Ишончли манба - Adabiyot - Referatlar

Ишончли манба

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

123.5 KB

Ko'chirib olish

Ишончли манба Таянч тушунча ва иборалар : ижодкорнинг бош концепцияси, ижтимоий-ахлоқий масалалар, тасвирий воситларни статистик санаш, ақида атамаси, иймон калит сўзи, асос эътибор, ўзаро мувофиқлик даражаси, бошланғич таълим Инсон қайси даврда ҳаёт кечирмасин, хаёлидаги орзу-истаги, ҳатто қилаётган ишини ўзи яшаётган тарихий шароит тақозоси ўлароқ тақдим этади. Агар бу машғулоти жисм билан бирга ўлмай, ундан сўнг ҳам давом этадиган ҳодисага – маънавиятга дахлдор бўлса, айни жиҳат янада кучаяди, қилаётган иши замоннинг энг долзарб масаласига айланади, балки унинг наздида, замон ўша масала теварагида айланади. Шу маънода ҳеч муболағасиз айтиш мумкинки, барча мумтоз адабиёти вакиллари каби Сўфи Оллоёр шахси ва ижодий меросини ўрганиш ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Сўнгги йилларда бу борада кўламли силжишлар бўлди. “Саботул ожизин” асари тошбосма ва қўлёзма нусхалар асосида эски ўзбек имлосидан табдил қилиниб, бир неча марта нашрдан чиқди. 1 “Саботул ожизин”нинг “Рисолайи Азиза” ва “Ҳидоятут толибин” номли шарҳлари, форс тилида битилган “Маслакул муттақин” китобининг таржимаси китобхонлар эътиборига ҳавола этилди. 2 Адабиётшуносликда, тилшуносликда Сўфи Оллоёр ижоди билан боғлиқ бир неча тадқиқотлар, шунингдек, унинг ҳаёт йўли ва асарларига 1 Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин. //Нашрга тайёрловчи: Р.Зоҳид/ Т.: “Чўлпон”, 1991. Сўфи Оллоёр. Сабот ул–ожизин. //Нашрга тайёрловчилар: Ҳожи Пўлатқори Муҳаммад Али, Маҳмуд Ҳасаний, Мирсолиҳ Қосим/ Т.: “Меҳнат”, 1991. Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин. //Нашрга тайёрловчи: Рашид Зоҳид/ Т.: “Санъат журнали” нашриёти, 2007. 2 Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин. Шарҳи билан манзума. //Нашрга тайёрловчилар: Афзалов Зокирхонҳожи Шокирхон ўғли, Камола Ғаффор қизи/ Т.: “Мовароуннаҳр”, 1997. Тожуддин Ёлчиқул. Рисолайи Азиза, //Тузувчи: Б.Ҳасан/ Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашр. 2000. Сўфи Оллоёр. Маслакул муттақин. //Таржимон: Қўзихўжа Ҳафизхўжа ўғли; нашрга тайёрловчилар: С.Сайфуллоҳ, А.Деҳқон/ Т.: “Мовароуннаҳр”, 2007. Ҳабибуллоҳ ибн Сайид Яҳёхон. Ҳидоят ут-толибин. //Нашрга тайёрловчи: О.Алимов/ Т.: “Тошкент ислом университети”, 2009.

бағишланган монографиялар, рисолалар юзага келди, илмий анжуманлар ташкил қилинди. 3 Мазкур ишлар қандай савияда бажарилган бўлмасин, Сўфи Оллоёр ижоди ҳақида муайян тасаввур пайдо қилди. Аммо Сўфи Оллоёр шахсини, унинг илмий-адабий меросини бутун моҳияти билан англаш учун илк тасаввурнинг ўзи етарли эмас. Сал кам йигирма йилдан бери “шоир”, “адиб”, “мутасаввиф”, “олим” Сўфи Оллоёр билан танишув жараёни давом этмоқда. Таъбир жоиз бўлса, бу жараённи – турли сатҳдаги тарихий маълумотлар баёни деб аташи мумкин. Масалан, Сўфи Оллоёрнинг таржимаи ҳолига оид ишларда изчиллик, аниқлик, яхлитликдан кўра биринчи учраган, текширилмаган, кўпинча тахминларга асосланган, ўзаро боғланмаган, тарқоқ хабарлар баёни кўзга ташланади. Сўфи Оллоёрнинг илмий-адабий меросига доир тадқиқотларда эса асосий эътибор ижтимоий-ахлоқий масалаларга қаратилган. Тўғри, ижодкор фаолиятини у яшаган давр билан боғлиқликда ўрганиш унинг асарларига берилмоқчи баҳонинг одилона бўлишини таъминлайди. Фақат бунинг бир шарти бор: ушбу жараён асар воқелигидан, ижодкорнинг бош концепциясидан узилиб қолмаслиги керак. Акс ҳолда тадқиқот объектидан чалғиб, ташқаридаги, кўпинча асарга бевосита алоқаси бўлмаган воқеалар тафсилотига ўтиб кетилади. 2007 йили “Мовароуннаҳр” нашриёти томонидан нашр этилган “Маслакул муттақин” китобининг сўзбошисида шундай сўзлар бор: “Сўфи Оллоёрнинг китоблари ичида энг салмоқлиси “Маслакул муттақин” эканлиги уламоларимиз томонидан тан олинган. Чунки, унда юздан ортиқ фатво китобларидан фойдаланилган...” Демак, форсийда битилган бу манзума асос 3 М. Ханжар. Вахшивор ва Сўфи Оллоёр. Термиз. “Жайҳун”, 1993; Шамсиддин Ҳожи Муҳйиддин ўғли. Сўфи Оллоёрнинг «Саботул-ожизин» китобига изоҳий луғат. Жалолобод, 1996; Сувонқулов И. Сўфи Оллоҳёр ва унинг адабий анъаналари:фил.фан.док.дисс.Т.:1997; Зоҳидов Р. «Саботул-ожизин» асари лексикаси: фил.фан.ном.дисс.Т.:2001; Аллаёрова Н. «Саботул-ожизин» асарининг маърифий йўналиши ва бадияти:фил.фан.ном.дисс.СамДУ,2002; Маханова Р. “Творчество Суфи Аллаяра и его традиции в татарской литературе”: дисс.кан.фил.наук.Казань–2008. Сирожиддинов Ш. Сўфи Оллоёр илоҳиёти.Т.: “Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси нашриёти, 2001; Баратова Н. Сўфи Оллоҳёрнинг бадиий- маънавий қарашлари.С.:2002; Сўфи Аллоҳёр. Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал- Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон – Тошкент, 2005; С.Сайфуллоҳ. Фатво ва тақво китоби. Т.:“Фан”, 2005; Мирзаев Р. Сўфи Оллоёрга замон боқажак..Т.: “Фан”, 2007

эътибори билан фиқҳ китобидир. “Маслакул муттақин”нинг фиҳқ илмида мўътабарлик даражаси шу соҳада тан олинган олимлар, хусусан ханафия мазҳаби уламолари томонидан тасниф этилган асл манбаларга мувофиқлиги билан ўлчанади. “Саботул ожизин” асарининг ёзилиш сабабини муаллиф қуйидагича изоҳлайди: Ёзилди форсий тил бирла мактуб, Ақидоту фуру қурби маҳбуб. Аниким кўрдилар туркий ёронлар, Дедилар: “Гар дуо қилса эранлар. Битилса туркий тил бирла ақида, Кўнгуллар бўлса андин орамийда”... Ақида сўзларини қилдим исбот, Анга қўйдим “Саботул ожизин” от. Ўзимдек хасталар бўлғайму деб шод, Насойиҳдин ҳам андак айладим ёд. Демак, бу сўзлардан маълум бўлишича, муаллиф форсий тилда ақида ва фиқҳ масалаларини жамлаган бир китоб ёзган. Кейин дўстлари уни кўриб, туркий тилда ҳам бир ақида китоби битилса, деб илтимос қилишган. Натижада “Саботул ожизин” – “Ожизлар саботи” номли асар дунёга келган. Аммо бу китоб фақат ақида масалаларидангина иборат бўлмасдан, панд- насиҳатларни ҳам ўз ичига олган. Бундан келиб чиқадики, туркийда битилган “Саботул ожизин” асари мақсадига кўра ақоид китобидир. Буни муаллифнинг ўзи таъкидлаяпти. Шундай экан, “Маслакул муттақин” ва “Саботул ожизин” каби асарларни фақат ижтимоий-ахлоқий нуқтаи назардан

текшириш, мазмунни бирламчи манбалар (фиқҳ, ақида илмининг мўътабар 4 китоблари) асосида ўрганишни чеккага суриб, узундан-узоқ “шарҳпарастлик”ка берилиш, на ўзи, на ўзга тушунадиган тасаввуфий истилоҳлар билан бу “чиройли сўз ўйинлари”нинг баҳосини ошириш – содда қилиб айтганда – тадқиқотга алоқаси йўқ ҳаракатлардир. Агар кимдадир: “Хўп, тадқиқ жараёни асар воқелигидан, ижодкорнинг бош концепциясидан узилиб қолмаслиги керак, деган иддаони тушундик, лекин асарнинг поэтик хусусиятлари, сўз қўллаш санъатининг сиз таъкидлаётган бирламчи манбаларга нима алоқаси бор? – деган савол туғилса, жавоб шуки, бирламчи манба дейилаётган китобларнинг асоси – Қуръон. Поэтик жиҳатдан энг юксак даражада деб тан олинган ҳар қандай асар ҳам улуғ Китоб бадиияти олдида ожиз. Бу барчага аён ҳақиқат. Қолаверса, ижодкор ўз асарида қўллаган санъатлар бор-йўғи бир восита. Тасвирий воситаларни статистик санаш билан эса асарнинг бадиияти ўрганилган бўлмайди. “Сув” деган сўз қанчалик такрорланмасин, ташналик босилмайди, чанқоқни қондириш учун булоқнинг бошига борилади. 2009 йили “Саботул ожизин”нинг “Ҳидоятут толибийн” номли шарҳи эски ўзбек ёзувидан табдил этилиб, нашрдан чиқди 5 . Ушбу шарҳ асли фарғоналик, кейин Афғонистонда истиқомат қилган ватандошимиз Ҳабибуллоҳ ибн Саййид Яҳёхон томонидан ўтган асрда ёзилган бўлиб, айтиш мумкинки, мазкур комплекс тадқиқот “оллоёршунослик”да янги даврни бошлаб берди. Шарҳда матн тадқиқи, манбашунослик, сўзларнинг лексикологик талқини тизим сифатида шаклланган. Шарҳлар ҳақида батафсилроқ тўхталиш алоҳида мавзу. Ушбу мақолада “Ҳидоятут толибийн”да камроқ эътибор берилган жиҳат – “Саботул ожизин”нинг илмий манба сифатидаги хусусиятлари, хусусан, ақида илми асослари билан боғлиқ томонлари тегишли далиллар ёрдамида кўрсатилади. 4 “Мўътабар” сўзи китоб (манба)га нисбатан ишлатилар экан, биринчидан, бу сўз китоб муаллифининг ихтисоси нуқтаи назаридан эътиборга муносиб шахс эканини, иккинчидан, мазкур китоб худди шундай эътиборга лойиқ мутахассис олимлар тасдиғидан ўтганини англатади. 5 “Ҳидоят ут-толибийн” – “Сабот ул-ожизийн” шарҳи (нашрга тайёрловчи Озодбек Алимов), –Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт матбаа бирлашмаси, 2009

Юқорида келтирилган байтлардан “Саботул ожизин”нинг ақида китоби экани маълум бўлди. “Ақида” сўзининг луғавий маъноси – бир нарсани бошқасига маҳкам боғламоқ. Атама сифатида ақида деганда мусулмон инсонни Қуръон ва ҳадисда хабари келган воқеа-ҳодисалар, тушунчалар билан мустаҳкам боғлаб турадиган эътиқод мажмуи тушунилади. Бинобарин, эътиқод (иймон-ишонч) лафзи ҳам “ақида” сўзи билан ўзакдош. Ақоид “ақида” сўзининг кўплик шаклидир. Ақоид илмининг мақсади – Яратувчининг борлиги ва бирлиги, пайғамбарлар ва уларга юборилган китобларнинг, тақдирнинг, жаннат, дўзах ва умуман, охиратга алоқадор барча нарсанинг ҳақлигига қатъий ва асосли далиллар билан ишонч уйғотиш, бу хусусдаги шубҳаларни рад қилишдир. Дастлаб исломий илмларнинг барчаси “Ислом” номи остида бўлиб, вақт ўтиши билан ҳар бир йўналиш ўзига хос ном билан ажраб чиқа бошлаган. Ақоид илми ҳам ўзининг охирги номида барқарор бўлгунча бир неча исмлар билан аталган: “Алфиқҳул акбар”, “Илмул калом”, “Илмул усулид дин”, “Илмут тавҳид”, “Илмул ақоид”. 6 Алоҳида илм сифатида шаклланган ақоид атамасига биринчи бўлиб “Алфиқҳул акбар” деб ном берган зот Имом Аъзам Абу Ҳанифадир. Бу илмга Алфиқҳул акбар – катта фиқҳ (ақидавий ҳукмларни энг нозик жойларигача чуқур ва тўлиқ ўргатадиган илм) дейилиши бежиз эмас. Сўфи Оллоёр: “Диёнат бехидур илми ақоид, Томирсиз шоха сув бермак на фоид?!” – дейди. Демак, ақоид илми – диёнатнинг илдизи, илдизсиз дарахт кўкармайди, қуриган шох-шаббалари ўтиндан бошқага ярамайди, унга қанча сув қуйилмасин, бефойда! Инсоният тамаддуни тарихига назар ташланса, Одам фарзандининг фонийлик ва абадийлик аро ўз-ўзига берган: “мен кимман..”, “қаердан келдим...”, “қаерга кетаман...” каби мангу саволларга ечим топиш йўлидаги тинимсиз изланишлари, турли даврлардаги турлича адашиш, хатоларга қарамай, ҳар ким ҳар хил йўлдан ягона натижага келиши барча 6 Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Сунний ақидалар. –Т.: “Мовароуннаҳр”, 2005; Н.Жабборов. “Саботу-л-ожизин” асарида ақида масалалари талқини. //Халқаро илмий анжуман материаллари. 48- 54-бет/ «Ал-Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон –Тошкент, 2005

ривожланишларнинг асоси эканини кузатиш мумкин. Катта фиқҳ деб аталган ақоид илми ўша натижанинг назарий асосидир. Шу илм туфайли инсон ўзлигини танийди, яхши билан ёмонни фарқлай бошлайди. Демак, соғлом тафаккурга йўл очадиган ақида илми маънавий балоғатнинг бошланғич нуқтасидир. “Саботул ожизин” айни илм мавзуларида баҳс юритар экан, бу ҳали унинг илмий манба эканига етарли далил эмас, албатта. Қачонки, унда келтирилган ақоид масалалари шу соҳада тан олинган олимлар томонидан тасниф этилган асл манбаларга асос ва ҳукмда мувофиқ келсагина, “Саботул ожизин”ни ишончли илмий манба дейиш мумкин бўлади. Шу мақсадда “Саботул ожизин”да келган ақида масалалари “Алфиқҳул акбар” 7 , “Ақидатут тоҳавиййа” 8 , “Ақоидун насафий” 9 каби мўътабар манбаларга 10 қиёсан тадқиқ этилди. Ўзаро қиёс аниқ ва қамровли бўлиши учун ақоид масалаларининг мувофиқлик нисбати жадвал ёрдамида кўрсатилди: 1- жадвал N % Саботул ожизин Алфиқҳул акбар Ақоидут Тоҳавий Ақоиду н Насафий 1 Тавҳид Тавҳид Тавҳид Тавҳид 2 Қадим Қадим Қадим Қадим 3 Ҳаёт Ҳаёт Ирода Ҳаёт 4 Илм Қудрат Ҳаёт Қудрат 5 Қудрат Илм Самъ Илм 6 Қазо- қадар Калом Басар Самъ 7 Йад Самъ Илм Басар 8 Басар Басар Калом Ирода 9 Дийдор Ирода Дийдор Калом 7 “Ал-фиқҳу-л-акбар” муаллифи Абу Ҳанифа – Нўъмон ибн Собит (Имоми Аъзам). Ҳижрий 80 (мил.699) йилда Ироқнинг Кўфа шаҳрида туғилиб, ҳижрий 150 (мил.767) йилда Бағдодда вафот этган. 8 “Ақидату-т-тоҳавиййа” муаллифи Абу Жаъфар Аҳмад ибн Муҳаммад Тоҳавий. Ҳижрий 238 (мил.858) йилда Мисрнинг Тоҳа қишлоғида туғилиб, ҳижрий 321 (мил.933) йилда Қоҳирада вафот этган. 9 “Ақоиду-н-насафий” муаллифи Абу Ҳафс Умар ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Насафий туғилган йили маълум эмас. Вафоти ҳижрий 537(мил.1142) йил. 10 Ақоид матнлари.//Нашрга тайёрловчи ва таржимон Шайх Абдулазиз Мансур/ -Т.: “Тошкент Ислом университети”, 2006.

1 0 Самъ Қуръон Меърож Таквин 1 1 Ирода Йад Кавсар Дийдор 1 2 Калом Ихтиёри жуз ` Шафоат Тақдир 1 3 Таквин Иймон Мийсоқ Ихтиёри жуз ` 1 4 Ихтиёри жуз ` Пайғамбарл ар Тақдир Таклиф 1 5 Иймон Саҳобалар Лавҳ ва қалам Холиқ 1 6 амаллар Кабира гуноҳ Арш, Курсий Ажал 1 7 Фаришта лар Масҳ Фариштал ар, пайғамбарлар, китоблар Қабр азоби 1 8 Китоблар Таровиҳ Қуръон Тарози 1 9 Пайғамба рлар Имомат Гуноҳлар Номаи аъмол 2 0 Расул ва набий Мўминнинг гуноҳи Хавф-ражо Савол- жавоб 2 1 Меърож Савоб амал Иймон Кавсар 2 2 Арш, Курсий Риё, ужб Гуноҳлар Сирот 2 3 Саҳобала р Мўъжиза Имомат Жаннат ва дўзах 2 4 Ашарайи мубашшара Каромат Итоат вожиблиги Гуноҳлар 2 5 Имомат Истидрож Масҳ Иймон

2 6 Халифал ик Холиқ, розиқ Қабр азоби Тақдир 2 7 Масҳ Дийдор Қиёмат Пайғамбарл ар 2 8 Каромат Иймон Сирот Китоблар 2 9 Истидро ж Ислом Тарози Меърож 3 0 Қабр азоби Мўминлар маърифатда тенг, амалда фарқли Ҳисоб- китоб Кароматлар 3 1 Ажал Шафоат Тақдир Халифалик 3 2 Номаи аъмол Тарозу Қазо-қадар Имомат 3 3 Савол- жавоб Кавсар Саҳобалар Саҳобалар 3 4 Қиёмат Ҳисоб- китоб Халифали к Ашарайи мубашшара 3 5 Тарози Жаннат ва дўзах Ашарайи мубашшара Масҳ 3 6 Сирот Адл Аҳли байт зикри Такфир 3 7 Кавсар Қабр азоби Улуғларни яхшилик билан ёд этиш Ражо 3 8 Шафоат Йад Каромат Коҳинлик 3 9 Жаннат ва дўзах Такфир Қиёмат аломатлари Марҳумлар ҳаққига дуо 4 0 Лавҳ, қалам Меърож Фолбинла р Қиёмат аломатлари 4 1 Хавф- ражо Қиёмат аломатлари Жамоат Башарнинг фаришталардан афзаллиги

Жадвалда ақоид илмида баҳс юритиладиган мавзуларга калит вазифасини ўтовчи сўзлар ва бирикмалар акс этган. Эътибор берилса, мавзуларнинг кетма-кетлиги ҳар манбада ўзига хос тартибда тузилгани аён бўляпти. Бу ҳар хиллик субъектив характерга эга. Ҳар муаллиф ўзи муҳим билган масалани ихтиёрий равишда олдинма-кетин жойлаштирган. Бу ҳол ақоид китобларининг хос хусусияти. Қайси масаланинг қай ўринда келиши шакл критерийларидан бўлиб, муҳими бу эмас. Асосийси – ҳукмлар таркибини сақлаш ва талқинда асл 11 дан чалғимаслик, уни нотўғри ўзанга буриб юбормаслик. Ақида масалалари хусусида тўлароқ тасаввур ҳосил қилиш учун қуйида бир неча мавзуни қамраган тавҳид тушунчасининг ақоид матнларидаги изоҳини келтирамиз: “Алфиқҳул акбар” да: “Оллоҳ таоло бирдир, лекин саноқ жиҳатидан эмас, балки унга ҳеч қандай шерик йўқлиги жиҳатидан. У ўзи яратган нарсалардан бирортасига ўхшамас. Унга ҳам бирор нарса ўхшаш эмас. Ўзининг зотий ва феълий сифатлари билан азалдан бор бўлган ва абадий бор бўлур. Зотий сифатлари – ҳаёт, қудрат, илм, калом, эшитиш, кўриш, ирода. Феълий сифатлари – яратиш, ризқлантириш ва бошқа шу мазмунга далолат қилувчи сифатлар. У ўзининг барча исм ва сифатлари билан биргаликда доим бўлган ва абадий бўлажак. Унга бирор исм ёки сифат кейин қўшилиб қолган эмас...” “Алақидатут Тоҳавий” да: “Оллоҳ бирдир, Унинг шериги, тенги, тимсоли йўқ. Ундан ўзга илоҳ йўқ. У ибтидосиз қадим, интиҳосиз доимийдир. У фоний эмас ва асло йўқ бўлмас. Барча иш фақат Унинг ирода- хоҳиши билан бўлур... Тирикдир – ўлмас, қойимдир – ухламас... Барча сифатлари ҳеч нимани яратмай туриб ҳам мавжуд бўлган. Яратгандан кейин Унга бирор сифат қўшилиб қолган эмас... Унинг ўхшаши, тенги йўқ. У эшитувчи, кўрувчидир...” 11 Оят ва ҳадислар маъносига мувофиқлик

“ Алақоидун Насафий” да: “Оламнинг яратувчиси Оллоҳдир. У яккаю ягона, қадим, тирик, қудратли, илм соҳиби, эшитувчи, кўрувчи, хоҳловчи, ирода этувчидир. Нарсалардаги фоний сифатлар Унда йўқ. У жисм ҳам, жавҳар ҳам эмас. У тасвирланувчи, чегараланувчи, саналувчи ҳам эмас. У қисмларга бўлинувчи ва бўлаклардан ташкил топган ҳам эмас. У қандай, қанақа, нима деб сўралмайди. У бирор маконда қарор топмайди. Замон Унга жорий бўлмайди. Бирор нарса Унга ўхшамас. Унинг билим ва қудрат доирасидан ҳеч нарса ташқарига чиқмас...” Ақоид матнлари шу тарзда – ҳукм шаклида баён қилинади. Жумла таркибидаги айрим сўзлар ўзининг луғавий маъносидан ташқари истилоҳий маънода, баъзан бутун бир тушунчани англатиб келади. Шунинг учун бу матнлар доимо кенгроқ шарҳни ёки мухтасар содда изоҳларни тақозо қилган. Шарҳлардан маълум тайёргарликка эга хос аҳли истифода этган бўлса, мухтасар содда изоҳлардан бошланғич таълимга эга омма фойдаланган. “Саботул ожизин” ҳам кенг халқ оммаси учун мўлжалланган ақида китобидир. Назмда, равон тилда битилган бу китоб мадраса талабаларига ёдлатиб ўқитилган. Аслида, ақида ҳукмларини шеърга солиб, изоҳлашдан кутилган мақсад ҳам шу – мураккаб тушунчаларни соддалаштириб, тез ёдда қоладиган, таъсирчан шаклда ўқувчиларга етказиш. 12 Албатта, бу мақсадни амалга ошириш назмда баён қилинаётган ақида масалаларини асл манбаларга ҳукм ва талқинда мувофиқ сақлаш шарти билангина ўзини оқлайди. Хўш, “Саботул ожизин” манзумасида бу вазифа қай даражада уддаланган? Қуйидаги жадвалда “Саботул ожизин”даги ақида масалаларидан айримлари парча ҳолида келтирилди. Шунингдек, жадвалда ушбу парчаларга мос ақоид матнларидаги ҳукмларнинг умумлашмалари берилганки, бу қиёс манбаларнинг ўзаро мувофиқлик даражасини аниқлашга ёрдам беради: 12 Қуйидаги асарларда бу фикримизни тасдиқловчи далиллар бор: “Бад`ул амолий“. Алий ибн Усмон Сирожиддин ал-Ўший. Т.: 2006, 21-24-бетлар. “Даҳру-н-нажот”. Абдураҳмон Низорий. ЎзР ФА ШИ, Ҳ.Сулаймон фонди, қўл.: инв. 567. “Анназмул ҳовий ли ақидатил имом Тоҳавий”. Маҳмуд ибн Саййид Назир Тарозий (китобда чиқиш маълумотлари берилмаган, ношири Нўъмон Муҳаммад Тошкандий), 3- 7-бетлар. “Қасидаи Амолий шарҳи ва тавҳид манзумаси”. Шайх Назруллахон Ғарибий. Т.:2008, 9-79- бетлар.

жадвал Мавзу Калит сўз “Саботул ожизин” “Алфиқҳул акбар” “Ақидатут тоҳавий” “Ақоидун насафий” Яратувч ининг бирлиги Тавҳи д Худовандики бирдур бешаку райб, Раво эрмас анга ўртоқ ила айб... Оллоҳ бирдур; шериги йўқ; нарсалардаги фоний сифатлар унда йўқ. Яратувч ининг азалий ва абадий борлиги Қадим Эрур Ул барча оламнинг Худоси, Анинг йўқ ибтидоси, интиҳоси... Азалдан бор, абадий бор;ибтидосиз қадим, интиҳосиз доимий; чексиз ва ниҳоясиз... Яратувч ининг ҳамиша тириклиги Ҳаёт Ҳаёт улким тирикдур, ўзга бўлмас, Ўлар ҳар зи нафс, ҳаргиз Ул ўлмас... Зотий сифатлари – ҳаёт; тирикдир – ўлмас; У – тирик... Яратувч ининг кўрувчи ва эшитувчи Зот экани Басар, самъ Эшитмак, кўрмаги бешубҳаву райб, Эрур бирдек ҳамиша зоҳиру ғайб... Қулоқ, кўз бандаға ҳожат эрур, бас Худо ҳеч қайсининг муҳтожи Кўради, лекин биз кўргандек эмас. Эшитади, лекин биз эшитгандек эмас; У эшитувчи, кўрувчидир...

эрмас... Охиратд а Оллоҳ таолони кўриш мумкинлиги Дийдо р Тирилсанг охиратда, эй харидор Худойим кўрсатур дўстларга дийдор. Вале кўрмакни бечуну чунон бил, Жиҳатсиз бил, мислсиз, бемакон бил. Ўшалким билдирур бешаклигини, Билур Ул яхши кўрсатмаклигини. Оллоҳ охиратда кўринади; кўриш ҳолати хаёл ёки фикр билан белгиланмайди; кўз нурининг етиб бориши ёки Оллоҳ билан кўрувчи ўртасида қандайдир масофа бўлиши ҳам мумкин эмас. Оллоҳ таолога иймон келтириш Иймон Худодин ҳар на келса, рост билдинг, Тилинг бирла яна иқрор қилдинг... Амал қилмоқдин аҳли истифода Дедилар: “Нури иймондур зиёда”. Вагарна бўлмас иймон зойиду кам, Ақида булдур, эй фарзанди Одам... Иймон иқрор ва тасдиқдан иборат; иймон бир бутун яхлит маънавий нарса; иймон кўпаймайди ҳам, озаймайди ҳам(балки унинг нури зиёда ва кам бўлиб туради). Имомга эргашиш Имома т Мусулмон, оқилу болиғ, эр инсон – Имомат шарт бўлди, эй мусулмон. Раводур иқтидо фожирга қилсанг, Ҳар қандай солиҳ ва фожир имом орқасида иқтидо қилиб намоз ўқиш жойиз.

Ҳадиси Мустафодур, яхши билсанг. Валийла р каромати Каром ат Эрур барҳақ каромат авлиёдин, Иноятдур валийларға Худодин... Авлиёга ато этилган каромат ҳақ... Амаллар нинг ўлчаниши Тарозу Тарозу ҳақ эрур рўзи Қиёмат, Анинг сидқиға нозил бўлди оят... Тарозу бориға иқроримиз бор, Нечук эрканиға не коримиз бор... Қиёмат куни амалларнинг ўлчаниши, тарози ҳақ ва ростдир. Жаннат ва дўзахнинг ҳозир ҳам мавжудлиги Жанна т ва дўзах Эрур жаннату дўзах ҳоло мавжуд, Яратибдур ани халқиға маъбуд... Ики манзил сифотин сони бўлмас, Алар аҳли билан ҳеч фоний бўлмас... Жаннат ва дўзах ҳозир ҳам мавжуд ва уларнинг ўзи ҳам, унга тушганлар ҳам фоний бўлмас. Оллоҳ таолонинг раҳматидан умидвор бўлиш ва азобидан қўрқиш Хавф- ражо Кел э тан, бўл ҳамиша илтижода, Давому-л-умр бўл, хавфу ражода. Кўтарма ҳеч ражову хавфдин раъс, Яқин бил, куфрдир ҳам амну, ҳам йаъс... Ҳақиқат умид ва қўрқув ўртасида; Оллоҳ таолонинг раҳматидан ноумид бўлиш ва азобидан хотиржам бўлиш куфрдир.

Байтлар билан ақоид матнлари ўртасидаги мувофиқлик на қадар экани жадвалдан кўриниб турибди. Баъзи мисралардан сўнг қўйилган уч нуқталар мавзу шу билан тугамаганини, ақоид матнларидаги ҳукмлар байтлар орқали кенгроқ изоҳланганини англатади. Масалан, амалларнинг ўлчаниши масаласи хусусида, биз юқорида тилга олган ақоид манбаларининг учаласида ҳам бор- йўғи битта: “Қиёмат куни амалларнинг ўлчаниши, тарози ҳақ ва ростдир” деган мазмундаги жумла ифодаланган. “Саботул ожизин”да бу масала бир неча байт билан изоҳланиб, унга алоҳида “Тарозуйи Қиёматни баёни” деган бўлим ажратилган: Тарозу ҳақ эрур рўзи Қиёмат, Анинг сидқиға нозил бўлди оят. Билур Тангри агарчи ҳолимизни, Тарозуға солур аъмолимизни. Қилур огоҳ қулин қилмишлариға, Етушмас ақл Эгамнинг ишлариға. Тарозу бориға иқроримиз бор, Нечук эрканига не коримиз бор. Илоҳо, қил оғир мезонимизни, Саломат тут, бизинг иймонимизни. “Иймоннинг баёни”, “Фаришталарнинг баёни”, “Пайғамбарларга иймон келтириш баёни”, “Расулуллоҳнинг меърожлари баёни”, “Ажал баёни”, “Азоби қабрнинг баёни” “Қиёматнинг ҳақлиғи баёни”, “Сирот кўприги баёни”, “Кавсар ҳовузининг баёни”, “Пайғамбарлар шафоатларининг баёни” бўлимлари ҳақида ҳам шу фикрни айтиш мумкин. Баъзи ўринларда ақоид матнларидаги бир нечта мавзу битта бўлимга жойлаштирилган. Мисол

учун, ҳар қайси алоҳида мавзуга арзигулик ҳаёт, илм, қудрат, басар, самъ, ирода, калом, таквин тушунчалари “Оллоҳ таолонинг сифатлари баёни” бўлимида изоҳланган. Бунинг ҳам ўзига хос сабаби бор. Турли маънони ифодалаётган бу тушунчалар ягона Зотнинг сифати бўлгани учун улардан ҳар бирининг изоҳига алоҳида бўлим ажратиш эҳтиёжи йўқ. Жадвалнинг тўртинчи устунида мавзу бўйича келтирилаётган ҳукмлар олинган манбасига кўра нуқта-вергул билан ажратилган ва шу йўл билан маълум мавзудаги масалалар манбалараро умумлаштирилган. Жадвалнинг иймон калит сўзи берилган қаторнинг охирги устунида қавс ичида иймоннинг нури зиёда ва кам бўлиб туриши ҳақидаги изоҳ ақида матнларининг ўзида йўқ, балки уларнинг шарҳларида учрайди. Ўзаро қиёс натижаларини ўрганар эканмиз, ҳақли савол туғилади: “Саботул ожизин”даги ақида матни бу учала манбадан қай бирига асос эътибори билан яқинроқ?” Бу ўринда асос эътибори деган бирикмани муайян бир ақида матни “Саботул ожизин”даги масалаларнинг қўйилишию тузилишига асос бўлган деб тушунмаслик лозим. Аслида, “Алфиқҳул акбар” ҳам, “Ақидатут тоҳавий” ҳам, “Ақоидун насафий” ҳам “Саботул ожизин”га муайян жиҳатлари билан асос бўлган. Лекин биз қизиқаётган масала: Сўфи Оллоёр бу манбаларнинг қайси биридан кўпроқ таъсирланган ва бу таъсир “Саботул ожизин”да қанчалик акс этган? “Ақоиду-н-насафий”да Яратувчининг сифатлари изоҳланган жумлада қуйидагича ифода бор: هريغ لاو وه لا يه و ] [ яъни, Оллоҳнинг Зотидаги сифатлар Зотнинг ўзи эмас ва Зотидан ўзга ҳам эмас. Бу жумла “Саботул ожизин”нинг “Оллоҳ таолонинг сифатлари баёни” бўлимида шу даражада муваффақият билан ифодаланганки, гўё уни мазкур арабий матннинг сўзма- сўз таржимаси дейиш мумкин: Субутидур анинг саккиз сифоти , Сифат зоти эмас, на ғайри зоти . Сўфи Оллоёрнинг “Ақоидун насафий”дан кўпроқ таъсирланганига, балки ундан истифода этганига қуйидаги мисоллар ҳам далил бўлади:

“Таквин (пайдо этиш) Оллоҳнинг азалий сифатидир. У бу сифати билан бутун оламни ва оламнинг барча қисмларини ўзига муносиб вақтларда яратган. Таквин сифати Оллоҳга нисбат берилганида “пайдо этилган”( نٌوكملا ) деб эмас, ақидамизга кўра, “пайдо этувчи” деб тушунилиши керак”. Таквин сифати “Ақоидун насафий”дан бошқа матнларда келтирилмаган. Лекин “Саботул ожизин”да бу сифат шундай баён қилинади: Сифотининг бирин таквин демишлар, Худодин халқа рўзи барча ишлар. Яратдиким, нечук сизнию бизни, Тақи халқ этди бизни феълимизни. “Ақоидун насафий” матнида жузъий ихтиёр ҳақида айтилади: [ اهنم نسحلا و اهيلع نوبقاعي و اهب نوباثي ةيرايتخا لاعفأ دابعلل و هاضرب سيل اهنم حيبقلا و يلاعت هللا اضرب ] Яъни: “Бандаларда ихтиёрий феъл-ҳаракатлар бор. Шу феъл- ҳаракатлар туфайли улар савоб топадилар ёки гуноҳ орттирадилар. Амаллардан яхшиси Оллоҳнинг ризоси билан, ёмони эса Оллоҳнинг розилигидан ташқари ижро этилади”. “Саботул ожизин”да: Агар чандики қўймас эркимизга, Берибдур ихтиёри жузъи бизга... Ўшанча ихтиёри жузъидин боз, Топар банда жазо кўп қилса ё оз... Худо рози эмас исёнимизға, Ризосидур анинг эҳсонимизға... Байтларнинг матнга бу даражада мос келишини шунчаки тасодиф билан изоҳлаш мумкин эмас. Ўнлаб (балки юзлаб) фатво манбаларидан

фойданиб, ўн икки мингдан ортиқ байтли фиқҳий китоб битган Сўфи Оллоёр ақида илмида ҳам асосий мўътабар манбалардан хабардор бўлганини, улардан бевосита фойдаланганини юқорида келтирилган далиллар исботлаб турибди. Мазкур далилларга суяниб айтиш мумкинки, “Саботул ожизин” китоби мазмунан ақоид масалаларини қамраган эътиборга муносиб илмий- адабий манбадир. Хўш, нима учун илмий сўзининг ёнига адабий деган сифат қўшиб айтиляпти? Биринчидан, бу асар Алий ибн Усмон Сирожиддин ал-Ўшийнинг “Бадъул амолий“ ва Маҳмуд ибн Саййид Назир Тарозийнинг “Анназмул ҳовий ли ақидатил имом Тоҳавий” каби назмда ёзилган асарларидек тўла равишда илмий бўлиши учун бошидан охиригача (ҳам мазмунан, ҳам шаклан) ақоид матнлари қолипида тузилиши керак эди. Аммо “Саботул ожизин”нинг на функционал, на композицион шакли бу қолипга мос. Қолаверса, муаллиф асарининг ёзилиш сабабини айтар экан, бекорга “ Насойиҳдин ҳам андак айладим ёд” демаган. Асарнинг учдан икки қисми – муножот, ривоят, ҳикоят жанри асосига қурилган панд-насиҳатларнинг гўзал шаклдаги бадиий ифодасидир. Демак, “Саботул ожизин” асари ақоид илмида тан олинган олимлар томонидан тасниф этилган асл манбаларга асос ва ҳукмда мувофиқ келишига кўра – ишончли илмий манба, умумий характерига кўра эса илмий-адабий манбадир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Сўфи Оллоёр. Саботул ожизин (Нашрга тайёрловчи Рашид Зоҳид), Т.: “Санъат журнали” 2007 2. “Ҳидоят ут-толибийн” – “Сабот ул-ожизийн” шарҳи (нашрга тайёрловчи Озодбек Алимов), –Т.: “Тошкент ислом университети” нашриёт матбаа бирлашмаси, 2009 3 Сирожиддинов Ш. Сўфи Оллоёр илоҳиёти.Т.: “Имом ал-Бухорий халқаро жамғармаси нашриёти, 2001 4. Ақоид матнлари.//Нашрга тайёрловчи ва таржимон Шайх Абдулазиз Мансур/ -Т.: “Тошкент Ислом университети”, 2006. 5.Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Сунний ақидалар. –Т.: “Мовароуннаҳр”, 2005; 6. Тожуддин Ёлчиқул. Рисолайи Азиза, //Тузувчи: Б.Ҳасан/ Т.: А. Қодирий номидаги халқ мероси нашр. 2000 7. Сўфи Аллоҳёр. Халқаро илмий анжуман материаллари. «Ал- Ҳудо»-«Мовароуннаҳр», Теҳрон – Тошкент, 2005

O'xshashlar

Манбалар ривожи

Каримбек Камий ҳаёти ва ижоди

Зокиржон Фурқат ҳаёти ва ижоди (Фуркат хаёти ва ижоди)

Фитратнинг хаёти ва ижоди

Фитратнинг ҳаёти ва ижоди (1886-1939)