Чўлпон кичик насрий асарларининг жанр хусусиятлари - Adabiyot - Referatlar

Чўлпон кичик насрий асарларининг жанр хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

155 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Чўлпон насрий асарларининг жанр хусусиятлари. 2. Чўлпон асарларида тазод санъати 3. Адибнинг тавсифий-ривоявий характердаги насрий асарлари 4. Чўлпоннинг "Йўл эсталиги" номли сафарномаси

www.arxiv.uz Чўлпон насрий асарларининг жанр хусусиятлари ҳақида сўз бораркан, аввало, бу борадаги адибнинг ўз фикрларига тўхталиш мақсадга мувофиқдир. Адабиётшунослигимизда "Қурбони жаҳолат"нинг жанрини Чўлпоннинг ўзи "фельетон" деб белгилаган, деган фикр ўринлашиб кетган. Бу ҳақда С.Мамажонов: "Гарчанд "Қурбони жаҳолат"ни ёзувчининг ўзи фельетон деса-да, асл моҳиятига кўра ҳикоядир. Чўлпон унинг танқидий руҳидан келиб чиқиб фельетон белгилаган бўлиши мумкин", 1 – деган мулоҳазани билдиради. Олимнинг асар жанри ҳақидаги хулосасига қўшилганимиз ҳолда, "фельетон" масаласига аниқлик киритмоқчимиз. Ҳикоя эълон қилинган "Садои Туркистон"нинг 1914 йил 6-сонини кўздан кечирамиз: катта ҳарфлар билан "фельетон" деб ёзилган-да, икки тарафидан нақш билан безатилган; остида кичикроқ ҳарфлар билан ҳикоя номи — "Қурбони жаҳолат" ёзилган. Одатда жанр белгиланганда сарлавҳа остига ёзилар эди. Эҳтимол, у пайтлар бу нарса расм бўлиб улгурмагандир? Газеталар тахламини варақлашда давом қилсак, 24-сонда яна юқоридагича тартибда ёзилган "фельетон" сўзига дуч келамиз. Унинг остида ҳикоя номи — "Дўхтур Муҳаммадиёр", сарлавҳа остида эса яна ҳам кичикроқ ҳарфлар билан "хаёлий ҳикоя" деб ёзилган. Табиий савол туғилади: агар Чўлпон "Қурбони жаҳолат"ни танқидий руҳидан келиб чиқиб "фельетон" деса, унда нега кейинги ҳикоясининг жанрини ҳам шундай белгилайди? Ўйлашимизча, "Дўхтур Муҳаммадиёр" сарлавҳаси тепасидаги "фельетон" сўзи унинг жанрига ишора қилмаганидек, авалги ҳикоя эълон қилинган сондаги "фельетон" сўзи ҳам Чўлпонга алоқадор эмас. Гап шундаки, "фельетон" сўзининг дастлабки маъноси ҳозиргисидан бирмунча фарқли эди. Матбуотда илк бор 18ОО йил 28 январдан пайдо бўлган бу атама французча "варақ" сўзи билан боғлиқ. Ўшанда "Журналь де деба" номли Париж газетаси биринчи марта қўшимча варақ илова қилдики, бу газетанинг "фельетон" номли янги рукни(рубрика)га асос солди. Европа матбуотида тез оммалашиб кетган бу рукн остида одатда носиёсий, норасмий материаллар: эълонлар, мода янгиликлари, театр тақризлари, ҳикоя ва ҳатто романлар эълон қилина бошлади. Атаманинг ҳозирги маънода қўлланиши, публицистиканинг ижтимоий-сиёсий танқид руҳидаги алоҳида жанрини англата бошлаши эса ХIХ аср адоғига тўғри келади. Бизнингча, ҳар икки ҳикоя эълон қилинганида учратганимиз "фельетон" сўзи Чўлпонга тааллуқли бўлмай, балки газета таҳририятига тегишлидир. Чамаси, жадид маърифатчилари ўз газеталарида шу ном остида рукн ташкил қилганлар-да, атаманинг ҳар икки маъносини назарда тутганлар. Демак, жанрини бевосита Чўлпонниинг ўзи белгилаган илк асар "қурбони жаҳолат" эмас, балки "Доктор Муҳаммадиёр" бўлиб чиқади. Аввалги бобда айтганимиздек, адиб 1 "Ўзбек тили ва адабиёти".- 1991.- N 6.- Б.5

www.arxiv.uz асар жанрини "хаёлий ҳикоя" деб белгилаганида унда яратилган бадиий воқелик билан реал воқелик муносабатидан келиб чиқади. Айтиш керакки, Чўлпон адабиёт майдонига мадраса таҳсилини, рус-тузем мактаби сабоқларини олиб кириб келганди. Адибни яқиндан билган кишилар унинг ёшлик йиллари ўз устида қаттиқ ишлагани, кўп мутолаа қилганини эслашади. Ўйлашимиз-ча, Чўлпон фақат ижтимоий-сиёсий ёхуд бадиий асарлар ўқиш билангина чекланмасдан, адабиётшуносликка оид асарлар билан ҳам танишган кўринади. Ҳартугул, адибнинг айрим асарлари жанрини белгилашдаги аниқлик шундай ўйлашга асос беради. Масалан, "Туркистон" газетасининг 1922 йил 23-сонида эълон қилинган "Октябрь қизи" номли насрий асари жанрини Чўлпон "достон" деб белгилайди. Дафъатан қараганда бунга қўшилиш қийиндек, чунки адабиётимиз учун, хусусан, ўша давр адабиёти учун насрий йўлда ёзилган достон янги ҳодиса эди. Хўш, нима учун Чўлпон "Октябрь қизи"ни достон деб атайди? Гап шундаки, ўзбек саҳнасининг қалдирғочларидан бири — Ваннайчахоннинг ўлими муносабати билан ёзилган мазкур асар воқеабанд сюжетга эга эмас, унда эпик унсурлардан кўра лирик унсурлар салмоғи ортиқроқ. Чўлпон Ваннайчахон ҳақида ҳикоя қилишни мақсад қилмайди, у ҳақдаги айрим тафсилотларни беришдан муддао — юз бермиш мудҳиш қотилликка ўз муносабатини, унинг таъсирида туғилган ҳисларини ифодалаш, холос. Шу жиҳатдан қарасак, достоннинг қаҳрамони — адиб, у кўп жиҳатлари билан лирик қаҳрамон саналиши мумкин. Тўрт қисмга ажратилган достоннинг биринчи қисмида лирик қаҳрамон хотирасида Ваннайчахоннинг санъати жонланади: у ўзини қизнинг мусаҳҳар овозига маҳлиё бўлганлар орасида кўради — таассуротлари билан ўртоқлашади. Ўзининг Ваннайчахонга, унинг бетакрор санъатига бўлган меҳрини ўқувчига "юқтиргач", иккинчи қисмда у ҳақда қисқачагина маълумот беради. Бу қисмда эпик тафсилотлар салмоғи ортган бўлса-да, улар кейинги қисмдаги ҳис-туйғулар учун замин ҳозирлашга хизмат қилади, холос. Достоннинг учинчи қисмидан бошлаб эпик унсурлар салмоғи ва ўрни янада камайиб боради, воқелик тамомила лирик субъект руҳиясидан ўтказиб берилади. Пейзаж лирикасининг устаси бўлган Чўлпон бу ўринда ҳам ўз ифода йўсинига содиқ қолади. Учинчи қисмнинг "Бир совуқ шамол келди" деган биринчи жумласиёқ ҳиссий тоналлик ўзгарганлигига ишора қилиб, ўқувчини сергак торттиради. Куз тасвири, сарғайган баргларнинг чирс-чирс узилиши, қушларнинг узоқ юртларга учиши, қарғалар шодлиги — булар бари ўқувчини кейинги ҳодисаларни қабул қилиш ва ҳиссий баҳолашга ҳозирлайди: "Йироқлардан қарғаларнинг мудҳиш нағмалари, шодлик куйлари эшитилди. Бориб кўрдилар. Пахта каби оппоқ тан, кўк қарға шохидан кўйлак – қонга беланган. Бош тандан айрилғон ҳолда, қон суркалган қора сочлар устига ёпилғон.

www.arxiv.uz Гўзал қора кўзлар жаҳаннам чуқурлигига ботқонлар. Юздаги нурлар йироқ ўлкаларни эслаб учуб кетган қушлар билан бирга кетганлар". Бунда Чўлпон ишлатган ёрқин тазодлар ҳаёт ва ўлим, жаҳолат ва маърифат, эзгулик ва ёвузлик, қуллик ва ҳурлик ораларидаги тубсиз жарни яна бир бор кўз олдимизда намоён қилади, ўзи нур томонида турган адибнинг ҳисларини ўқувчига-да юқтиради, уни бирга изтироб чекишга мажбур қилади. Чўлпон кўзлаган мақсад, асарнинг руҳию моҳияти қуйидаги сўзларда ўзининг ёрқин ифодасини топади: "Гулидан айрилғон саҳна, кел, кўнглингдаги аламларга қўлимдан келган қадар тилмочлик қилай! Қизидан айрилғон халқ, кел, қайғиларингни ўртоқлашай!" Юритган мулоҳазаларимиз Чўлпон "Октябрь қизи"ни бежиз достон деб атамаганини кўрсатади. Чиндан ҳам асарда воқеликни тўлақонли тасвирлаш мақсад қилинмайди, унда муаллиф муносабати, воқелик таъсирида юзага келган ҳис-туйғулар ифодаси бирламчидир. Шу нуқтадан ёндошсак, "Октябрь қизи" — том маънодаги лирик асар, насрий йўлда ёзилган лирик достондир, деган хулосага келишимиз мумкин. Кўрамизки, Чўлпон асар жанрини белгилашда унинг ташқи шаклий белгиларидан эмас, ички табиатидан келиб чиқади. Бу эса 20-йиллар адабий-назарий тафаккурида ҳам жиддий бурилиш юз берганидан далолатдир. Чўлпон ўз асарларининг жанрини белгилашда уларнинг конкрет хусусиятларидан бирини(воқелик билан ўзаро муносабати — "хаёлий ҳикоя"; адабий турга мансублиги — "достон"; бадиий нутқ шакли — "сочма"; асосий эстетик белгиси – "кулги ҳикоя") асос қилиб олади. Яққол кўринадики, адиб жанрларни белгилашда ягона принципга таянган эмас. Айтиш керакки, бунинг ҳеч бир ажабланарли жойи ҳам йўқ: ҳозирга қадар жанрларга ажратиш масаласида адабиётшуносликда тугал фикрга, тўхтамга келинган эмас. Яхлитроқ олиб қарасак, Чўлпоннинг кичик насрий асарлари ҳикоя 2 , насрий шеър ва достон, этюд, очерк, сафарнома каби жанрлардан ташкил топади, деган хулосага келиш мумкин. Бироқ, бизнингча, шу хил таснифнинг ўзи биланоқ чекланиш ярамайди, чунки адибнинг бир жанр доирасидаги асарлари ҳам якнав эмас: уларнинг ҳар бири ўзига хос жанр хусусиятларини намоён этади. Бу ўзига хосликлар, бизнингча, конкрет асардаги: 1) ҳаётни бадиий акс эттириш тамойиллари; 2) адабий турга муносабат; 3) сюжет ва композицион хусусиятлар; 4) воқеликка муносабат тури; 5) тасвир ва ифода қатламлари муносабати — каби бир қатор муҳим нуқталарда кўзга ташланади. 2 Адабиётшунослигимизда «Доктор Муҳаммадиёр»нинг жанрини қисса деб белгилаш анъанаси мавжуд ва бу муайян асосга эга ҳам. Бироқ асарга қиссабоп материал - қаҳрамон ҳаётидан бутун бир босқич олинган бўлса-да, Муҳаммадиёрнинг мақсад га томон йўлини турли-туман ҳаётий лавҳалар, тўқнашувларда кўрсатиш ўрнига баёнчилик йўлидан борилган. Натижада қиссабоп материал мувофиқ шакл топмай, шакл ва мазмун бирлигига путур етади. Муаллиф нияти ҳам, чамаси, қаҳрамоннинг ибратли ҳаётини «ҳикоя қилиб бериш» бўлган ва шу боис ҳам унинг жанрини «ҳикоя» деб белгилаган кўринади. Шуларни эътиборга олиб, биз асар жанрини ҳикоя деб юритишни мақбул кўрдик.

www.arxiv.uz Маълумки, адабиётшуносликда "ҳикоя" ва "новелла" атамалари хусусида якдиллик йўқ: айрим адабиётшунослар бу икки атамани синоним ҳисобласалар, бошқалари кескин фарқлайди-лар. Биз бу масалада ҳикоянинг икки типи бор: биринчисида очерклилик (тавсифий-ривоявий), иккинчисида новеллистиклик (конфликтли-ривоявий) хусусияти устундир, деган фикрга кўпроқ қўшиламиз, яъни, бу ўринда гап икки турли жанр ҳақида эмас, балки бир жанрнинг икки хил сифат кўриниши ҳақида боради. Мисол учун Чўлпоннинг "Доктор Муҳаммадиёр" ҳикоясини тавсифий-ривоявий характердаги асарлар сирасига киритишимиз мумкин. Аввало шуни қайд этиш лозимки, бу икки типга мансуб ҳикоялар орасидаги бош фарқни уларда ровий тутган мавқеда кўрилгани маъқулроқ бўлади. Хўш, "Доктор Муҳаммадиёр"да ровий қандай мавқе тутади? Бизнингча, ҳикояда ўқувчи барча икир-чикирлардан хабардор, бинобарин, воқеалар силсиласидан ҳам, қаҳрамонларидан ҳам бир баҳя юқорида турган ровийга дуч келади. Ровий учун ўзи тасвирлаётган воқеа-ҳодисалар — амалга ошиб бўлган факт ("мен – ўтмиш"), унинг қаҳрамонларига, воқеа ёки ҳолатга муносабати тўла шаклланиб бўлган. Энг муҳими, "Доктор Муҳаммадиёр"да бадиий реаллик ровий воситасидагина, у билан узвий алоқадорликдагина мавжуд (объективлаштирилмаган тасвир). Табиийки, тавсифий-ривоявий характердаги насрий асарлар келиб чиқишига кўра қадимийроқ. Жумладан, аксарият халқ эртаклари, афсоналари, мумтоз адабиётимиздаги ҳикоятларни шу типдаги асарлар сирасига киритиш мумкин. Кўплаб насрий жанрлар номи ("ҳикоя", "ҳикоят", "ривоят", "рассказ", "сказ")нинг бевосита "ҳикоя қилмоқ" феълидан ўсиб чиққани ҳам бежиз эмас, албатта. Бироқ, шуниси борки, дастлабида эпоснинг асос моҳиятини ташкил этган ривоя тараққиёт жараёнида ўзининг етакчи мавқеини йўқота борди. Табиийки, бу нарса эпик жанрлардаги тасвир манераси ва ифода йўсинида жиддий сифат ўзгаришларини юзага келтирди. Бу ўзгаришларнинг моҳияти нимада? Маълумки, синкретик санъатдан ажралиб чиққан сўз санъатининг уч асосий тури орасида ўзаро фарқланиш жараёни билан бир қаторда ўзаро яқинланиш жараёни ҳам кечган. 3 Бу уч турнинг фарқли жиҳатларидан бири қуйидагича белгиланади: лирикада инсон(субъектнинг нопластик образи), драмада дунё(объектнинг пластик образи), эпосда эса ҳар иккисининг қоришиқ образи яратилади. Эпик тафаккур тараққиёти жараёнида бу турга мансуб асарларда борлиқнинг пластик образи тобора кўпроқ мустақиллик касб эта борди. Табиийки, бу нарса эпик жанрларда ровий тутган мавқега, унинг функцияларига ҳам таъсир қилди. Энди ровий қачонлардир ўзи гувоҳ бўлган ёки бировдан эшитган воқеаларни ҳикоя қилиб берувчи сифатидагина эмас, кўпроқ ўша воқеаларнинг 3 Бу ҳақда қаранг: Взаимосвязь и взаимовлияние жанров в развитии античной литературы.- М.,1989.- С.3-26

www.arxiv.uz кузатувчиси (албатта, шарҳловчиси ва баҳоловчиси ҳам) сифатида бўй кўрсата бошлади. Ровий билан тасвирланаётган воқеа орасидаги вақт ҳисси драматик турга (яъни, воқеалар айни пайтда юз бераётгандек таассурот қолади) яқинлашди. Натижада эпик асарда ҳам худди драматик асарлардаги каби конфликтнинг ҳамда унинг асосида ривожланувчи сюжетнинг роли бағоят ортди. Нуқтаи назарнинг бу турига асосланган ижодий манера — муаллифнинг холис туришга интилгани ҳолда воқеа-ҳодисаларни пластик жонлантириши — катта эпик асарларда эпизодик ҳодиса бўлса, ҳикоя тўлалигича шу йўсинда қурилиши мумкин. Шу жиҳатдан Чўлпоннинг "Ойдин кечаларда" номли ҳикоясини кўздан кечирамиз. Ҳикояда тасвирланаётган воқеаларнинг кузатувчиси сифатида бўй кўрсатувчи ровий биринчи жумладаноқ тугунни ўртага ташлайди: "Зайнаб кампир бир нарсадан чўчиб уйғонди". Ўқувчи, табиийки кампир нимадан чўчиганини билишни истайди, лекин буни ҳали кампирнинг ўзи ҳам англаган эмас: "Кампир у ёқ-бу ёғига яхшилаб қараб, ойдинда ҳеч бир қора-мора учратмагандан кейин яна болишга бошини қўйди". Шундан сўнг муаллиф нигоҳи кампирдан узилади-да, оппоқ ойдин кеча тасвирига ўтилади: "Туни бўйи чопишуб, ҳурушуб, югурушуб чиқғон итлар товуши секин-секин йўқола бошлади. Эшончанинг ҳовуз бўйидаги толларидан туруб ҳасрат ва қайғуларини ҳар кеча ўқийтурғон булбул бугун жуда эрта тўхтади. Гўристон ва мозорлардагина бўладиган чуқур бир жимлик..." Ҳикояни ўқиётган китобхонда илгарироқ пайдо бўлган билиш истаги янада кучаяди: шундай осуда кечада кампирни чўчитган, унинг уйқусини қочирган нарса нима бўлди экан? Дурустроқ эътибор қилсак, айни шу савол ровийни ҳам ўйлатаётганини сезишимиз қийин эмас. Шу боис ҳам муаллиф нигоҳи кампирдан узилиб, теварак-атрофга қаратилади: у ҳам саволга жавоб излайди гўё. Кўриб турганимиздек, бу ўринда ровий ҳам ўқувчи каби воқеаларнинг кузатувчиси, холос, унинг учун ҳам воқеалар айни пайтда юз бермоқда. Ҳикоянинг давомида адиб интроспекция усулидан унумли фойдаланадики, натижада ровий мавқеи сифат жиҳатидан яна ўзгаради: " Кампир юмулуб борғон кўзларини бирдан очди : яқин бир ердан ҳасратлик, кўнгул бузатурғон бир йиғи товуши эшитилар эди". Гарчи кўчирма қилиб келтирганимиз гап қурилиши жиҳатидан яхлит бўлса-да, унинг қисмлари ўзаро фарқлидир. Бизнингча, таъкидлаб кўрсатганимиз биринчи қисм ровий нигоҳи билан, қолган қисми эса қаҳрамон нигоҳи билан боғлиқдир. Гапнинг мазкур тартибдаги қурилиши ҳикоядаги "нуқтаи назар поэтикаси"нинг мўъжаз макетидир, дейиш мумкин. Бу нарса қуйидаги парчада яққолроқ кўринади: " Яна диққат биланрак тинглади : бу йиғи келинчакнинг уйидан эштилган каби бўлар эди.

www.arxiv.uz Юраги ўйнади. Дарров дарчани очиб у ҳавлига кирди, оёғининг учи билан босиб келиб, секингина келинининг уйига яқинлашди. Йиғи уйдан эшитилар эди. Яна қулоқ берди . Товуш келинининг товуши эди". Ҳикояда қўшимча нигоҳ пайдо бўлгани йўқ, фақат мавжуд нигоҳ иккига ажралди, холос. Бу ўринда ҳар икки нигоҳнинг вазифаси конкрет белгиланган: қаҳрамон нигоҳи борлиқдаги ўзгаришларни кузатса, ровий нигоҳи қаҳрамонга қаратилади. Яъни, ўқувчи борлиқдаги ўзгаришларни қаҳрамон нигоҳи, қаҳрамондаги мимик-пантомимик ўзгаришларни ровий нигоҳи воситасида кузатади. Бошқача айтсак, ҳикояни ўқиш жараёнида бу икки нигоҳ бир фокусга — ўқувчи нигоҳига жамланади. Танланган усул ўқувчининг ҳикоя руҳига киришини осонлаштириб, унинг эстетик кучини оширади. Новеллестиклик кўпроқ сюжет қурилиши, унинг шиддат билан ривожланишию кутилмаган бурилишларга эга бўлиши билан боғлиқ ҳолда изоҳланади. Сюжетнинг тамомила шу тартибда қурилиши(айни пайтда тавсифий ривоя салмоғининг минимумга келтирилиши) кичик эпик жанр — ҳикоядагина тўла намоён бўлиши мумкин. Бундай ҳикояда ҳаёт материали ёлғиз бир воқеа(ҳодиса) фокусига йиғилади, ўша ҳодиса поэтик жонлантирилади. Новеллистик типдаги ҳикояда ўқувчи диққатини тутиб турувчи, унинг эстетик таъсир кучини оширувчи нарса "кутилмаганлик эффекти"дирки, ровийнинг "кузатувчи" мавқеида туриши бу усул самарасини максимал намоён этади. "Ойдин кечаларда" ҳикоясида Чўлпон қадам-бақадам кутилмаганлик эффектини ҳосил қилиб боради. Уларнинг дастлабкиси — ёлғизгина ўғлини уйлаб-жойлаган, бекаму кўст турмуш кечираётган Зайнаб кампирнинг осуда ойдин кечада нимадандир чўчиб уйғониши. Бир қарашда, Зайнаб кампир кўнглида ҳам табиатдаги каби осудалик ҳукм суриши лозимдек. Айни шу номутаносиблик, кутилмаган зиддият ровийни билишга ундаганидек, бу табиий эҳтиёж ўқувчига-да юқади. Қўлланган усул самараси шундаки, у ўқувчи диққатини жамлаб, тасвирланажак воқеани қабул қилишга эмоционал жиҳатдан ҳозирлайди. Кампирнинг иккинчи бор "кўнгул бузатурғон йиғи товуши"дан уйғониши ровий ҳам ўқувчи излаган сабабни кўрсатади аслида. Лекин энди воқелик Зайнаб кампир нигоҳи билан кузатилмоқда, баски, энди унинг учун кутилмаган нарса юз бермоқда: "Ҳамма тинч, роҳат уйқуга толғон бир замонда қалбини яралаб йиғлагувчи қандай бахтсиздир?". Қаҳрамонни ўйлатган бу жумбоқ ровийни ҳам, ўқувчини ҳам бирдек ўйлатади: ҳар уч нигоҳ яна бир фокусга йиғилади. Зайнаб кампир турли тахминлар қилиб кўради: гоҳ у қўшнисининг қизи, гоҳ бу қўшнисининг келини, гоҳ эса "ҳавли этагига келган парилар" йиғлагандек бўлиб туюлади унга. Кампир йиғлагувчининг ўз келини бўлиши эҳтимолини

www.arxiv.uz хаёлига ҳам келтиролмайди, чунки унинг "уй-жойи, кийим-кечак — ҳамма нарсалари тайёр. Новдадек куёв ёнида..." Кампирнинг осуда кечада чўчиб уйғониши ровий наздида қанчалик нотабиий бўлса, йиғлагувчининг ўз келини бўлиб чиқиши кампир учун ундан-да нотабиий, кутилмаган ҳолдир. Энди кампирда ҳосил бўлган билиш истаги ("Келин, сиз йиғладингизми?") ўқувчи ва ровийга кўчади. Аслида буларнинг бари ўқувчини сюжетдаги бош бурилиш, энг муҳим кутилмаганликни қабул қилишга тайёрлаш учун зарур эди. Зеро, кампирнинг хушламайроқ, очиғи душманона кайфиятда бўлиб ("Олмай қодиржон ўлсун, Бермай отаси, Ўсдурмай онаси!..") тургани келинига ҳамдард бўлиб қолиши унинг ўзи учун ҳам, ровий ва ўқувчи учун ҳам бирдек кутилмаган ҳолдир. "Ойдин кечаларда"ни новеллистик ҳикоя дер эканмиз, биз унда ровий тутган мавқедан келиб чиқдик. Юқорида юритган мулоҳазаларимизга таянган ҳолда, новеллистик ҳикоянинг композицион қурилиши: 1) ровийнинг холис "кузатувчи" мавқеида туриши; 2) ҳикоя қилинаётган воқеанинг юз бериш вақти билан ҳикоя қилиниш вақтининг бир-бирига мослиги; 3) "саҳнавийлик" — ўқувчи наздида ҳаёт саҳнасида кечаётган воқеани томоша қилаётганлик иллюзиясининг ҳосил қилиниши; 4) сюжетнинг шиддатли ривожланишию кутилмаган бурилишларга эгалиги билан ажралиб туради, деган хулосага келишимиз мумкин. Албатта, бу хусусиятларнинг мавжуд бўлиши учун новеллистик ҳикояда биргина воқеа — "ҳаётнинг бир парчаси" поэтик жонлантирилиши тақозо қилинади. Кўриб турганимиздек, миллий насрчилигимизда эпос ва драмага хос кучли жиҳатларни ўзида омихта этган новеллистик ҳикоянинг қарор топишида Чўлпоннинг хизмати каттадир. Адибнинг "Ойдин кечаларда" ҳикояси новеллистик ҳикоянинг адабиётимиздаги илк ва мумтоз намунаси саналиши мумкин. Маълумки, ҳикоя жанрининг такомили жараёнида очерклилик ва новеллистиклик хусусиятлари аввалига ўзаро фарқланиш ("тезис — антитезис") йўлидан борган бўлса, кейинча бир-бирини тўлатиш, бойитиш ("синтез") йўлидан бордилар. Бу хил қоришиқлик Чўлпоннинг аксарият ҳикояларига хосдир. Бунинг ёрқин мисоли сифатида "Қор қўйнида лола" ҳикоясини келтиришимиз мумкин. Ҳикоянинг ҳар бир қисми алоҳида олинса, тасвир манераси "Ойдин кечаларда"да кўрганимиз каби: воқеаларнинг кузатувчиси мавқеида турган ровий ўқувчи наздида "саҳнавийлик" иллюзиясини ҳосил қилади. Бироқ ҳикоя асосида биргина воқеа (бир жойда ва узлуксиз вақт давомида кечаётган) эмас, бир- бирига боғлиқ бир неча воқеа ётади. Ҳикояда тасвирланаётган воқеаларнинг юз бериш вақти билан уларни ҳикоя қилиш вақти бир-бирига мос тушмайди. Шунга кўра, бундаги ровий мавқеи ўзгачароқ: у ҳар бир икир-чикирдан хабардор, ҳар ерда ҳозиру нозир. Ҳикоя бутунича олинса, ровий юз бериб бўлган воқеа ("мен — ўтмиш") ҳақида ҳикоя қилаётгани англашилади. Драматик асарга қиёс қилсак, "Ойдин кечаларда" — бир пардалик, "Қор

www.arxiv.uz қўйнида лола" бир неча пардалик пьесадек таассурот қолдиради. Кўрамизки, ҳикояда очерклилик ва новеллистиклик хусусиятлари уйғунлашмоқда, яъни, "Ойдин кечаларда"да воқеа тасвирланган бўлса, "Қор қўйнида лола"да драматик унсурлардан фойдаланилган ҳолда ҳикоя қилинаётир . Айтиш керакки, Чўлпоннинг аксар ҳикоялари("Новвой қиз", "Клеопатра", "Оқподшонинг инъоми")ни композицион хусусиятларига кўра учинчи — синтетик типга киритишимиз мумкин. Чўлпоннинг насрий асарлари орасида "Нонушта" номлиси борки, у ўзининг жанр- композицион хусусиятлари билан алоҳида ажралиб туради. Унда ҳам адиб, худди "Ойдин кечаларда"да кўрганимиздек, ҳаётнинг бир парчасини қаламга олади. Бироқ "Ойдин кечаларда"да конфликтли ҳолат асосида ривожланувчи сюжет бор эдики, у ўша ҳаёт парчасини воқеага , демакки, асарнинг ўзини эпик ҳикояга айлантирарди. "Нонушта"да эса конфликтли ҳолат ҳам, унинг асосида юзага келувчи воқеа ҳам мавжуд эмас — унда ҳаётнинг бир парчаси шундоққина жонлантирилади гўё. Р.Уэллек ва О.Уорренлар америка новеллачилигида "объектив тасвир"га интилиш кучайганию асарлар тамомила диалоглардан ташкил топиб бораётганидан келиб чиқиб, "пеьса-ҳикоя" деган атамани қўллаган эдилар. 4 Ўйлашимизча, шу атамани шартли равишда Чўлпон асарига нисбатан- да қўллашимиз мумкин. Шартли дейишимизнинг боиси шундаки, "пьеса-ҳикоя"да ҳам муйаян конфликтли ҳолат асосида воқеа (ёки тема) ривожлантирилади, "Нонушта"да эса, айтиб ўтганимиздек, бу нарса йўқ — оддий ўзбек хонадонидаги аёлларнинг нонушта чоғидаги гап-сўзлари қаламга олинган, холос. Табиатан изланувчан, янгиликка ўч ижодкор бўлмиш Чўлпон хорижий адабиётлардаги янгиликларни қизиқиш билан ўрганиб, уларни ижодий (таъкидлаймиз – ижодий ) ўзлаштирган ҳолда миллий адабиётимизга олиб киришга интилган эди. "Нонушта"да ҳам, ўйлашимизча, шу хил ижодий ўзлаштириш излари йўқ эмас. Маълумингизки, ХIХ аср охири ХХ аср бошлари европа ва рус адабиётида натуралистик қарашлар таъсири анча кучли эди. Натуралистлар асарда бадиий воқелик яратиш эмас, реал воқеликдаги нарса-ҳодисаларни асарга кўчириш зарур, деб ҳисоблаганлар. Ҳаётни борича ва ўзгаришсиз тасвирлаш эса, айниқса, кичик жанрларда қулайроқ кечганидан натуралистик адабиётда ҳикоя, этюд, очерк каби жанрлар кенг ишланганди. Бунда ҳаётнинг бир парчасини олишу ундаги ўзгаришларни лаҳзама-лаҳза ("секунд услуби") 5 тасвирлаб боришлик мумкин бўларди. Табиийки, натуралистик адабиётнинг тасвир техникасига хос хусусиятлар реалистик адабиётда ҳам муваффақият билан қўлланиши ва яхшигина бадиий-эстетик самара бериши мумкин эди. Эҳтимол шуни чуқур ҳис қилганидандир, Чўлпон бир қатор асарларида(қисман "Ойдин кечаларда", 4 Уэллек Р., Уоррен О. Теория литературы.- М.,1988.- С.245 5 Қаранг: Адмони В.Г. Поэтика и действительность.- М.,1978.- С.23-26

www.arxiv.uz "Нонушта", "Сени кўп кўрмасин") шу хил тасвир манерасини синаб кўрмоққа жазм қилган кўринади. Албатта, бу йўлдан боришликнинг хавфли бир томони бор: санъатдан йироқлашишу оддий нусхакашга айланиб қолишлик ҳеч гап эмас. Бироқ, шуниси таҳсинга лойиққи, Чўлпон ўзининг санъаткорлигини асло унутган эмас. Ҳаётнинг бир парчасини қаламга олибоқ ундан катта бадиий ҳақиқатларни инкишоф этишлик, шу мўъжаз парчанинг ўзига олам-олам маъноларни муҳрлаб қўймоқ учун ижодкорда ўткир санъаткорона нигоҳ, юксак бадиий дид бўлмоғи керак. Зеро, бу ўринда ҳаётнинг исталган парчасини эмас, — қуюқлашган ҳаётий мазмун ва турфа ҳисларга бениҳоя тўйинган, "мағзи тўқ" парчани ажратиб ола билиш талаб қилинади санъаткордан. Ҳатто, айтиш мумкинки, бу ўринда ўшандоқ парчани ажрата билишнинг ўзи — санъаткорлик, қолгани эса маҳорат масаласига тааллуқлидир "Нонушта"нинг муаллифи ўзида шу икки жиҳатни уйғун бириктира олгани учун ҳам асари санъатга алоқадордир. "Нонушта" ҳақида фикр билдирган Н.Владимирова унда адибнинг миллий характер яратиш, персонажлар руҳиясини очишу бадиий тил имкониятларидан фойдаланиш бобидаги маҳоратини яхши очиб беради. 6 Мунаққиднинг тўғри таъкидлашича, "кундалик турмуш илк бор Чўлпон ҳикояларида бадиий инъикос объектига айланди". Дарҳақиқат, "Ойдин кечаларда", "Сени кўп кўрмасин" ҳикояларида ҳам "кундалик турмушни поэтиклаштириш" кузатиладики, Н.Владимирова Чўлпон ҳикоялари поэтикасига хос хусусиятлардан бирини нозик илғаб олган. Шу ўринда олиманинг "оддийгина кўринган кундалик турмуш тасвири миллий ҳаёт образига айланади", деган хулосасига ҳам тўхталиб ўтиш зарурати юзага келади. Гап шундаки, ўша образ воситасида айтилаётган фикр, ифодаланаётган бадиий концепция масаласида турличалик мавжуд. Хусусан, профессор О.Шарафиддинов муаллиф нигоҳи "ўзбек хонадонининг ичкариси"га қаратилганини таъкидлайдики, ундаги аёллар "катта ҳаётдан ажралган ҳолда, тўрт девор ичида, фақат бир-бирларининг дийдорларига термулиб, бу дунёнинг ҳузур-ҳаловатидан, роҳат-фароғатидан маҳрум ҳолда умргузаронлик қилишга мажбур. Шу бўғиқ диққинафас муҳит улардаги фазилатларнинг рўёбга чиқишига йўл қўймайди, аксинча, уларни бир-бирларининг тагига сув қуйишдан тоймайдиган, бажону дил ғийбат билан шуғулланадиган бачкана кимсаларга айлантиради". 7 Бир қарашда иккала олим бир асарни турлича, тўғрироғи, тамомила қарама-қарши талқин қилаётгандек. Бироқ, аслида, бу икки қарашнинг бирлаштирилгани мақбулроқ бўлади. Зеро, Н.Владимирова "Нонушта"нинг тасвир планидан келиб чиқиб фикр билдирса, О.Шарафиддинов асарнинг яхлит бутунлиги, муаллифнинг "композицион тафаккури"ни эътиборга олган ҳолда хулоса чиқаради. Дарҳақиқат, Чўлпон нигоҳи тушган 6 Н.Владимирова. Чўлпон – ҳикоянавис//Чўлпоннинг бадиий олами.- Т.,1994.- Б.1О9-112 7 Шарафиддинов О. Чўлпон.- Т.,1991.- Б.59-6О

www.arxiv.uz ҳаёт парчасида "миллий турмушнинг ботиний поэзияси"(Н.Владимирова)га эмас, маънан мажруҳ этувчи биқиқликка урғу беради. Фақат мазкур урғуни илғаб олиш учун ҳикоянинг сеҳридан халос бўлмоқ, унинг лирик кайфиятидан чиқмоқ зарур кўринади. Шундагина асарнинг қандай бошланса ўшандай якун топиши — айланма композиция бу хил "нонушта"ларнинг кундан-кунга, йилдан-йилга якнав такрорланишига, "ичкари"нинг ҳаёти олдинга қараб эмас, тор айлана бўйлаб ҳаракатланишига ишора қилишини сезиш мумкин бўлади. Асар композициясининг муайян ғоявий-бадиий ниятни кўзлаб шу тартиб қурилганини эътиборга олсак, унда воқеабанд сюжетнинг мавжуд эмаслиги ҳам шу ният билан боғлиқ эканлиги англашилади. Яъни, сюжетнинг ўзига хослиги — воқеанинг мавжуд эмаслиги аёллар ҳаётининг туссизлигини ифодалаш воситаларидан бири бўлиб қолади. Чўлпон ҳикоялари воқеликка муносабат турига кўра-да турфа хил: уларда кўнгилларни сел қилгувчи сентименталликдан заҳарли киноягача, дилларни майин титратувчи лирикликдан ўртовчи фожеликкача — баридан бор. Шу ўринда адибнинг ҳажвий ҳикоялари хусусида ҳам тўхталиб ўтишимиз жоиз. "Муштум" журналида эълон қилинган "Тараққий" ҳикояси, айтиш мумкинки, кулдириб йиғлатадиган, йиғлатиб кулдирадиган асардир. Бизни Чўлпоннинг бу хил "жиддий кулгиси" сабаблари, уни ҳосил қилиш йўллари қизиқтиради. Ўзининг илк ҳикоялари ("Қурбони жаҳолат"даги Мўминжон), публицистик чиқишлари ("Ватанимиз Туркистонда темир йўллар")даёқ Чўлпон ёшлар маънавияти, дунёқараши масалаларига қизиққан, уларнинг аксариятида ижтимоий инертлик, сиёсий калтабинлик, худбинлик каби иллатларни кузатиб ўртанган эди. Орадан қарийб ўн йил ўтганидан сўнг ҳам Чўлпон атрофида ўшандай ёшларни кўради — уларни ижтимоий сатира тиғига нишон қилади. Ҳикояда ривоя биринчи шахс — муаллиф қарашларини ифо-даловчи персонаж тилидан берилади-да, бошқа персонажлар — Илҳом билан Салоҳ — унга қарши қўйилади. "Шунинг билан тараққий қилиб бўлурми?" деган риторик савол эпиграф қилиб олинганки, ҳикояни ўқиш давомида ўқувчи унга яна уч бора дуч келади. Оврупо маданиятига кўр- кўрона тақлид қилувчи улфатлари "картина"га, циркка ёки "городской сад"га боришни таклиф қилганларида ровий-персонаж Сўфи бобонинг олдига бориб "ўрус келди" воқеаларини эшитиш таклифини киритади. Илҳом билан Салоҳ "эски мияси чуруган бобойлар"нинг лақиллашларини эшитиш билан тараққий қилиб бўлмайди, деб ҳисоблайдилар. Бу ўриндаги дунёқараш зидлиги комизмни юзага чиқармайди: адиб миллий заминдан узилиб қолган, ўзларига "ким эдик, ким бўлдик" деган саволни беришдан ожиз худбинларни фош этади, холос. Кейинроқ, "городской сад"да улфатлари ўтган-кетган қиз-жувонга гап ташлаётган чоғда, ровий-персонаж яна уларга зид иш

www.arxiv.uz тутади: уялиб-тортиниб туради. Унинг бу туриши яна улфатлар ғашига тегади: "Шунинг билан тарраққий қилиб бўлурми?" Бу ўриндаги маънавий-ахлоқий сатҳда олинган контраст ҳикоя якунида янада кучайтирилади. Улфатлари "ов" қилиб берган қиз билан-да уддалаб гаплашолмагач, Илҳом портлайди: "Шунинг билан тараққий қилиб бўлурми?" Кўрамизки, ҳикоя контрастлилик асосига қурилган, боз устига, зиддиятлилик босқичма- босқич кучайтириб(градация) борилади. Албатта, кулги ҳосил қилишда, ҳикоянинг ғоявий мазмунини очишда бу икки усулнинг ҳам муҳим роли бор. Айни пайтда, улар восита холос, комизмни юзага чиқараётган нарса — бошқа. Зеро, ҳикояда тасвирланаётган ҳаётий ҳолат эмас, персонажлар комик характерга эгадирлар. Ўзларини маданиятли, тараққиёт учун куйинаётган кишилар деб ҳисобловчи Илҳом билан Салоҳ аслида маънан мажруҳлар, ўзлигини унутиб миллий заминдан узилганлари ҳолда ўзга заминга ҳам оёқ қўёлмаганлар — муаллақ қолганлар. Бу икки улфатнинг ўзлари ҳақидаги тасаввури билан моҳияти орасидаги зиддиятдан чинакам ижтимоий аҳамиятга молик комизм юзага келади. Кейинроқ жамиятимизда анча оммалашган манқуртлик касалининг белгиларини Чўлпон ўз вақтидаёқ илғаганки, заҳарханда кулги воситасида уни инкор қилмоққа интилади. "Оқподшонинг инъоми" ҳикоясида тасвирланган персонажлар эмас, ҳаётий ҳолат(воқеа)нинг ўзи комик характерга эга. Латифанамо сюжет асосига қурилган мазкур ҳикояда кулги кутилмаганлик эффекти асосида ҳосил қилинади. Ҳикоянинг насриддиннамо қаҳрамони уста Тўхташ — зеҳнли, зукко, ҳангоматалабу ҳозиржавоб одам. "Маскавдаги виставка" ҳақида масжидда хабар топгач, уста унда иштирок этиш ташвишига тушади: зудлик билан "аслига қараганда икки-уч баравар зўр" ёғоч ковуш ясаб, унинг бир пойини чала елимлайди. Уста Тўхташнинг хаёлида: "Оқподшо кўради. Бу мамлакатдаги фуқароларнинг шунчалар йўғон оёқли бўлишидан қотиб-қотиб кулади. Эҳтимол кийиб кўргиси келади... Кийиб кўради. Бир-икки қадам босар-босмас "тап" этиб йиқилади. Бир кулги беради... Шундан кейин инъом ковушнинг ўзидан ҳам катта бўлади". Бир қарашда устанинг ўйлари хом хаёлдай туюлар, лекин уларни буткул асоссиз дейиш ҳам қийин: ғаройиб ковушнинг томошабин диққатини тортиши тайин, маълум шарт- шароитларда кейинги ишларнинг уста ўйлаганича бўлиши ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Зеро, амри вожиб бўлиб турган одам ҳушига келиб қолса нималар қилмайди дейсиз?! Яъни, бу ўринда бор гап "виставка"га келиши мумкин бўлган оқподшонинг қай тарзда ўйлашида: оддий одам мавқеидами ё давлат миқёсидами? — шунда холос. Буни эътиборда тутган китобхон уста Тўхташ, унинг оиласи, қўйинг-чи, бутун қишлоқ билан бирга катта инъом кутса ажаб эмас. Бироқ, уста Тўхташнинг "қора бахтига", виставкага келган қари амалдор давлат миқёсида ўйлайди: "Бунинг саноатда аҳамияти қандай?"- ва шундан келиб чиқиб инъом берилади. Катта инъом кутган уста Тўхташнинг бор пулини суюнчига

www.arxiv.uz қоқиштириб бергач "испасиба" эшитиши ўзига хос бир портлаш — кулги портлашидир. Ҳикоянинг давомида энди уста Тўхташнинг сўзамоллиги иш беради. Ўзбек тилини яхши биладиган губернатор муовинига: "Тақсир, оқподшонинг бу катта инъомлари мендек фақир одамга оғирлик қилиб қолди... Шу учун сизга олиб келдим",- деганида амалдор завқланиб кулади-да, 2ОО сўмга чек ёзиб беради. Уста Тўхташнинг сўзамоллиги, чигал шароитдан фойда билан чиқа билиши латифаларимизнинг доимий қаҳрамони Хўжа Насриддинни эслатади. Бу бежиз эмас, албатта, Чўлпон халқ оғзаки ижодига, хусусан, қизиқлар ижодига ҳавас билан қараган санъаткор эди. Адибнинг уста Тўхташга муносабати самимий: унинг топқиру зукколигига ҳавас қилади, фақат бир жиҳати — шунчалар ақлу заковати билан подшолардан умидвор бўлиб юрганига кулади. Айниқса, устанинг қўлига пул тушиши биланоқ яна уйланиш ҳаракатига тушгани, пулнинг бошқа — оқилона сарфини тополмаганини, тўғрироғи, ўйламаганини маъқулламайди, холос. Кўрамизки, Чўлпон "Тараққий"да ўзи тасвирлаган характерларни гражданлик мавқеидан туриб баҳолаган ва ғоявий-ҳиссий инкор қилган бўлса, "Оқпошшонинг инъоми"да уста Тўхташни маънавий жиҳатдан баҳолайди, қаҳрамонидаги айрим иллатлардан енгилгина кулади. Шу боис ҳам адиб мазкур ҳикоянинг жанрини "кулги ҳикоя" деб белгилайди, зеро, у сатира ва юмор орасидаги фарқни теран фарқлайди. Чўлпон ҳикояларида кузатганимиз жанр хусусиятларининг ранг-баранглиги унинг очеркларига ҳам хосдир. Чўлпон ижодида очерк жанрида ёзилган асарлар салмоқли ўрин тутадики, бу бежиз эмас, албатта. Мутахассислар фикрича, миллий адабиётлар тарихида очерк жанрининг гуллаб-яшнаши мавжуд ижтимоий муносабатларнинг емирилиши ва уларнинг ўрнида янгиларининг шаклланиши даврларига тўғри келар экан. 8 Маълумингизки, Чўлпон ижодий фаолияти — хоҳ инқилобгача ва хоҳ ундан кейинги даврни олинг — айни шундай даврларга тўғри келади. Безовта қалбнинг тинчий олмагани, ўзини ўртаган муаммоларни англаш, уларни омма билан ўртоқлашиш эҳтиёжини ҳар дам туюб яшагани ҳам шундандир, эҳтимол. Чўлпоннинг матбуот юзини кўрган илк асарларидан бири —"Баҳор авваллари" номли этюд (бадиий-публицистик лавҳа) унинг очерк жанридаги илк машқларидан саналиши мумкин. Ўн етти ёшли муаллиф воқеликка бир қур назар ташлайди-да, нигоҳига илинган нарсаларни шошиб қаламга олади: гўё у рассому ижтимоий ҳаётнинг муайян лаҳзасини матода қотириб қўйишга шошилаётгандек. Муаллиф нигоҳи табиатдан деҳқонларга, улардан маҳаллий бойларга, кейин толибу мударрисларга, ниҳоят, "хушёқмас халқ"қа кўчади — уларнинг биронтасида узоқроқ тўхталмайди. Шу боис ҳам "Баҳор авваллари" парчалардан таркиб топган мозаикадек таассурот қолдиради кишида: 8 Поспелов Г.Н. Очерк//Литературный энциклопедический словарь.- М.,1987.- С.263-264

www.arxiv.uz парчалар орасидаги чоклар аниқ равшан кўзга ташланади-ю, лекин бир бутунлик юзага келаверади. Бутунликни таъминловчи унсур эса — муаллиф нигоҳи, унинг воқеликка муносабати. Дарвоқе, муаллиф муносабати ҳам қўш қиррали — лирик ва киноявий. Табиатдаги жонланиш ҳақида гап кетганида лирикликка йўғрилган ифода жамият ҳаёти ҳақида сўз юритилганида киноявийлик касб этади: Ичинг чой, ўлтурунг беҳуда ғийбат сотуб, эй халқ, Келур қиш бир вақт, қолмас сизга бу давру давронлар. Аввало, тескари маънодаги чақириқ(киноянинг бир тури — антифразис) нафақат табиат баҳори, ижтимоий ҳаёт баҳорини-да ғафлатда ўтказмасликка ундаётганини қайд этиш лозим Зеро, давр контекстида айни шу маъно муаллиф учун бирламчидир. Иккинчидан, "Баҳор авваллари"нинг ҳар бир композицион бўлаги шеърий мисралар билан якунланадики, бу Чўлпон анъанавий насримиз, хусусан, дидактик асарларга хос усулдан фойдаланганини кўрсатади. Айтиш керакки, анъанавий шаклдан фойдаланган адиб унга янгича мазмун бағишлайди: шеърий парчаларнинг ғоявий-бадиий функциясини тубдан ўзгартиради. Агар дидактик насрчилигимизда шеърий парчалар айтилган фикрларни жамлашу лўнда ифодалашга хизмат қилган бўлса, Чўлпон улардан ўзи тасвирлаётган нарсага ғоявий-ҳиссий муносабатини ифодалаш учун фойдаланади. "Баҳор авваллари"да кузатганимиз киноявий ифода йўсини ўзига махсус нуқтаи назар поэтикасини тақозо қилади. Яъни, бу ҳолда муаллифнинг четдан кузатувчи мавқеида туриши камлик қилади, воқеликдан ҳар томонлама "юқори" туриши тақозо қилинади. Шунга кўра, Чўлпон ижтимоий ҳаётни "юқори"дан кузатадики, шу туфайлигина унинг нигоҳи лаҳзалар мобайнида у ижтимоий қатламдан бунисига кўча олади, шу мўъжаз парча орқали бутунга — Туркистон ижтимоий воқелигига яхлит муносабатини ифодалаш имконига эга бўлади. Чўлпоннинг йўл очеркларидан бири — "Вайроналар орасидан" номли сафарномасида эса ўзгача ҳолга дуч келамиз: бунда муаллиф воқеликни "ичдан" кузатади. Андижондан Ўш ва Жалолободга қилинган сафар давомида муаллиф ўзи гувоҳ бўлган энг характерли воқеаларни, кўзи тушган нарсаларни қайд этиб боради. Бироқ сафарномани фактларнинг оддийгина қайди дея олмаймиз, зеро, унда фактографик ва таҳлилий қатламлар ёнма-ён боради. Асар марказида турувчи сайёҳ-муаллиф образи икки қатламнинг уйғун бирикувини таъминлайди. Чўлпон келтираётган фактлар реалликдан олингани аён, бироқ буни натуралистик қайдлар маъносида тушунмаслик лозим. Фаол ижодкор шахс сифатида Чўлпоннинг ўз қарашлари, орзу-интилишлари, бир сўз билан, ижтимоий-эстетик идеали мавжуд эди. Демакки, танланаётган фактлар ҳам ўша идеалга мос, биринчи галда адибнинг қарашларию хулосаларини ифодалашга хизмат қиладилар.

www.arxiv.uz Шу маънода уларнинг аксариятини публицистик-иллюстратив образлар сирасига қўшишимиз мумкин. "Вайроналар орасидан"нинг композицион қурилиши, бир томондан, сафарнома жанри талаби билан, иккинчи томондан, ундаги таҳлилий қатламнинг ўзига хослиги билан белгиланади. Сафарнома жанри талабидан келиб чиққан ҳолда макон ва замон ўзгаришларининг қатъий тартиби сақланган. Бироқ бу йўллардан илгари ҳам кўп бор юрган сайёҳ мушоҳадаси ҳозирги мавжуд фактлар билангина қаноатланмайди: у ўзи билган ўтмишга бот-бот қайтади, чоғиштиришга интилади. Юрт қайғусида яшаётган адиб тафаккури вақт чегараларини бузиб юборади. Адиб бирон фактни келтирар экан ўтмишни эслайди, муқояса қилади, унинг ўйлари қатида эса доимо келажак ташвиши ботин бўлади. Фикримизни асослаш учун сайёҳнинг биргина фактни қай тарзда мушоҳада этишига эътибор берайлик. Хўжаобод қишлоғи яқинида "Фарғонанинг машҳур қорунларидан яҳудий симхоевлар"нинг пу-лию ҳийла-найранглари билан барпо этилган боғ ҳақида қуйи-дагиларни ўқиймиз: "Кўп мевали дарахтдан иборат бўлғон ул кенг боғни жуда кўп, ҳадсиз-ҳисобсиз керак кўчатлари бор экан, ғалати овруповорий иморатлар, гулшанлар ясалган. Неча юзлаб қўй, неча ўнлаб мол-сийирлар, яхши ҳўкузлар неча жуфт отлар турғонлар, деҳқончилик асбобларининг ҳам ҳар хили бўлғон. Бу, албатта, илгари вақтда, мана бу кичик урушлар вақтида боғча тамом ишдан чиқиб, бир чакалакзор бўлиб қолғон. Иморатларини истеҳком ясаб олиб босмачилар билан аскарларимиз, аскарларимиз билан босмачилар отишқонлар. Ҳисобсиз милтиқ тешиклари яқин замондаги даҳшатлик дамларни эсга солуб, масхара қилиб турадурлар... Илгари тубжой халқидан бир неча киши боғни ҳукуматдан ижарага олғон эканлар. Кейинги вақтда ҳукумат ул ижарачилардан қайтариб олуб, "қишлоқ союзи" деган ташкилотга берган. Бу ташкилот зироат муҳандислари юборғон, хўжаободликлардан мардикор ёллаб, ишлатуб турадур. Биз ўтуб кетаётқонда бир неча киши замбар тўкуб турар эди. Йиқилғон, бузулғон уйлар тузатилмакга бошлағон, боғчага ҳам чинакам бел боғлаб ишлаган кўринадилар". Юртининг кеча ва бугунини қиёсларкан, адиб уруш келтирган вайроналикларни кўриб эзилади, уруш асоратлари бартараф этилаётганини, яратиш даври бошланаётганини кўриб дили таскин топади. Бироқ йўл давомида дуч келгани айрим фактлар уни чинакам ташвишга соладики, уларни келтириш билан ўқувчини юртининг эртаси ҳақида жиддийроқ мушоҳада қилишга ундайди. Чўлпон Хўжаобод пахта пунктида "бир Зубов деган ҳазиначи бор экан, унинг энг ширин гапи кўча сўкишларининг ўртачароғи экан" дея аламли истеҳзо билан ёзади. Муаллиф Зубовнинг маҳаллий аҳолига ҳақоратомуз муомаласи ҳақида хабар бераркан, қизиқ бир фактни газетхон эътиборига ҳавола қилади.

www.arxiv.uz Гап шундаки, маҳаллий аҳоли шикоятларига асосан Ўш ҳукумати (яъни, ўша пайтдаги уезд ҳукумати) Зубовни чақиртирганида, у "иш вақти боролмайман" дейди-да, бормай қўяқолади. Қизиғи шундаки, "пахта маъракасига зарар қилмасин, деб Ўш ҳукумати ҳам ўзича бир нарса қилмасдан, музофот маҳкамаларига ҳавола қилибдур". Кўрамизки, бу ўринда Чўлпонни оддий бир кассирнинг маҳаллий ҳукуматни менсимаслиги эмас, ўша ҳукуматнинг кассир "улуғ оға"лардан бўлганлиги учун-да ҳеч бир таъсир қилолмаслиги ҳайратга солади. Боз устига, уезд ҳукумати пахта кампаниясига зарар етишидан қўрқиб масалани юқорига оширар экан, демак, юқори идоралар аввало пахтани талаб қилади, уни етиштираётган халқ шаъни эса иккинчи даражали масала. Шу ўринда сатр орасида Чўлпоннинг "бу мустамлакачилик сиёсатининг айни ўзи эмасми?!" деган ташвишли саволи кўзга ташланади. Зеро, муаллифнинг умиди ҳам шу аслида: у ўзи айтмаган, айтолмаган гапларни зийрак газетхон уқиб олишига ишонади. Қизиғи шундаки, адиб бунга ўхшаш фактларни келтирганида, боғ мисолида кўрганимиз "ўтмиш — ҳозир — келажак" силсиласидан фақат "ҳозир"ни олади. Юқоридагича схема асосида мушоҳада юритиб келаётган газетхон беихтиёр яна ўша йўсинда ўйлай бошлайди, етишмаётган халқаларни ўзи топиб, тўлдиради. Кўрамизки, асарнинг композицион қурилишидаги ўзига хослик муаллиф кўзлаган ғоявий-бадиий ният билан изоҳланар экан. Чўлпоннинг "Йўл эсталиги" номли сафарномаси борки, унинг жанрини бу хил белгилашимизда шартлилик улуши кўпроқ. Сабаби, асарда йўл очеркига хос асосий жиҳат — кўрилган нарса-ҳодисаларни маконий ўзгаришларга мувофиқ тарзда тасвирлаб боришлик йўқ. "Йўл эсталиги"да йўлда кўрилган нарса-ҳодисалар тасвири ёки тавсифи эмас, сайёҳ руҳиятидаги ҳис-туйғулару ўй-фикрлар курашининг тасвири бирламчидир. Шу боис ҳам муаллиф йўлда кўрилган нарса-ҳодисалар, манзилларни конкретлаштирмайди — улар кечинмаларга туртки беришу ўзни англаш ва ифодалаш учунгина керак. Шуни эътиборга олган ҳолда "Йўл эсталиги"ни лирик турга мансуб, дейиш мумкин(фикримизча, асар ўзининг жанр эътибори билан кўпроқ "лирик поэма"га яқин. Шундай бўлса-да, бир томондан, унинг ташқи шаклий хусусиятлари йўл очеркига хослиги, иккинчи томондан, муомалада қулайликни кўзлаб "сафарнома" тарзида номлаб турамиз). Асарнинг яна бир ўзига хос жиҳати шундаки, унда рамзий-мажозий ифода йўлидан борилган. Дейлик, табиат тасвири лирик-романтик руҳга йуғрилгангина эмас: унда гоҳ сайёҳ қалби суратланади, гоҳо безовта қалб билан уйғунлик, гоҳ эса зидлашув кузатилади. Айтмоқчимизки, "Йўл эсталиги"да тасвирланаётган нарса билан ифодаланаётган нарса орасида бевосита алоқа мавжуд эмас (бу ҳақда тўртинчи бобда махсус тўхталамиз). Яъни, ифодаланаётган нарса бевосита тасвирдан ўсиб чиқмайди, у рамзлар қатида ботиндир. Аниқроғи, бевосита тасвирдан ўсиб чиқаётган мазмун

www.arxiv.uz ифодалаш кўзланган мазмунни пардалаб туради, ҳар иккиси мустақил ҳолда яшайди. Юқоридаги мулоҳазаларимиздан кўринадики, жанр рамкалари Чўлпоннинг ижодий изланишларига раҳна сололмайди, у жанр доирасида тамомила эркин сезади ўзини. Айни шу маънодаги ички ижодий эркинлик сабаб бу асарлар бир-биридан муаллиф тутган мавқе, тафаккур тарзи, воқеликка муносабат тури, ифода ва тасвир йўсини каби муҳим кўрсаткичлар бўйича жиддий фарқланади, уларнинг ҳар бири бетакрор оригиналлик касб этади. Чўлпон насри билан озми-кўпми танишган киши унинг чин маънода шоир прозаси эканига амин бўлади. Зеро, бу асарларнинг қат-қатига сингиб кетган лиризм, лирик тафаккур ҳар лаҳза шеър ифорини таратиб туради. Бугина эмас, Чўлпон меросида "Айрилиқ йўли", "Чопон ва паранжи", "Қурбон", "Салом сенга" каби қатор асарлар ҳам борки, улар том маънодаги лирик ҳодиса — насрий шеърлардир. Кези келганда яна бир нарсага диққатни жалб этиш жоиз. Чўлпоннинг вақтли нашрларда эълон қилинган аксар шеърлари унинг ўзи тартиб берган тўпламларига киритилмаган. Диққат қилинса, тўпламларга киритилмаган шеърларнинг кўпчилигида очиқ-ошкор публицистика, декларативлик устунлигини сезиш қийин эмас. Ўйлашимизча, ҳассос шоиримиз шеъриятга юксак талаблар билан ёндошгани учун ҳам публицистик руҳ-ла йўғрилган шеър лар билан шеърий шаклдаги публицистика ни фарқлаган. Адибнинг насрий шеърларида ҳам публицистик руҳ устивор, бироқ уларни лирик ҳодиса деб атаймиз. Негаки, уларнинг лирик қаҳрамони — замонасининг долзарб муаммолари ҳақида ўйлаётган Чўлпон учун шахсийлик ва ижтимоийлик чегараси мавжуд эмас: миллат, юрт қайғуси унинг қалбида обдон қайнаб, дил қонига тўйингачгина бўғзига бир фиғон, ҳайқириқ бўлиб чиқади. Табиийки, бу қайноқ туйғуларни тафтини кетказмай ифодалаш учун ўзига махсус шакл зарурдирки, Чўлпон бунинг-да энг оптимал йўлларини излайди. 2О-йилларнинг аввалида Фарғонада юз бермиш даҳшатли очлик муносабати билан ёзилган "қурбон" номли насрий шеър юқоридаги фикрларимизни асослашга хизмат қила олади. Чўлпон шеърни композицион жиҳатдан уч қисм(шартли равишда "банд")га ажратган. Унинг биринчи қисмида Арабистон манзаралари чизилади: "Қон, қон, қон! Бечора қўй қассобнинг омонсиз панжасига тушгандир. Қайроққа тилини суркаган ўткур пичоқ қўйнинг бўғузига тақалмишдир. Аллоҳу Акбар!" Адиб олис Арабистоннинг муқаддас заминида, ҳаж мавсумида юз бераётган қурбонлик келтириш маросимини тасвирлаш мақсадини кўзламайди — бу тафсилотлар

www.arxiv.uz унинг учун медитатив мушоҳада воситаси, холос. Худди шунингдек, иккинчи "банд"да берилган "Иссиқ Арабистондан мингларча чақирим узоқда" — Туркистонда содир бўлаётган хунрезликлар тафсилоти ҳам — восита. Мазкур тафсилотлар унинг мушоҳада кўламини кенгайтиради, Фарғонадаги очлик муаммосини кенгроқ доирада олиб қараш имконини яратди. Дастлабки икки "банд"нинг медитатив хулосаси сифатида учинчиси туғилади: "Арабистоннинг юксак тоғларида, қизғин тошларининг устида мингларча қўйлар кесилалар, сўйилалар, бўғизланалар-да... чуқурға ташланалар! Шунча қурбон, шунча олинғон жон, шунча сўюлғон ҳайвон бир мўмин- мусулмонни очликдан қутқара олмайдир. Бир ёқда нимагадир, нима учундир қўй сўялар, қўйнинг гўштини, ёғини ерларга ташлайлар. Бир ёқда нимагадир, нима учундир шу динга ишонган бечоралар очликдан қўй каби қирилалар, кўчалар, толалар ва чўлларга ташланалар ..." Кўриниб турибдики, "Қурбон" мазмун моҳияти билан Чўлпоннинг мазлум Шарқ мавзусида ёзган дардли шеърларига эш бўлиб кетади. Шарқ халқларининг аянч ҳолати сабабларини шо-ир аввало жаҳолатда, ноаҳилликда кўради. Шуни ҳам айтиш лозимки, "Қурбон"дан даҳриёна кайфият излаган хато қилади, зеро, шоир мусулмонларнинг ўзаро ҳамжиҳат эмаслиги, бир-бирига ёрдам беришдан ожизлигини кескин тарзда ифодалайди, холос. "Қурбон"нинг уч "банд"дан ташкил топишини айтдик. Шуниси ҳам борки, ҳар бир "банд" ўз ичида янада кичикроқ композицион бўлак — ҳар бири алоҳида абзац билан ажратилган гапларга бўлинади. Насрий шеърдаги ҳар бир гапнинг бу тартибда алоҳида ажратилгани унга ўзига хос хушоҳанглик бахш этади. Албатта, шеърнинг ритмик- интонацион тархини белгилашда Чўлпон яна бир қатор стилистик усулларга ҳам таянади. Шу жиҳатдан биттагина гапни кўздан кечирайлик: "Мингларча, юз мингларча кишилар бу ёқда иссиқ Арабистондан мингларча чақирим узоқда яна бир-бирларининг бўғизларига пичоқ тақағонлар, кўкракларига ўқ юборалар, бошларини қилич билан чопалар". Гап шаклини аслидагидан ўзгартириб келтирдикки, бу таҳлилни анча осонлаштиради. Мазкур гап қурилишида кузатаётганимиз таъкидли такрорлар ("мингларча, юз мингларча"), градация ("ҳанжар тақағонлар... ўқ юборалар... қилич билан кесалар") ва синтактик параллелизм каби стилистик фигуралар шеърнинг бутун матнига хосдир. Агар

www.arxiv.uz биз юқорида бир сатрга жойлаган бўлакларни колон деб олсак, у ҳолда ҳар бир колоннинг тугалланишига ҳам эътибор бериш лозим. Чунки бир қарашдаёқ уларнинг ўзаро оҳангдошлиги — кофияланаётганини кўриш мумкин. Шу ўринда "банд" масаласига қайтиш лозим. Маълумки, банд мазмун ва ритмик-интонацион жиҳатдан нисбий тугаллик, яхлит бир бутунлик касб этиши лозим. Хўш, "Ққурбон"да бандларнинг бу хил бутунлиги қандай таъминланади? Чўлпон "банд"ларни таркиб топтиришида ҳам муайян тартибга риоя қилади, албатта. Биринчи "банд"ни олиб кўрайлик. Унинг биринчи жумласи: "Қон, қон, қон!" – бўлса, охиргиси: "Бу-да бир фалсафаи диний..." Кўрамизки, биринчи ва сўнгги жумлалар ўзаро қофияланмасдан очиқ қолгани ҳолда, орадаги жумлаларнинг бари оҳангдош ту-галланади (тушгандир – тақалмишдир – Аллоҳу Акбар – қурбон этиладир – бўғизлайлар – ташлайлар). Айни шу хил тартиб шеърнинг бошқа бандларида ҳам сақланганки, бу бандларнинг ритмик-интонацион бутунлигини таъминлайди. Чўлпон ўзининг бошқа насрий шеърларида ҳам хушоҳангликни таъминловчи қатор усул ва воситалардан унумли фойдаланган. Демакки, шоир жанрнинг ўзига хослигини доимо ёдда тутган, ритм ва интона- циянинг асарнинг ифода ва таъсир кучини оширишда нечоғли муҳим эканлигини чуқур ҳис қилган. Чўлпон "Улуғ ҳинди" номли мақоласида: "эски адабиёт билан янги адабиёт ўртасида қолғон шарқли ёш чинакам чучмал бир вазиятдадир", – деб ёзади. Унинг фикрича, ўзбеклар "янгиликка эндигина суқулуб кирмоқда. У адабиёт майдонидаги янгиликка нисбатан: ёш бола, гўдак, чақалоқ; эскиликка нисбатан: етим, кимсасиз, беспризорнўй, ўзбошли". Ижодининг аввалидаёқ шу хил "чучмал вазият"га тушган Чўлпон ўзининг бутун фаолияти давомида кўнгил майлига қулоқ тутди: "Кўнгил бошқа нарса — янгилик қидирадир!" Кўнгилнинг ушбу майли адибнинг чинакам ижодий кредоси бўлиб қолдики, унинг кичик насрий асарларини кузатганимизда бунга яна бир каррадан амин бўламиз. Адибнинг кичик насрий асарлари бир-биридан адабий турга мансублиги(эпик ҳикоя, "пьеса-ҳикоя", насрий достон, насрий шеър), ҳаётни бадиий акс эттириш принциплари (дидактик реализм, романтик, реалистик), сюжет-композицион хусусиятлари (тавсифий-ривоявий, новеллистик, синтетик), тасвир ва ифода қатламлари муносабати (автологик, мажозий, рамзий), реалликка ғоявий-ҳиссий муносабат тури (сентиментал, киноявий, юмористик, сатирик) каби қатор муҳим жиҳатлардан фарқланадики, бу уларнинг поэтик ранг-баранглигини таъмин этади. Чўлпон бутун ижоди давомида янгиликка интилиб, изланиб яшади. Адиб учун тайёр қолиплар мавжуд эмас, унинг ҳар бир асарида янги бир усул ёки восита синаб кўрилган, шу боис ҳам ҳар бир асари — ўзига хос ҳодиса. Чўлпон ўзига замондош европа насрчилигида мавжуд ҳикоя,

www.arxiv.uz очерк, насрий поэма, насрий шеър каби жанрларда қалам тебратаркан, уларнинг турли имкониятларини намойиш этишга интилди. Адиб асарларида кузатилган тасвирнинг етакчилиги, "нуқтаи назар"нинг ғоявий-эстетик мақсадга мувофиқ силжиши, мазмунни ифодалашда композиция ролининг кучайиши, сюжет қурилишида "кутилмаганлик эффекти"дан моҳирона фойдаланиш каби қатор поэтик хусусиятлар насримиз такомилида муҳим аҳамиятга молик эди. Тажриба қилишдан, бу йўлда муваффақиятсизликка учрашдан чўчимагани учун ҳам Чўлпон адабиётимизнинг "чучмал вазият"дан чиқиб, ривожланишнинг янги йўлига киришида беқиёс хизмат қила олди. Шу жиҳатдан ёндошилса, Чўлпон ижоди нафақат ғоявий, балки биринчи навбатда бадиий хусусиятлари билан катта аҳамиятга молик экани англашилади.

www.arxiv.uz А д а б и ё т л а р 1. Яна олдим созимни. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. 1991. 2. Асарлар. Уч жилдлик. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. I , II жилдлар. 1994-95. 1. Шарафиддинов О. Чўлпон. Т., “Чўлпон”, 1991. 2. Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. Т., “Ёзувчи”, 1994. 3. Каримов Н. Чўлпон. Т., “Фан”, 1991. 4. Чўлпоннинг бадиий олами. Т., “Фан”, 1994. 5. www . ozbek adabiyoti . com 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси

Чўлпон кичик насрий асарларида тагмаъно қатлами

Чўлпон ижоди

Абдулхамид Чўлпон

Ҳикоя жанри