Асос-ул-балоғанинг қўлёзма нусхалари

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

219 KB

Ko'chirib olish

Асос-ул-балоғанинг қўлёзма нусхалари Режа: 1. «Асос-ул-балоға»гача яратилган луғатлар. 2. «Асос-ул-балоға»нинг араб луғатшунослигида тутган ўрни 3. «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари. 4. Мақоллар. 5. Шеърий парчалар.

Тадқиқотнинг «Кириш» қисмида мавзунинг долзарблиги, муаммонинг ўрганилганлик даражаси, диссертациянинг мақсад ва вазифалари, методологик асоси, илмий ва амалий аҳамияти, манбалари, тузилиши хусусида маълумот берилган. Биринчи боб «Асос-ул-балоға» ва унинг нусхалари» деб номланиб, у 4 бўлимдан иборат. 1. «Асос-ул-балоға»гача яратилган луғатлар. Ўрта асрлар мусулмон Шарқида араб адабий тилини китобий ва маданий тил сифатида шаклланиши, араб адабиётининг шиддат билан ривожланиши луғатлар тузиш эҳтиёжини туғдирди. Араб тилининг илмий тил сифатида қўлланилиши, ёзма тилнинг муайян меъёрларини сақлаб туриш, шунингдек, диалектларни аниқлаш, араб тилининг ёзма ва оғзаки вариантларини бир-биридан фарқлаш эҳтиёжи араб луғатшунослигининг эрта шаклланишини тақозо этди 1 . Тез суръат-ларда ривожланаётган араб луғатшунослигида турли хил луғатлар тузила бошланди. Уларни олимлар бир неча гуруҳларга ажратадилар: тавсифий, мавзувий, изоҳли, икки тилли, синонимлар, кам қўлланиладиган сўзлар, ўзлашма сўзлар, қофиялар, терминологик луғатлар 2 .Тузилиш жиҳатидан араб луғатлари сўзларнинг жойлашиш принципига қараб фарқланади. Уларни уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга фонетик принцип асосида тузилган луғатлар киради. Бундай луғатларда сўзлар ундаги ўзак ундошларнинг талаффуз ўрнига қараб қуйидагича жойлаштирилади: 1) бўғиз товушлар ( , , ,ه ع خ ح ); 2 ) чуқур тилорқа товушлар ( , ق غ ); 3 ) тилорқа товушлар ( ك ); 4 ) тилолди товушлар ( , , , , , , , , , , , , ل ظ ط ض ص ش س ز ر د ج ت ن ); 5 ) тишора товушлари ( , ذ ث ); 6 ) лаб-тиш товушлари ( ف ); 7 ) лаб-лаб товушлари ( , , و م ب ) 3 . Бу луғатларда сўз ўзагидаги ундош ҳарфлар сони ҳисобга олинади. Дастлаб икки, кейин уч, сўнгра тўрт ва беш ўзак ундошли сўзлар келтирилади. 1 Қаранг: Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.:Изд-во Московского университета, 1975.– С.164. 2 Қаранг: Ўша асар. Б.165.; Ахвледиани В.Г. Арабское языкознание средних веков // История лингвистических учений. Средневековый Восток. – Л.: Наука, 1981. – С.91.; Рыбалкин В. С. Арабская лексикографическая традиция. – Киев: Наукова Думка, 1990. – С.13. 3 Қаранг: Рустамова С.А. Араб тили фонетикаси. – Т.: ТДШИ нашриёти, 2000. – Б.13-18.

Иккинчи гуруҳга сўзнинг биринчи ўзак ундошига кўра алифбо тартибида жойлаштирилган луғатларни киритиш мумкин. Учинчи гуруҳга сўзнинг охирги биринчи ўзак ундошига қараб алифбо тартибида тузилган луғатлар киради. Араб луғатшунослигининг вужудга келиши Қуръон лексикасини ўрганиш билан боғлиқ. Қуръондаги сўзларни жамлаш, улар асосида луғатлар яратиш ҳижрий иккинчи асрнинг биринчи ярмида пайдо бўлган. Улар «Ғариб-ул-Қуръон», яъни «Қуръоннинг сўз бойлиги» деб номланган. Ҳижрий учинчи асрда мазкур соҳада бир қатор луғатлар яратилди. Кейинчалик «Ғариб-ул-ҳадис», яъни «Ҳадиснинг сўз бойлиги» номли луғатлар яратила бошланди. Қуръон ва ҳадислар лексикасига бўлган қизиқиш араб адабий тилига бўлган эътиборни кучайтирди. Бу эса араб луғатшунослигида адабий тилнинг турли қатламларини ўз ичига олган бошқа хилдаги луғатларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Кам ишлатиладиган ва эскирган сўзлар луғати тузилди. Кейинчалик маълум бир тушунчага оид сўз ва ибораларни қамраб олган мавзувий луғатлар яратилди. Бу соҳада мукаммал асарлар ёзган муаллифлар сирасига ал-Асмоий, Абу Зайд ал-Ансорий, ибн ас-Сиккит, ибн Сидаларни киритиш мумкин. Араб луғатшунослигида яратилган дастлабки изоҳли луғат Ҳалил ибн Аҳмаднинг «Китоб-ул-айн» асари ҳисобланади. Араб адабий тилининг луғат бойлигини тўлалигича кўрсатиш мақсадида луғатда кам учрайдиган ва тушуниш қийин бўлган сўзлар жамланган. Луғат фонетик принцип асосида тузилган бўлиб, унда ўзак ва унинг турлари ҳақидаги таълимот ишлаб чиқилган. Иккинчи усул, яъни сўзларни уларнинг биринчи ўзак ундошига қараб алифбо тартибида бериш усулида яратилган луғатлар сирасига ибн Фориснинг «Китоб-ул-мужмал» ва «Китоб-ул-мақоис» номли луғатлари киради. Бу луғатларда изоҳланаётган сўзлар биринчи ўзак ундошига кўра алифбо тартибида жойлаштирилган.

Учинчи усул, яъни луғат мақолаларни сўзларнинг аввал охирги ўзак ундошини, сўнгра биринчи, ундан кейин ўрта ўзак ундошини ҳисобга олган ҳолда алифбо тартибида бериш усулида кўплаб луғатлар яратилган. В.М.Белкиннинг «Арабская лексикология» китобида келтирилган схема бўйича луғатдаги сўзларнинг жойлашиши қуйидаги кўринишга эга 4 : 1) ўзаги уч ундошдан иборат сўзларда – Ў 3 Ў 1 Ў 2 ; 2) ўзаги тўрт ундошдан иборат сўзларда – Ў 4 Ў 1 Ў 2 Ў 3  . Ал-Жавҳарийнинг «Таж-ул-луға ва сиҳаҳ-ул-арабиййа», ибн Манзурнинг «Лисон-ул-араб», Ферузободийнинг «ал-Қомус-ул-муҳит» каби луғатлари шу усулда яратилган. 2. «Асос-ул-балоға»нинг араб луғатшунослигида тутган ўрни». «Асос- ул-балоға» Замахшарийнинг нафақат луғатшуносликка оид асарлари орасида, балки унинг илмий меросида алоҳида ўрин тутади. Қолаверса, асар араб луғатшунослигида ҳам муҳим аҳамиятга эга асар сифатида эътироф этилади. А.Рустамовнинг фикрича, «Замахшарий ўзининг «Асос-ул-балоға» асари билан араб луғатшунослигини бир неча поғона юқори кўтарган» 5 . Замахшарийнинг луғатшунослик соҳасига киритган бир қатор янгиликлари боис «Асос-ул-балоға» йирик шарқшунослар, тилшунослар, тарихчилар томонидан юқори баҳоланган. Унинг мазкур луғатда жорий қилган ютуқларидан бири сўзларни уларнинг барча ўзак ундошларини ҳисобга олган ҳолда қатъий алифбо тартибида жойлаштирганлигида кўринади. «Асос-ул- балоға»да бош сўзлар ундаги биринчи, иккинчи, учинчи, тўртинчи ва бешинчи ўзак ундошларини ҳисобга олган ҳолда алифбо тартибида жойлаштирилган. «Асос-ул-балоға»да Замахшарий яна бир янгиликка қўл урган. У луғатдаги сўзларни ўша даврда истеъмолда бўлган жумла ва иборалар таркибидан ажратмаган ҳолда берган. Бу усул сўз маъноларини ҳар томонлама ва батафсил изоҳлаш учун ўзига хос замин яратади. Сўзларни 4 Қаранг: Белкин В.М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С.173.  «Ў» - сўзнинг ўзак ундошини билдиради. 5 Рустамов А. Маҳмуд Замахшарий. – Т.: Фан, 1971. – Б.12.

изоҳлаш учун келтирилган жумла ва иборалар ўша давр тил хусусиятларини, қонун-қоидаларини мукаммал ўрганиш имкониятини беради. Замахшарий юқорида таъкидланган икки усулни ривожлантирар экан, мақсади луғатдан фойдаланувчиларга енгиллик яратиш эди. Шунингдек, у «Асос-ул-балоға»да араб адабий тилининг фасоҳатини акс эттиришга ҳаракат қилган. Муаллиф муқаддимада ёзишича, бу усул билан у сўзга чечан кишилар, етук адиблар етиштиришни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Айнан шунинг учун муаллиф ўз асарини «Асос-ул-балоға», яъни «Балоғат асослари», деб номлаган. Луғатда муаллифнинг яна бир ютуғи шуки, у жумлалар ёрдамида сўзнинг ҳақиқий маъносини мажозий маъносидан ажратиб беради. Луғатда изоҳланган сўзларнинг деярли ярми мажозий маънога эга. Бу эса ўқувчига сўзни ҳар томонлама тушуниш имконини беради. Замахшарийга мазкур асарни яратишда унинг тилшунослик, луғатшунослик, адабиётшунослик, тарих каби соҳаларда тўплаган билим ва тажрибалари яқиндан ёрдам берган. В.М.Белкиннинг фикрларига кўра, «одатда ўз луғатларида араб тили лексикасининг софлигини қайд этган ва уни кафолатлаган луғатшунослар грамматик масалалар билан шуғулланмаганлар. Фақатгина Замахшарий ҳам грамматика, ҳам луғатшуносликда оригинал асарлар ярата олган» 6 . Шу ўринда ас-Самароий фикрларини хулоса сифатида келтириш мумкин: «Асос-ул-балоға» бошқа луғатлардан ажралиб турадиган луғатдир. Ундан аввал ҳам, кейин ҳам луғатшунослик илмида бундай услубда луғат тузилмаган. Бу луғат сўзларнинг жойлаштирилиши осонлиги билан ажралиб туради. Шу боисдан бошқа луғатлар унинг ўрнини боса олмайди. Агар бошқа луғатлар ўз кучини йўқотса ҳам, «Асос-ул-балоға» ўз кучида қолади» 7 . 3. «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари. «Асос-ул-балоға»нинг турли даврларда кўчирилган қўлёзмалари дунёнинг йирик кутубхоналари, 6 Белкин В. М. Арабская лексикология. – М.: Изд-во Московского университета, 1975. – С. 164 7 , . . دادغب ىرشخمزلا دنع ةيوحنلا ةساردلا ىعارمسلا حلاص لضاف۱۹۷۰ -.۱۶۲- ص .

$музейлари, қўлёзма фондларида сақланмоқда. Унинг қўлёзмалари Париж (№6720), Рим (№370), Болония (№277) ва Работ кутубхонасида мавжуд 8 . Асарнинг бир неча қўлёзмалари Қоҳиранинг «Дар-ул-кутуб-ил- илмиййа» (№232) 9 , Дамашқнинг «ал-Асад» (№46, 14150, 15496, 17455) 10 , Ироқнинг «Бағдод» (№6576) кутубхоналарида сақланади. Шунингдек, Британия музейининг қўлёзмалар фондида ҳам асарнинг бир нечта қўлёзма нусхалари бор 11 . Истанбул шаҳридаги Сулаймония кутубхонасида «Асос-ул- балоға»нинг йигирма иккита қўлёзмаси бор. Улардан энг қадимийси (№3532) ҳижрий 691 йил насҳ хатида кўчирилган. Энг янги қўлёзма (№5849) ҳижрий 1299 йили насҳ хатида кўчирилган икки жилдли нусха. Кутубхона фондларида сақланаётган «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзмалари ҳақида қуйидаги маълумотларни келтириш мумкин. 1-жадвал Истанбулдаги Сулаймония кутубхонасининг фондларида сақланаётган «Асос-ул-балоға»нинг қўлёзма нусхалари № Қўлёзма сақла- наётган фонд номи Инвен- тарь рақам Кўчи- рилган йили Хаттот- нинг исми шарифи Хат тури Варақ-лар сони Сатр- лар сони Саҳифа ўлчами (см.да) Матн ўлчами (см.да) 1. Лолали 3532 ҳ. 691 м. 1292 номаълум насҳ 465 25 27,5х16,5 21х10,5 2. Тархон Султон 311 ҳ. 705 м. 1305 номаълум насҳ 386 23 29х17 22х12,8 3-4. Аё София I ж. 0.4657 II ж. 0.4658 ҳ. 728 м. 1327 Кабир ибн Муҳаммад насҳ I ж. 288 II ж. 248 37 26,5х15,5 20х9,5 5. Йени Жами 1121 ҳ. 769 м. 1367 номаълум насҳ 420 31 26,5х17,3 20,5х12 6-7. Асад Афанди I ж. 3178 II ж. ҳ. 782 м. 1379 Али ибн Аҳмад таъ- лиқ I ж. 282 II ж. 259 31 30,7х21,2 22,7х14,8 8 Қаранг : Вrоckelmann C. Geschichte der arabischen litteratur. Bd. I. - Leiden, 1937. – S.511. 9 Қаранг : . . . .ج دوسلا نويع لساب دمحم قيقحت ةغلابلا ساسا ىرشخمزلا١ : – – . ،ةيملعلا بتكلا راد نانبل توريب ١٩٩٨ – .٥ -ص . 10 Ўша асар. Б.10. 11 http \\ britishmuseum - orientalmanuscriptsfundcatalogue$