Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118.5 KB

Ko'chirib olish

Саботул ожизиннинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари Таянч тушунча ва иборалар: музей экспонатлари, ақоид китоби, палеографик текширув, тошбосма усули, қўлёзманинг ашёвий ва илмий жиҳати, шартли ҳудуд, даврлараро ўзгариш амплитудаси Қадимий қўлёзмалар маънавий меросимизнинг моддий асоси бўлиб, уларни ўрганишга бўлган эҳтиёжнинг мавжудлиги миллатнинг тириклигини англатади. Аждодлари тарихидан ибратланмайдиган авлод эртага йўлини йўқотиши, ўзлигини унутиб, абадий ҳалокатга юз тутиши мумкин. Филология фанининг етакчи тармоқларидан бўлган адабиётшунослик ва тилшунослик назарий-амалий жиҳатдан бой тажрибага эга. Бу икки тармоқни ўзаро боғлашга хизмат қилиши мумкин бўлган матншунослик эса айни жиҳатдан оқсаяпти. Кўпинча бу ҳолга маълум вақт давом этган ижтимоий-сиёсий шароит, эски ўзбек тилини, ёзувини биладиган, араб-форс тилидан хабардор мутахассисларнинг камлиги сабаб қилиб кўрсатилади. Бу ҳақиқат, ундан кўз юмолмаймиз. Аммо адабий манбашунослик ва матншунослик фан сифатида олий мактаб ўқув режаларига киритилган, бу соҳада махсус магистратура мутахассислиги фаолият кўрсатаётган бугунги кунда мавжуд имкониятдан фойдаланиш, фондларда чанг босиб ётган қўлёзма ва тошбосма манбаларни музей экспонатлари сифатида томоша қилиш объектидан тадқиқот объектига айлантириш вақти етди. Шу масъулиятни сезган ҳолда, ушбу мақолада олим, мумтоз сўз устаси Сўфи Оллоёрнинг қарийб уч аср мобайнида мактаб ва мадрасаларда дарслик сифатида ўқитилган, бошланғич таълим жараёнида соғлом эътиқодни шакллантириш дастури ўлароқ эътироф этилган “Саботул ожизин” (“Ожизлар саботи”) асари қўлёзма ва тошбосма нусхалари ҳақида имкон қадар батафсил маълумот бериш мақсади қўйилди. Негаки, турли

йилларга оид юздан ортиқ қўлёзма ва тошбосма нусхага эга муайян асарнинг матн тарихини ўрганмасдан, унинг тили ёки бадииятини ёритиш борасида қанчалик заҳмат чекилмасин, бу тугал иш ҳисобланмайди. Кўп нусхали матн тарихини ўрганиш эса асарнинг қўлёзма, тошбосма нусхаларини турли таснифлар асосида гуруҳлаш, ҳар томонлама қиёслаш ва саралашдан бошланиб, охири – аниқ ва ишончли далиллар билан қувватланган илмий- танқидий матнни тайёрлаш билан ниҳояланади. Ана ундан сўнг бу асар бўйича келажакда қилинадиган тадқиқотлар, хоҳ адабиётшунослик, хоҳ тилшунослик йўналишида бўлсин, қатъий равишда тайёр илмий-танқидий матн асосида олиб борилиши керак. Афсуски, кўп ҳолларда бу қоидага амал қилинмайди. Жумладан, Сўфи Оллоёр асарлари ҳам ҳали танқидий матн тайёрлаб улгурилмасиданоқ, докторлик, бир неча номзодлик тадқиқотлари, шунингдек монография, рисолалар учун объект бўлди. 1 Қилинган ишларнинг илмий қимматини камситмаган ҳолда таъкидлаш керакки, Сўфи Оллоёр асарларининг, хусусан, “Саботул ожизин”нинг тўла илмий-қиёсий кўрсаткичлар билан асосланган танқидий матни тайёрланмагунча натижалар мукаммал бўлмайди. XVII-XVIII асрларда яшаб, ижод этган Сўфи Оллоёрнинг “Саботул ожизин” асари мазмун ва тузилишига кўра ақоид китоби бўлиб, унда ақида масалалари билан бирга соф инсоний фитрат ва ахлоқий фазилатлар гўзал ҳикматлар, ибратли ҳикоятлар орқали баён қилинган. “Саботул ожизин”нинг қўлёзма ва тошбосма нусхалари МДҲ ва дунё мамлакатлари фондларида мавжуд. Ушбу мақолада “Саботул ожизин”нинг Ўзбекистон Республикаси 1 Шамсиддин Ҳожи Муҳйиддин ўғли. Сўфи Оллоёрнинг «Саботул-ожизин» китобига изоҳий луғат.- Жалолобод, 1996, 54б; Сувонқулов И. Сўфи Оллоҳёр ва унинг адабий анъаналари:фил.фан.док.дисс.Т.:1997; Зоҳидов Р. «Саботул-ожизин» асари лексикаси: фил.фан.ном.дисс.-Т.:2001; Аллаёрова Н. «Саботул-ожизин» асарининг маърифий йўналиши ва бадияти:фил.фан.ном.дисс.СамДУ,2002; Маханова Р. “Творчество Суфи Аллаяра и его традиции в татарской литературе”: дисс.кан.фил.наук.Казань–2008. Сирожиддинов Ш. Сўфи Оллоёр илоҳиёти.Т.:2001; Баратова Н. Сўфи Оллоҳёрнинг бадиий-маънавий қарашлари.С.:2002; Сўфи Аллоҳёр. Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал-Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон –Тошкент, 2005.)

$Фанлар академияси Шарқшунослик институти фондида сақланаётган нусхалари хусусида маълумот берилади. Институт фондида асарнинг жами бир юз ўттиз битта нусхаси бўлиб, шулардан етмиш саккизтаси қўлёзма, эллик учтаси тошбосмадир. Қўлёзмаларнинг хронологик таснифини қуйидаги жадвалда кузатиш мумкин: 1- жадвал Тартиб рақами Қўлёзма нинг инвентар рақами Кўчири лган йили(ҳиж.) Кўчири лган йили(мел.) Фонд 1 2061 1225 1810 Ҳ.Сулаймон 2 7153/1 1240 1825 ЎзРФ АШИ 3 3939 1254 1838 Ҳ.Сул аймон 4 11856\1 1256 1840 Ҳ.Сул аймон 5 323 1266 1850 Ҳ.Сул аймон 6 5912 1270 1854 Ҳ.Сул аймон 7 4700\1 1274 1858 ЎзРФ АШИ 8 9962\2 1275 1858 ЎзРФ АШИ 9 3875 1284 1867 ЎзРФ АШИ 10 4393 1287 1870 Ҳ.Сул аймон 11 1116 1290 1873 Ҳ.Сул аймон 12 4082 1291 1874 Ҳ.Сул аймон 13 4074\2 1293 1876 ЎзРФ АШИ$ $14 2897 1294 1877 Ҳ.Сул аймон 15 4807 1295 1878 Ҳ.Сул аймон 16 3375 1296 1879 Ҳ.Сул аймон 17 1164\1 1298 1881 Ҳ.Сул аймон 18 2895 1299 1882 Ҳ.Сул аймон 19 4317 1299 1882 Ҳ.Сул аймон 20 2043 1299 1882 ЎзРФ АШИ 21 4379 1301 1882 Ҳ.Сул аймон 22 566 1302 1885 Ҳ.Сул аймон 23 3795 1303 1886 Ҳ.Сул аймон 24 5469 1304 1887 ЎзРФ АШИ 25 11441 1307 1889 ЎзРФ АШИ 26 4036 1308 1891 ЎзРФ АШИ 27 4109 1324 1906 Ҳ.Сул аймон 28 11270\2 1324 1906 ЎзРФ АШИ 29 4001 1350 1932 Ҳ.Сул аймон 30 3697 1355 1936 Ҳ.Сул аймон 31 3636 1358 1939 Ҳ.Сул$ $аймон Жадвалнинг биринчи устунида қўлёзмаларнинг саналар кетма-кетлиги бўйича сони рақамланган. Иккинчи устунда уларнинг фонд жавонида жойлашган ўрнини билдирувчи рақам акс этган. Баъзи ўринларда мазкур рақамлардан каср чизиғи билан ажратилган сонлар – бир муқова остида бир неча асарлар жамланганини ва “Саботул ожизин” шу асарлардан нечанчиси эканини англатади. Масалан: 11270\2 – демак, фонд жавонидаги ўн бир минг икки юз етмишинчи қўлёзма ўз ичига бир нечта асарларни жамлаган, шулардан иккинчиси “Саботул ожизин” экан. Учинчи устунда қўлёзмаларнинг ҳижрий, тўртинчи устунда мелодий ҳисобда кўчирилган йили, бешинчи устунда қўлёзмалар сақланаётган фонд номи кўрсатилган. Бир қарашда оддий сонлардан иборат бу жадвал нафақат минглаб қўлёзмалар ичидаги сизга керак асарни тез ва қийналмасдан топишни осонлаштиради, балки “Саботул ожизин” ҳақида қўшимча маълумотлар бериши билан изланишимизни янада бойитади. Юқорида қўлёзмаларнинг жами етмиш саккизта деган эдик. Демак, қирқ етти қўлёзма жадвалга кирмай қолди, нега? Сабаби – уларнинг кўчирилган йили номаълум. Шунинг учун бу қўлёзмалар хронологик жадвалга киритилмади. Жадвалда энг қадимий қўлёзма ҳижрий 1225(мел.1810), энг сўнгги қўлёзма эса ҳижрий 1358(мел.1939) санада кўчирилгани акс этиб, уларнинг ораси 129 йилни қамраб олгани аён бўляпти. Лекин кўчирилган йили номаълум қўлёзмаларни нозик палеографик текширувдан ўтказиш натижасида бу фактлар кескин ўзгариши ва матн тарихи бўйича кутилмаган янги хулосаларга олиб келиши мумкин. Балки у қўлёзмалар ичида биз энг қадимий деб ҳисоблаётган нусхадан бир аср илгари кўчирилгани чиқиб қолар? У ҳолда бу нусха муаллиф ҳаётлигида кўчирилган қўлёзма бўлади!.. Албатта буларнинг барчаси тахмин, бироқ мазкур жадвал бизни шу тахминни изчил текширишга ундаяпти, қўлёзмалар ҳақида шошиб ҳукм чиқаришдан қайтаряпти. Эътибор берилса, қўлёзмаларнинг ярмидан кўпи Ҳамид Сулаймонов фондига$