Каримбек Камий ҳаёти ва ижоди - Adabiyot - Referatlar

Каримбек Камий ҳаёти ва ижоди

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Каримбек Камий ҳаёти ва ижоди (1864-1927 ЙИЛ) Режа: 1. Каримбек Камий ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши. 2. Шоирнинг ҳаёт йўли. 3. Камий ва Тошкент адабий муҳити. 4. Камийнинг ижодий мероси. 5. Шоир лирикасида анъанавий руҳ ва шакл. 6. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиётида Каримбек Камийнинг тутган ўрни.

Каримбек Камий - миллий уйғониш даврининг фаол ижо дкорларидан . Шоир ижодини ўрганишда асосий манба – унинг асарлари. Асарларининг шу даврда тузилган баёзларга киритилиши, вақтли матбуотларда бот-бот чоп этилиши шоир ижодини оммалаштиришнинг биринчи босқичи эди. Демак, шоир ижоди унинг ҳаётлик чоғидаёқ эътиборга тушган. Шоир Каримбек Камий ўз даврининг эътироф этилган шоирларидан бири сифатида ҳақли суратда ХХ асрда тузилган мажмуа-баёзлардан ўрин олиши билан бир қаторда, баёзларда ижодкор дўстлар томонидан у ҳақда ёзилган ғазаллар ҳам учрайдики, бу ҳам Камийнинг шоирлик даражасини белгилаб беради. Инчунун, 1912 йили Ғ.Ҳ. Орифжонов матбаасида чоп этилган “Баёзи маҳбубу-л-маҳбуб” китобда шоир Омонийнинг “Дар мадҳи жаноби мавлоно Камий Тошкандий...”ғазали берилган бўлиб, Балдаи ашъарни кезган ҳасти мавлоно Камий, Боиси таскин бўлур деб ишқа мавлоно Камий дея ғазал “балдаи ашъарни» (ўн шаҳарни) кезган Камийни васф этиш билан бошланади. Ғазал тўлалигича Каримбек Камий мадҳига бағишланади. Шоирнинг номи ва асарлари ўзининг яшаган макон ва Фарғона водийси бўйлабгина маълум бўлиб қолмай, унинг шеърлари аср бошларидаги қўшни хонлик ҳудудида ҳам маълум эди. Хоразмлик шоир Илёс Мулла Муҳаммад ўғли Сўфининг (1860-1916) Камий ғазалига боғлаган мухаммаси, Когонда чоп этилган баёзларда берилган Камийнинг мактаб ҳақидаги мураббаъси 1906-йилдаёқ Санкт-Петербургда чиқадиган “Улфат” газетасида эълон қилинган. Кўринадики, шоир номи ХХ аср бошларидаёқ Туркистон чегарасидан чиқа бошлади, шоир Амоний айтганидек, «балки Исломбўлни олди”. Замондошлари унинг ижодига айрича меҳр қўйиб юқори баҳо бердиларки, буни юқорида келтирилган таърифлардан ҳам сезиш мумкин.

Каримбек Камий ижодига муносабат доим ҳам бир хилда текис кечмади. Замондошлари Анбар Отин ва Иброҳим Давронлар унга қарши танқидий фикрлар билдирганлар. Ёш адабиётшунос Олим Тўлабоев бу қарама- қаршиликнинг асосий сабабини “улар орасидаги адабий-эстетик ва фалсафий қарашларнинг айрича бўлганлигидадир” деб белгилайди. ХХ асрда тузилган тазкиралар ҳам шоир ижодини ўрганишда манба бўлиб хизмат қилади. Хусусан, Мўминжон Тошқиннинг “Тошкент шоирлари” (1948), қўқонлик Пўлатжон Қаюмийнинг “Тазкираи Қаюмий”(60- йиллар) тазкиралари шулар жумласидандир. Ўзбек адабиётшунослик илмида Б.Қосимов А.Жалолов, М.Ҳамидова, М.Зокирова каби олимлар Камий ҳаёти ва ижодига илмий жиҳатдан ёндашганлар. 90-йилларга келиб шоир ҳаёти ва ижодига оид илмий мақолалар, адабий меросидан намуналар вақтли матбуотларда чоп этила бошлади. Бу борада Камий ҳаёти ва ижодини жиддий, махсус тадқиқ этишга киришган адабиётшунос О.Тўлабоевнинг вақтли матбуот саҳифаларидаги шоирнинг ҳаёти ва ижодини ёритувчи мақолалари эътиборга лойиқ. Энг қувонарлиси , 1998-йилда “ Маънавият ” нашриёти томонид а н “ Каримбек Камий . Дилни обод айлангиз. Танланган асарлар” китоби чоп этилди. Китобни нашр юзини кўришида Олим Олтин (Олим Тўлабоев)нинг хизматларини алоҳида қайд этмоқ лозим. О.Олтинбек шоирнинг тарқоқ асарларини йиғиб, нашрга тайёрлаб, сўз боши ва изоҳлар талқини билан мукаммал жиддий китоб ҳолига келтирди. Бу эса шоир Камий ижодини ўрганишда асосий манба бўлиб хизмат қилади. Шоирнинг исми Каримбек, отасининг исми Шарифбек, Камий эса адабий тахаллусидир. Мулла Каримбек Камий 1865 йилларда Тошкент шаҳр ида Себзор даҳа сига қарашли Чақар ма ҳ алла си да чопонфурушлар оиласида дунёга келди. Унинг отаси Шарифбек ака адабиётга айрича меҳр қўйган киши эди. Шарифбек аканинг тўрт ўғли, бир қизи бўлиб, улар Маҳмудбек хожи, Аҳмадбек, Раҳимбек, Каримбек ва Бибинисо лардир. Фарзандлар ичида Каримбек ёшлигидан зеҳни тез бўлгани сабабли ота-онаси

ҳам, мактабдор домласи ҳам унинг билим олишига айрича аҳамият бера бошладилар. Маълумотларга қараганда, шоир Камий ибтидоий мактабни ўша вақтнинг машҳур мактабдори, ҳам хаттоти Мозорхон маҳаллалик Мансурхон домлада тамом қилиб, «Бекларбеги» мадрасасига келган ҳамда Шомаҳмуд Охундда дарс ўқиб, «хатми кутуб» қилган. Ёшлик чоғида ҳам кўп теззеҳн бўлиб, шеър ёзишга ҳам жуда ишқибоз бўлган. Мазкур мадраса шоирни камолотга эришувида катта аҳамият касб этади. Негаки, бу мадрасадан у ўзига хос ва мос даврани топди, яъни кўп адабиётшунослар билан танишди. Булардан Тошкент бедилхонларидан домла Умарбек, Маъруфхон тўра, Каримбек қори ва шоирлардан Мирий тахаллуслик Мираҳмад муфтий, Раҳимхўжа Қози, Қори Фазлуллоҳ Алмаий кабилар билан адабий дўстлик ришталарини боғлади. «Бекларбеги» мадрасасининг мударриси Шомаҳмуд Охундни талабалар «Ҳазрати домла» деб улуғлашар эди. Домланинг вафотидан кейин унинг ўрнига Ҳазрати имом ёнбошидаги Мозорхон маҳаллалик ва Кадубод маҳалласининг мударриси Баҳодирхон маҳдум мударрис бўлиб келди. Бу кишининг таърифини илми толиблар «Бухоронинг ярим илмини олиб келган» деб таъриф этар эдилар. Мазкур «Бекларбеги” мадрасаси ва мадрасанинг закий мударрис ва толиби илмларининг Камийга бўлган эътибори унинг ижодий камолотга эришувида алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Каримбекнинг ёшлик йиллари деярли шу мадрасада кечган. Илк ва юқори таҳсили ҳам шу юқори мадраса билан боғлиқ. Шеър айтувга ва ёзувга ишқи ва ихлоси ҳам шу даврдан бошланган. Мадраса ёш Каримбек учун фақатгина илм таҳсилгоҳи бўлибгина қолмай, яшаш уйи, кичик ватани ҳам эди. Мўминжон Тошқиннинг маълумотларига қараганда, “Баҳодирхон Маҳдум мударрис бўлиб келгандан кейин ўқувчи-муллабаччалар кўпайиб кетиб Камийга дарвоза ташқарисидаги ҳужралардан зах бир ҳужрани бердилар. Бунинг устига Алижон деган кўкнори бир пешқадамни унга ҳамҳужра қилиб қўйдилар. Булар қарға билан булбулни бир қафасга қамагандек ҳар кун уруш, жанжал ва бир-бирларига кинояли пичинглар отиш билан тура бошладилар.

Чунки у кўкнори ҳужрага тақиллатиб кириб, тақиллатиб чиқиб, ўтун ёриб, шалп-шулп кўкнори эзиб, Камийнинг шеър ёзишга ва китоб мутоала қилишга ҳалал берар эди”. Камий савдогар оиласидан бўлса-да, турмуш шароити ана шундай тор ва за х кулбада ўтди. Мавлоно Камий дадаси ва оға-инилари сингари савдогарлик-чопонфурушлик ҳунарини қилмади. Бўлажак шоир кўп вақтини китоблар ў қ иш, хуснихат қилиб хатлар ёзиш, турли шеърларни ёзиш билан ўтказар эди. Хатто хатти нохуний ( тирноқ билан ёзиш ) илми ни ҳам яхши эгаллаган эди. Бойликка ҳавасланмаган , дунё неъматларига кўнги лсиз бўлган Каримбек Камий умри қашшоқлик, камбағалликда ўтди. Маҳсиси, кавуши , кўйлак ва чопонлари ҳам ҳар жойдан ёмоқ , аммо озода ва ювилган бўлар эди. Мўминжон Тошқин «Тошкент шоирлари…»да Камийнинг х улқ- атвори ва одоби ҳақида қизиқарли маълумотлар беради. Бу шоир ҳақида шундай ёзади: «Мулла Каримбек Камий кўп нозик табиатли одам бўлиб, ҳар вақт ёлғиз ўлтириб, мутолаа ва шеър ёзиш билан машғул бўлишни хоҳлар эди. Камийнинг ўзи туғилган ҳовлисида «ҳар вақт ёлғиз ўлтириб мутолаа ва шеър ёзиш билан машғул бўлишни хоҳлар эди». Камийнинг ўзи туғилган ҳовлисида «ҳар вақт бир сидра уй-рўзғор» жиҳозлари ва отасидан мерос теккан бир уй-айвон» бўлгани маълум. Шоир бу ерда тез-тез бўлиб, асосан, шеър ёзиш, мутолаа қилиш ва баёзлар тузиш билан машғул бўлган. Камийнинг нозик табиатлигини шундан ҳам билса бўладики, «Терлаганда кўйлак ёқаси кир бўлмаслиги учун бир дастрўмолни бўйнига – кўйлак ёқаси остидан солиб юрар, юртнинг обрўли одамлари ёки олим ва фозиллари йўлда йўлиқиб қолса, тавозеъ билан эгилиб салом берар эди», - деб ёзади . Шоир Камий Муқимий ва Фурқатлар билан асрдош ва улар билан кўп суҳбат қуришган, бир-бирларининг шеърларига мухаммаслар боғлашиб, назиралар битишган, ҳолларидан ҳасратланган “арзу ҳоллар” қилишган. Шунингдек, Муқимий бир ғазалида ўз қадрига йиғлаб : Мулки Ҳинду Марвдин келсам, топардим эътибор,

Шул эрур айбим, Муқимий, мардуми Ф арғонаман. деганидек, шоир Камий ҳам, «Эканман» радифли ғазалида: Аҳволим сўрғудек киши йўқ, Ўз шаҳрим аро ғариб эканман, - деб ўз қадрига ачинади. М.Тошқин Камийнинг ҳақиқатан-да ғарибона ҳаёт кечирганлигини ёзар экан, “расталардан ўтган чоғида дўконига чақириб, чой- нон қилувчилар бор бўлса-да, жуда оз топилар, улар ҳам масжид ёки меҳмонхона солган бўлсалар, шеър билан бино тарихи ёздириб олиш ёки сўзларини таъриф қилдириб, бир шеър ёзиб беришни айтиш учун чақирар ва кўп пул ваъда қилиб, жуда оз нарса тўлаганлигини» эътироф этади. Шоир Камий ўзининг ғариб ҳолидан шундай хитоб қилади: Мен ошиқи бир ҳабиб эканман, Доим ғазаби етиб эканман… Билдимки, қатор қулларингдин Ваҳ-ваҳки, Камий, ҳасиб эканман. 90-йиллар охирига келиб, Камий устоз шоирлар сафидан ўрин олди. «Бекларбеги»даги унинг ҳужраси энди шоирлар ва шеър ихлосмандларининг марказига айланган эди. Шунингдек, «Тошкент шоирлари»да шоир Мискиннинг ҳам «асосий муаллими ва мударриси Камий» эканлиги, ҳатто Мўминжон Тошқиннинг ўзи ҳам Камийнинг шогирдларидан бўлганлигини ёзар экан, Камийдан шоирликни «юқтириш» орзумандалиги, бироқ ўзидан устоздайин шоир чиқмаслигидан афсусланиб шундай ёзади: «Мен шоирликда юқори кўтарилиш ниятида шоир Камийнинг хизматида кўп елиб- югурсам ҳам унинг сингари санъаткор шоир бўла олмадим”.

Тошкент адабий муҳити, жумладан, «Бекларбеги» мадрасасидаги Камийнинг мўъжазгина тор ва захкаш ҳужраси турли юрт шоирларини, яъни Фурқат, Муқимий, Муҳйи, Сарёмий, Сидқий, Хислат, Мискин, Мулла Тўйчи каби шоиру илму фозилларни жиддий ва бир умрга боғлади. Дўстлар давраси, шеър шукуҳи, куй авжи уларнинг ҳар бирини ижодий камолотга эришувида айрича аҳамият касб этди. Шоир Каримбек Камий 1922 йил ёз фаслида 57 ёшида ўзи туғилган ҳовлисида вафот этди. Каримбек Камий Тошкандий давр эътирофидаги шоирларидан бўлганлиги учун ҳам унинг адабий мероси бу вақтда китобат қилинган қўлёзма ва тошбосма баёзларда, вақтли матбуотда кўп учрайди. Таассуфки, Камий вафотидан кейин унинг бир даста қўлёзмалари-ю шеър дафтарлари ўртоқлар қўлига тушган, бироқ унинг кейинги тақдири маълум эмас, деярли изсиз йўқолган. «Тошкент шоирлари» китобидаги М.Тошқиннинг бу борадаги қайдларидан юқоридаги хулосага келдик. Китобдан парча келтирамиз: «Шоир Камийнинг иккинчи акаси Аҳмадбекнинг ўғли Ибодбекнинг берган маълумотига қараганда, шоирнинг қўлёзма бир девони бор бўлиб, вафотидан сўнг қариндош-уруғлари орасида ўғирланган».

Каримбек Камийнинг қачондан бошлаб бадиий ижод билан шуғулланганлиги ҳақида бир нарса дейиш қийин. У ҳеч қачон ўзига шоирликни касб қилиб олган эмас. Ҳар қандай чинакам ижодкор сингари бирор воқеа-ҳодиса таъсир қилгандагина, бу муносабат кўпинча шеър ҳолида юзага чиққан. Шоирнинг жуда кўп шеърлари мумтоз адабиётимизнинг маълум ва машҳур намоёндаларидан таъсирланиши, илҳом олиш, жавоб олиш зарурати билан туғилган. Айни пайтда турли ҳодисалар, масалан, яқин кишиларнинг вафоти ёки бирор масжид, мадраса, меҳмонхона каби қурилишлар ҳақида ҳам тарихлар, марсиялар ёзган. Қуйида қўлимиздаги манба асосида маълум бўлган асарларининг умумий мундарижасини берамиз. Камийнинг «Танланган асарлар» китобида шоир ижодида учрайдиган 10 га яқин жанрдаги асарлари берилган. Тўпламда шеърлар анъанавий девон тузиш қоидаларига асосланган ҳолда жойлаштирилган бўлиб, ғазал унда ҳам асосий ўринни эгаллайди ва тўпламда алифбонинг деярли барча ҳарфлари билан тугалланадиган ғазаллари бор. Китоб-мажмуада 106 та ғазал, 1 та маснавий, 3 та рубоий, 2 та қитъа, 1 та фард, мураббаълар, 19 та мухаммас, шулардан 9 таси тахмис-мухаммас, 5 та мусаддас, 5 та тарих-марсия, 7 та манзума – жами 10 адабий жанрда ёзилган шеърлари жой олган. Камий шеъриятида мумтоз адабиётимизнинг энг яхши анъаналари унга асос бўлиб хизмат қилди. Камий ижодида мавзулар кўлами кенг. Бизга қолдирган меросида Ватан, дўстлик, илм-маърифат, ижтимоий воқеа-ҳодисалар , ишқий кечинмалар ҳақидаги ғазаллар, одоб-аҳлоқни ёритувчи сўзонли сатрлар талайгина. Камий шеъриятини 3 турга бўлиб ўрганиш мумкин: - м иллий-маърифий асарлар ; - и жтимоий-сиёсий шеърлар ; - и шқ-му ҳ аббат сатрлари.

Ёш адабиётшунос О . Тўлабоев “ шоирнинг маърифатга чорловчи шеърлари 1893 йилдан бошлаб пайдо бўла бошлади ” деб белгилайди . Бу мавзу шоир ижодининг деярли катта қисмини та шкил қилади. Камий ижодиётидаги “Мураббаъи дар таърифи мактаб”, “Мадрасаи гимнозия тамошаси хусусида”, “Дар таърифу тавсифи илм ва дар тарғибу таҳриси мухотаби бесўйи илм”, “Аё, эй мулло Фозилжон қори” каби шеърларда маърифатни чуқур ҳис қилган шоирнинг илмга даъвати ва чақириғи ҳукмрон. Ҳар яхшиликнинг боши, “ики жаҳоннинг саодати ”, «давлату иқбол раъияти», “боғи жаннати аъло” мактаб эканлигини эътироф этади: Ма ктабки , кони илму ҳаёву адаб эрур, Ма ктабки , файз чашмасию фазли раб эрур , Ма ктабки , обрўю камола саба б эрур , Мактабки, фавқи ҳар шайу кулли насаб эрур. Камий назарида мактаб “жоҳилни оқил”, “ноқисни комил”, “омини фозил”қилади, “ҳама жаҳлу ғазабни дафъ” этади: Мактаб эмасму жоҳили оқил қилан, Камий, Мактаб эмасму ноқиси комил қилан , Камий, Мактаб эмасму омини фозил қилан , Камий, Мактабки, дафъи ҳама жаҳлу ғазаб эрур. Икки дунёда шараф топмоқлиқнинг, ҳалолу ҳаромнинг фарқига бормоқликнинг, ҳар мушкулот ечимининг калити – илм. Бу – шоир Камийнинг фалсафаси: Икки дунёда киши топғай шараф, Илмдин бебаҳра қолмақлиқ залал....

Билдирур сенга ҳалолу ҳам ҳаром, Илмдин ҳар мушкулинг бўлғуси ҳал. 18 байтли мазкур манзума толиби илмларга илмни қадр-қиммати ҳақидагина сўзламай, уларга “аҳли одоб” борасида ҳам тарбия беради: Келтуруб илм ағли одобин бажо, Боамал бўл, боадаб бўл, беҳиял. Шоир Камий ўзи таъкидлаганидек, Бу ғазал номин , Камий, сўрғонга де: “ Толибони илма дастуру-л-амал ” Камий шеъриятида миллий-маърифий мавзу ижтимоий-сиёсий воқелик билан уйғунлашиб ифода этилган. Шоир ҳаётий воқеликларга беъэтибор бўлмади. Туркистон манзараси – Февраль, Октябрь воқеалари, Туркистон мухторияти, большевиклар босқини, Тошкент қўзғолони, мустамлакачилик сиёсати каби сиёсий масалалар шоир Камий ижодини четлаб ўтмади. 1 Камий шеърларининг асосий тамонини “ чархи бадмеҳр ” дан ҳас рат нидолари тўлдиради . Чунончи, «Шикояти Камий аз чарх”, “Шикояти Камий аз инқилоби замона ва аҳли замона”, “Ал-амон”, “Ҳарим остони менга” каби шеърларида ижтимоий зулмнинг турли томонлари таърифи берилган: Чархи бадме ҳр алиндин юз дод, Равиши каж, иши доим бедод... ёки яна бир шеърида Аё чархи фалак, зулмингдин айлай кимга бориб дод, Мани мазлумға жавру жафолар айладинг бисёр. 1 Бу ҳақда қаранг. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти . 199-203бетлар.

Келиб оламға даврингда сани шод ўлмадим ҳаргиз, Ҳамиша чекмишам ман кулфату ғам, меҳнату озор дея замона кулфатидан ва фалак ружуъ қўйган зулм дан озорланади. Шоир Камий дил розини ана шундай изҳор қилар экан, “Шикояти Камий аз инқилоби замона ва аҳли замона” сарлавҳали, катта ҳажмдаги - 62 мисрали шеърида воқеалар таснифини конкретлаштиради. Зулмни зўрлигини ошишида чор мансабдорлари бош ўринда турди. Хўш, улар кимлар эди?! Шоир уларнинг қиёсини шундай чизади: Шерлар ўрниға ўтирмишдур, Гургу рубоҳу иту қушу шиғол. Рост келганга ўхшайди бу аср, Отдин ўзди эшак, деган бу мақол. Каримбек Камий Туркистон миқёсида фикр юритар экан, у ердаги кўриб тоқат қилиб бўлмайдиган турмуш манзараларини ҳам тасвирлайди, кўнглидаги ўзи суймас қабиҳ иллатларни очиқ ойдин ошкор қилади. “Бир майхўр йигит хусусида ибратли ҳикоя” шеъри шу мазмунда. Эй қалам, сўзла сан ушбу достон, Эшитиб ибрат о ( л )сун аҳли замон деб бошланувчи мазкур шеърий ҳикояда жаҳолат қурбони – майхўрлар ҳақида ёзади. Шоир ичкилик туфайли ахлоқий-маънавий инқирозга учраб, жарлик томон қулаётган бир майхўр йигитнинг тақдирини ҳаётий мисол орқали очиб беради. Яъни воқеа шундай: Бир йигит ичкиликка ружуъ қўйиб, ҳар кунини “гастинса”да ўтказиб, айш-ишрат қилиб, маиший бузуқликларни ҳам канда қилмай, “маст бойбачча истагонларини ” қилди, “еган ичганин” ҳисоби йўқ эди. “Гастинса соҳиби” ҳисоб-китоб қилганида қарзи “қирқ

сўмга”етганини айтади. Қарзини тўлолмай қочмоқчи бўлади “бойбачча”. Шунда Яқосидин тутуб ани ушлаб, Т епти кетига, бошиға муштлаб” Қилибон обрўсини бир пул , Хору зор айлабон мисоли қул. Ҳолбуки, бу “нафс раъиға кирса ҳар одам, Охири хор бўлғай, бечора” деб изоҳлайди шоир. Ичкулик ҳар гуноҳ ишнинг боши, Ичкуликдин бўлур ҳар иш наъши. Дониш аҳлиға бу ишорат бас, Ибрат олмоққа бу ҳикоят бас дейилади воқеа хотимасида. Мазкур воқеанинг талқини ҳам, унга билдирилган фикр-муносабатлар ҳам, қиёслар ҳам эътиборга лойиқ. Ишқ-му ҳ аббат, севги-садоқат мотивлари адабиётимиз каби қадимийдир. Камийда бу мотив алоҳида мазмун касб этади, таъбир жоиз бўлса, к амиёна жўшқинлик, ҳасрат билан жаранглайди, алоҳида ва шодлик ва қайғулик руҳи касб этади. Чин му ҳ аббат ўтида ўртанувчи, бутун юраги, борлиғи билан маъшуқа томон интилувчи, барча нарсани унутиб, кеча-ю кундуз севгига садоқат ва қатъийлик изҳор этувчи лирик қаҳрамон образи шоир ижодида ишончли ва ҳаётий тасвирланган: Кеча бўлса кўз юмолмасман хаёлингдин сени, Ажратолмасман кўзум кундуз жамолиндин сени…

Камий лирикасида ишқий кечинмаларнинг кутилмаган лавҳалари учрайди . Масалан, шоирнинг бир ғазалида лирик қаҳрамон ёр васлига зорлигини бениҳоя халқона бериб: Айладинг, жоно, мени дилхастани хўб интизор, Олам ичра кимса мендек тортмади кўб изтироб дея ҳижрондан изтироб чекади ва айни пайтда ёрнинг меҳр-шафқатидан умидвор бўлади: Муяссар ўлса даме суҳбатинг менга, эй ёр, Эмас жаҳонни парирўлари менга даркор. .. Лекин ҳар қандай ҳолда ҳам жафокаш ошиқ маъшуқанинг умрига ривож, икки дунё саодатманд бўлишлигини тилайди: Илоҳи, икки жаҳонда азизу муҳтарам ўл, Кўруб чу давлату иқбол умрлар бисёр. Шоирнинг лирик қаҳрамонига ёрнинг “жафо”си ҳам, “мубтало”си ҳам тотли, фақатгина жафо қилиш учун ҳам бир кўринса бас: Эй ёр, келу вафо этиб кет, Гар этмас эсанг жафо этиб кет... Ҳуснинг г а кимеки мункир ўлса, Бир кўрсату мубтало этиб кет. Хулоса шуки, шоир Каримбек Камий миллий-маърифий руҳдаги шеърлари орқали аввало, миллатни миллий онггини очишга, жаҳолатдан маърифат сари етаклашга уринган бўлса, иккинчи томондан, ижтимоий- сиёсий шеърлари билан турли тарихий, сиёсий, ижтимоий воқеаларга реал

кўз ила боқиб, объектив баҳо берди, учинчидан, ишқ-муҳаббат лирикасида юксак инсоний фазилатлар эгаси – ошиқнинг руҳий кечинмаларию изтироблари, маъшуқанинг зулмию шафқатли нигоҳи тасвири орқали ишқ рамзини фаҳм этиш хусусида баҳс юритади. К ўринадики, шоир Камий анъанавий шаклларни такомиллаштириш, янги мазмунни ифодаловчи янги образ ва тасвирий воситалар яратиш билан миллий уйғониш даври ўзбек адабиётини бойитишга муносиб ҳисса қўшди. Каримбек Камий – миллий уйғониш даври ўзбек адабиётининг йирик вакилларидан бири. Шунинг учун унинг ижоди ўз даврида ҳам эътиборсиз қолмади. Унинг шеъриятига кексаю ёш ўз муносабатини билдиради. Шулардан бири Муқимийдир. У дўстига ёзган мактубларидан бирини «Биродари Киромий мавлавий Камий» деб бошлайди. Мактубда Муқимийнинг Камийга муносабати, қолаверса, унга берган баҳоси ўз аксини топган. Камийнинг шогирдларидан бири Сидқий Хондайлиқий ўз устозини «Суҳанварлик иқлимида шуҳратбардору олийшон» деб таърифлайди. Ўшлик шоир Амоний эса шоир тавсифига алоҳида шеър бағишлаган. Унда Камийни «Хушфасоҳат иқлимига шоҳ», «лисонул ғайб» дея васф этди. Унинг шоирлик оламида «файзи илоҳийдан асар» кўрди. Лекин шоир ижодига Анбар отин, Иброҳим Давронлар танқидий муносабатда бўлганлар. Бу – улар орасидаги адабий-эстетик ва фалсафий қарашларининг турли хиллиги билан изоҳланади. Шоир вафотидан кейин унинг ижоди ва шахсига баҳо бериш шўро адабиётшунослиги зиммасига тушди. Бу давр адабиётшунослари шоирни «Ватан хоини», «Халқ душмани», «Миллатчи жадиди» сифатида баҳолаб келди. Ниҳоят 1998 йили Камийнинг 4500 мисрага яқин шеърлар мажмуаси «Дилни обод айлангиз» номи билан нашр этилди. Мана шу билан шор ижодини халққа танитиш, илмий муомалага олиб келиши ва адабиётдаги ўрнини белгилаш имкони яратилди.

Муаммо: Камий қайси адабий муҳитда етишган? Унинг ижодий фаолиятида қандай ғоя илгари сурилган? Ўзи ҳаётда қандай инсон бўлган? Камий 1865 йили Тошкент шаҳрида чопонпуруш савдогар оиласида туғилди. Отаси Шарифбек илм-маърифатга хайрихоҳ, адабиётга иҳлосманд, зиёли савдогарлардан эди. Оилада бўлажак шоирнинг тарбиясига алоҳида эътибор берилган. Каримбек бошланғич таълимни Мозорхон махалласидаги Мансурхон домладан олган. Шу даврда устозидан Хофиз, Навоий, Фузулий, Бедил, Сўфи Оллоёрлар шеърияти ҳақида билим олади. Мана шу билим ёш, қизиқувчан Каримбек кўнглига шеър ишқини солади. Мактабни тугатгач у «Бекларбеги» мадрасасида ўқишни давом эттиради. Илмга чанқоқ Каримбек шу мадрасанинг машҳур мударриси Шомаҳмуд Охундда «Хажми кутуб» қилади. Камий талабаликдан кейин ҳам ана шу мадраса ҳужрасида қолиб, фақирона ҳаёт кечиради. Уйланмайди. Шоирнинг баъзи шеърлари ва айрим манбалар унинг 1899 йили Чимкент, 1911 йили Андижон ва +ўқон, 1912 йилда эса Чимкент, Сайрам ва Авлиёота сафарларида бўлганлигидан далолат беради. Шоир Камий 1922 йилнинг ёзида 57 ёшида қазо қилган. Муаммо: Камий қайси фазилати ёки қайси асари билан Муқимийнинг назарига тушган? Нима учун Камий босқинчиларни ёмон кўради? Нима учун уни Анбар Отин сингари шоирлар ёқтирмайди?

Камий мумтоз шеъриятимизнинг ғазал, мурабааъ, муҳаммас, мусаддас, рубоий, қитъа ва фард каби жанрларида ижод қилди. Камий ижодиётининг асосий қисмини ишқий лирика ташкил қилади. Унинг наздида: Ишқдир оламда бир роҳатфизой комил асар, Мабдайи айни сиришку мазхари охи шарар яъни: ишқ барчани ҳайратга солувчи бир «Комил асар». Кўз ёшининг манбаи ҳам у, ўтли охнинг мазхари ҳам у айнан мана шу ерда азамий ва адабий инсоний ишқнинг табиати очилади. Шундай ишқ эгаси бўлмаган инсон- инсон эмас. Шунинг учун ҳам Камий фикрини давом эттириб: Дилеким, онда йўқдир оташи ишқ, Ки, ондин шамъ ила парвона яхши – дейди. Табиий, ишқ ҳар бир ошиқ қалбида бир бор янгиланади. Ошиқда янгича кечнмалар уйғотади, оҳарли туйғулар туғдиради. Бунга ўша ошиқнинг маъшуқаси, унинг феъл-атвори, ўзига хасликлари сабаб бўлади. Камийнинг маърифатпарварлик руҳидаги шеърияти гимназияни таништирувчи шеърлари билан бошланган. Бу жиҳатдан у Фурқат мактабининг давомчисидай бўлган эди. Бироқ шоир ижодидаги бу фикрий йўналиш ўзгарди. У асосан миллий мадрасамизнинг толиби илмларини илмга даъват этувчи асарлар яратишга ўтиб кетди. «Дар таърифи тавсифи илм», «Аё, эй, мулло Фозилжон қори» каби матлали шеърлари шулар жумласидандир: Обрўйи дину дунё илмдур, бешакку райб, Касби илм эт, икки дунёда саодат бирла бўл. Шоир назарида инсонни эътиболи қиладиган ҳам, уни бахту-иқболга, молу-давлатга етиштирадиган ҳам илм. Унингча инсон молу дунё, наслу- насабига қараб эмас, айнан илму-одобига қараб азиздир. Азизлик сонмангиз молу насабдур, Шараф ҳосил этган илму адабдур.

Дарҳақиқат Камийнинг бу давр маърифатпарварлик шеърияти илм толиблари учун ўзига хос дастур характерига эга. Масалан: шоир миллат ёшларини илмга даъват қилар экан, шунинг баробарида фазлга, адабга, ҳаёга ҳам чақиради. Илм толибини васф этганда унинг нафақат илмини, балки фазлу камолини ҳам ибрат қилиб кўрсатади. Камолу фазли илмингизни зиёда, Базуди айласун Халлоҳи Борий,-дея дуо қилади. Яратгандан унга яна илмгина эмас, фазлу камо ҳам сўрайди. Шоир назарида мактаб илм билан биргаликда «Ҳаёу адаб» нинг ҳам кони: Мактабки, кони илму адаб эрур, Мактабки, файз чашмасию фазли Раб эрур. Мактабки, обрўю, камола сабаб эрур, Мактабки, фавқи ҳар шайю кулли насаб эрур. ХХ асрнинг 10-йилларига келиб Камий маърифат-парварлиги янги босқичга кўтарилди. +илмагай илм сари кимса назар, Халқ бехуда касбга майл айланар. +олмади ҳеч қадри илму ҳунар, Кўрди беилм қавм неча зарар. Дилки, миллат ғамидин қон ўлди, Доимо судимиз зиён ўлди. Миллатнинг йўлдан озганлиги, балолар гирдобида бир хас сингари қолиб кетганлиги хатто бировларга қарам бўлиб, бутун мол-мулки, қўлдан кетганлиги ҳам шоир наздида илмсизлик оқибати эди. Илмсизлик чиқорди туз йўлдин, Олди қоплаб бало ўнгу сўлдин. Бизда на қолди сарвату пулдин,

Кетти мол ила мулкимиз қўлдин. /арбийлар, яъни Ўвруполарға. Давр шиддаткор воқеаларга бой эди. Феврал воқеалари юз берди. Чор ҳукумати оғдарилди. Миллат бошидан «Жаҳаннами зулумот» чекинди, «Субҳи нажот» табора яқинроқ кўрина бошлади. Шу билан бирга яна унинг шеърларида октябрнинг «Ранжу зулми» дан бошлаб Туркистон мухториятини қонга ботирган большевикларнинг «феъли бад»игача ўз ифодасини топган. 1917 йилнинг 25 ноябрида +ўқонда большевистик тузум оғдариб ташланади. Ўша куни Туркистоннинг мустақиллиги ҳақида резолюция қабул қилинди. 28-ноябрда бўлажак давлат тузилмасининг номи «Туркистон мухторияти» деб белгиланди. Афсуски бу мухторият 81 кун умр кўрди. Большевиклар ниқобини кийган рус шовинистлари ерли халқнинг мустақиллигига тиш-тирноғи билан қарши турди. Туркистон мухториятининг маркази +ўқон шаҳрини 19 феврал куни вайронага айлантирди. Туркистон Ўлка харбий комиссари Перфильев замбараклардан +ўқон шаҳри устига ўт очишни, ёндирувчи снарядлардан фойдаланишни буюрди. Шаҳар уч кун ёнғин ичида қолди. 10000 шаҳарлик халок бўлди. Бу ҳақда Камий: Вой, юз войки, Фарғона хароб ўлди, дариғ, Зулм ўқи бирла бу кун гарди туроб ўлди, дариғ, Бу муносабатдин улус чашми пуроб ўлди, дариғ, Ҳам бари катта-кичик бағри кабоб ўлди, дариғ, Шаҳри обод эрди, чун дашти сароб ўлди, дариғ. «Хуқанд фожиасина» деб номланган бу муҳаммас «Большевиклардин алар узра итоб, ўлди дариғ»,-дея якунланади. Хуллас Камий ижоди Миллий уйғониш даври ўзбек адабиётининг ҳар икки даврига даҳлдор. Унинг шеърларида маърифатпарварликдан то миллат қайғуси, миллий муаммолар-бевосита Истиқлол ғояларигача бор.

Адабиётлар : 1. Каримбек Камий. Дилни обод айлангиз.Тўплам.Т.1998 й. 2. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Т. 2004 й. 3. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 4. Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 5. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 6. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Каримбек Камий ижодий фаолияти

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)