолаларида мантиқий изчиллик, илмий муаммо моҳиятини очишга интилиш кўзга яққол ташланади. Олим диққатидан кичик деталь, кўзга ташланмайдиган у ёки бу белги четда қолмайди. М.+ўшжонов мақолаларида зўрма-зўракилик, кучаниш сезилмайди. О.Шарафиддинов мақолаларида ҳаётий ва адабий фактнинг илмий-назарий хулосалар чиқаришга тўлиқ бўйсундирилганлиги яққол кўринади. Ҳақиқий олим фактлар моҳиятини ёритади, уларни қуруқдан-қуруқ санайверишдан ўзини тияди. “Фақат ақл-заковат ёрдамида фактларни ҳаққоний талқин этиш мумкин. Бунинг учун фантазия ҳам даркор. Манбалардаги фактлар тош ва ғишт мисоли. Ҳақиқий санъаткор шу материалдан хушбичим иморат қуради”,-деб ёзган эди В.Г.Белинский. 6

Б А Д И А (ЭССЕ) Адабий-танқидий мавзуларда ёзилган, адабиётшунослик, эстетика, фалсафа масалалари эркин талқин қилинадиган жанрга бадиа (эссе) дейилади. Бадиада адабиётшунослик қонун-қоидаларига тўла-тўкис риоя қилиниши, далилларнинг илмий жиҳатидан ҳар томонлама исботланган бўлиши кўпам талаб қилинмайди. Бадиа жанрнинг Европа адабиётидаги асосчиси француз ёзувчиси- гуманист ва философ М.Монтень бўлиб, 1580 йилда инсон ва жамият тақдири ҳақида мулоҳаза юритувчи “Эсселар” китобини ёзган. Шарқ адабиётида бадианинг тарихи анча қадимдан бошланади. Беруний, Абу Али ибн Сино, Маҳмуд +ошғарий ижодида бадианинг етук намуналари мавжуд. Улар нома, ҳолат, хотира шаклларида кўзга ташланади. Ёзувчи танқиди кўпинча эссе жанрида ёзилади. Унда ижод ва ҳаёт тажрибасидан келиб чиққан хулосалар, қарашлар, кузатишлар акс этади. Бадиа ўзбек танқидчилигида адабий ўйлар номи билан ҳам аталади. А.Мухторнинг “Ёш дўстларимга” (1971, 1980), П.+одировнинг “Ўйлар” (1971), А.Ориповнинг “Эҳтиёж фарзанди” (1988), Э.Воҳидовнинг “Шоиру шеъру шуур” (1987) тўпламларини асосан бадиалар ташкил этса, бадиада ҳам ёзувчи- танқидчининг бетакрор қиёфаси акс этиб туради. Танқидий-биографик очерк жанри ёзувчи ҳаёти, адабий-ижтимоий моҳияти, асарларининг яратилиши тарихи, моҳияти хусусида, ижодкорнинг адабий-тарихий жараёндаги ўрни, қиёфаси ҳақида маълумот беради. Танқидий -биографик очерк фактлар ва илмий хулосалар бирлигидан ташкил топади. Мунаққид ёзувчи ҳаёти, ижоди фактларидан таҳлиллар, тахминлар, қиёслар, мунозаралар орқали илмий хулосалар чиқаради. Илмий-биографик тадқиқот - адабиётшуносликнинг асосий жанрларидан бири. 60-йилларга келиб ўзбек адабиётшунослари ижодкорнинг ҳаёти ва ижодини мукаммал ёритувчи монографиялар яратишга киришдилар. ХХ аср адабиётининг асосчилари, йирик номояндалари ҳақида салмоқли тадқиқотлар пайдо бўлди. Лекин ҳозирги кун нуқтаи-назаридан ёндашсак уларда анча-мунча етишмовчиликлар мавжудлигини англаймиз. Тадқиқотчилар ёзувчилар ижоди ва ҳаёти мукаммал ёритилаётган ёзувчиларни имкони борича улуғлашга, улар ҳамиша ҳам ғоявий, ҳам бадиий юксакликка кўтарилганликларини таъминлашга интиладилар. Бу ҳолат улар руҳиятида етакчи эди. Илмий-биографик асар яратишдаги иккинчи манба-жонли, ишончли хотиралардир. Айниқса 70-йиллардан бошлаб ўзбек адабиёти классиклари ҳақида хотиралар яратила бошланди. Танқидчилик жанрларидан бири бўлган хотираларни ёзувчилар, санъаткорлар, олимлар яратмоқдалар. Шу кунгача “Ҳамза замондошлар хотирасида” (1978), “Ойбек замондошлар хотирасида” (1979), “Абдулла +аҳҳор замондошлар хотирасида” (1987), “Мақсуд Шайхзода замондошлар хотирасида” (1983), “Миртемир замондошлар хотирасида” (1982), “Ислом шоир замондошлар хотирасида” (1981) номли китоблар чоп этилди. 70-80-йилларида ўнлаб авторларнинг битта қаҳрамон-ёзувчи ҳақидаги хотиралари ёзилган бўлса, 80- 7

йилларнинг ўрталаридан бошлаб битта авторнинг бир қанча ёзувчилар ижодига бағишланган асарлари ҳам пайдо бўла бошлади. Умуман, босиб ўтган йўлимиз ҳақида бор ҳақиқатни баралла айтишга қаратилган турли адабий-танқидий жанрдаги тадқиқотларни атрофлича ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Адабий талқин бадиий асарнинг қандай тарихий шароитда, адабий жараёнда яратилганлигини аниқ кўрсатмоғи, ёзувчининг ўз даври кишиси эканлигини зинҳор четлаб ўтмаслиги лозим. Кўринадики, адабий асарни идрок этиш оддий жараён эмас. Ёзувчи-бадиий бойлик яратувчи билан китобхон-истеъмолчи орасида яна бир куч бор. Бу - адабий талқинчи, идрок этувчи куч. Бу куч ҳам бойлик яратади. Идрок этувчи яратган бойлик ёзувчи яратган бойлик асосида пайдо бўлади. Бошқача айтганда, танқидчи ёзувчи болидан ҳолва пиширади. Ҳозирги адабиётшунослик ва танқидчилик бобидаги жанрларда идрок этувчи эстетика йўналиши кучли ривожланмоқда. 8

АДАБИЁТЛАР: 1.Ислом Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. “Шарқ” нашриёт-матбаа концерни Бош таҳририяти. 1998. 2.Ислом Каримов. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. Т.-Ўзбекистон, 1998. 3.Адабий турлар ва жанрлар. Т.: “Фан”. 1991. 4.Н.Худойберганов. А.Расулов. Ўзбек адабий танқидчилиги. Т.: Ўқитувчи, 1990. 5.Ботур Валихўжаев. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. Т.: Ўзбекистон, 1993. 6.Ўзбек адабий танқиди тарихи 1-2 том. Т.: 1987. 7.И.Султон. Адабиёт назарияси. Т., Ўқитувчи, 1980. 8. Ҳақиқат ижод байроғи. Т. Адабиёт ва санъат нашриёти, 1986. 9.Абдуғафур Расулов Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихи курсидан маьруза матнлари. Т.: «Университет 2000. 9

O'xshashlar

Ўзбек адабиётшунослиги ва танқидчилиги тарихининг баъзи масалалари ва етакчи хусусиятлари ҳақида

Адабий турлар ва жанрлар

Адабий йўналиш ва оқимлар

Чўлпон кичик насрий асарларининг жанр хусусиятлари

Адабий турлар ва жанрлар 1