Адабиёт назарияси фан сифатида - Adabiyot - Referatlar

Адабиёт назарияси фан сифатида

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Адабиёт назарияси фан сифатида Р е ж а: 1. Адабиётнинг ўзига хос хусусиятлари. 2. Адабиётшуносликнинг объекти ва таркибий қисмлари. 3. Ўрта Осиёда адабий-назарий фикрлар. 4. Адабиёт назарияси фани олдидаги вазифалар. « Адабиёт» терминининг тор ва махсус маънода ишлатилиши. Муҳаммад Гиёсиддин бинни Жалолиддин Ромпурийнинг «Гиёсул-лугат» китоби. Ўрта

Осиёда кенг тарқалган «Майидул-фузало» («Фозилларнинг мададкори»), «Мунтаҳибул-лугат» («Сараланган сўзлар») асарларида «адабиёт», «адаб», «илми адаб» сўзларининг ишлатилиши. Адабиётнинг уч хусусияти: оммавийлик, маълум шахслар томонидан яратилиши, бадиийлик. Адабиёт тарихи–адабиётшуносликнинг етакчи соҳаларидан бири. Адабий танқид– адабий жараён билан шугулланувчи адабиётшунослик соҳаси. Матншунослик –адабий асар матнининг ҳаққонийлиги ва таянч муаммолари билан шугулланувчи соҳа. Манбашунослик–бадиий асар ва уни ўрганишга асос бўлган манбаларни ўрганувчи соҳа. Бадиий адабиётни ўрганувчи фан адабиётшунослик деб аталади. «Адабиёт» термини икки маънода ишлатилади. Кенг маънода умуман китоблар, мақолалар, яъни кўпчиликнинг ўқиши учун ёзилган ва босиб чиқарилган асарлар кўзда тутилади. Бу маънодаги адабиёт ўзи яна турли соҳаларга бўлинади. Масалан: иқтисодий адабиёт, сиёсий адабиёт, техника адабиёти. Адабиёт термини тор ва махсус маънода ҳам ишлатилади. Бу ҳолда у шеърий асарлар (достонлар, газаллар, қўшиқлар), романлар, қиссалар, ҳикоялар саҳна ва кинофильм асарларини англатади. Махсус маънода ишлатилганда, масалан, «Ўзбек адабиёти тарихи» дейилганда ўзбекларда китоб ёзиш ва босиш тарихи эмас, балки бадиий сўз асарлари яратиш тарихи кўзда тутилади. Адабиёт сўзи жаҳон фанида тор ва махсус маънода 18-19 асрларда пайдо бўлди. Ундан аввал бадиий адабиёт кўпинча бошқа адабиётлардан фарқ этилмай, «адабиёт» термини, умуман кўпчиликнинг ўқиши учун яратилган асарлар маъносида ишлатилар эди. Дунёдаги бир қанча халқлар тилида literature (литература) термини билан ифода этилаётган бу тушунча аслида лотинча littera (литтера), яъни «ҳарф» сўзи асосида тузилгандир. 5Ўзбек тилидаги «адабиёт» сўзи аслида «адаб» сўзидан ясалган бўлиб, кишиларга яхши хулқ ва умуман, ҳаётни тўгри тушуниш мақсадида ёзилган асарларни кўзда тутар эди. Адабиёт тушунчасининг маъносини тўлалиги билан очиб бериш учун, аввало адабиётнинг бир неча муҳим, энг кўзга ташланадиган ва ҳамма

томонидан тан олинган хусусиятларини кўздан кечириш лозим. В.Г.Белинский таърифича «адабиёт доимо оммавийликка суянади, ўз тасдиқини жамият фикридан олади, у фақат билимдонларнинг ёки мумтоз ҳаваскорларнинг кичик доираси эътиборидан эмас, балки бутун халқдан... мадад олади. Адабиёт бутун жамиятнинг мулкидир». Ҳақиқатдан ҳам адабиёт одамларнинг ёши, жинси, касби, ижтимоий келиб чиқишига қарамасдан ҳар бир кишида қизиқиш уйготади. Бугина эмас, бир тилда яратилган адабиёт асарлари бошқа халқлар томонидан қизиқиб ўқилади, бутун инсониятнинг мулки бўлиб қолади. Адабиёти тараққий топган хар бир халқнинг ютуқлари тезда бутун жаҳон миқёсига чиқади, турли мамлакатлар ва халқлар томонидан кенг миқёсда қабул этилади. «Келинг, Алишер Навоийдек шоир бўлгани учун қувонайлик. Бизга шундай шоирни армугон қилган ўзбек халқига катта рахмат айтайлик, - деган академик Н.И.Конрад. - Навоийни фақат ўрганмасдан, тадқиқ этмасдан, ўқиб ҳам юрайлик. Фақат ўқибгина қолмасдан, унинг ҳақида ўйлаб ҳам юрайлик». Адабиётнинг бутун инсоният маданияти билан чамбарчас богланиб кетгани унинг бу қадар кенг оммавийлигини таъмин этувчи сабаблардан биридир. «Алишер Навоийнинг азамат сиймоси жаҳон адабиётидан ажраб қолган эмас, - деб ёзган эди рус олими В.М.Жирмунский, - ўзбек адабиётининг буюк асос солувчисининг ижоди ўзининг гарбий ҳамфикрлари - Ренесанснинг шоирлари ва мутаффаккирларининг гоялари билан бевосита ҳамоҳангдир». Ҳар бир халқнинг вакиллари томонидан яратилган асарларнинг бутун инсоният томонидан қабул этилишида адабиётнинг ана шу хусусияти - оммавийлик яна ҳам яққол кўринади. Ўзбекистон тарихи, географияси ва ундаги табиий бойликлардан маълумот берувчи асарлар бутун жаҳон ўқувчиларининг маълум қисминигина қизиқтириши мумкин. Аммо Навоий, Бобур, кодирий яратган бадиий адабиёт намуналари турли географик минтақада яшовчи ўқувчиларда қизиқиш тугдира олади. Шунинг учун ҳам ўзбек адабиёти асарларининг ер юзидаги жуда кўп тилларга таржима этилгани бежиз эмас. Адабиёт оммавийлиги ана шундай чексиздир.

Адабиётнинг маълум шахслар, қобилият эгалари томонидан яратилиши - унинг иккинчи муҳим хусусиятидир. Бу жиҳатдан ёзма адабиёт халқнинг огзаки ижодидан фарқ қилади. Огзаки ижодга мансуб асарларнинг яратувчиси номаълум, улар халқнинг коллектив равишдаги ижодий маҳсулидир, Адабиётда эса ҳар бир асарни маълум шахслар яратади. Яратувчининг ҳамма 6хусусиятлари адабиёт асарларида ўз изини қолдиради. «Адабиётда шахс ўзининг бутун ҳуқуқига эга бўлади ва адабий даврлар доимо шахсларнинг номлари орқали намоён қилинади». Ҳақиқатдан ҳам, ўзбек мумтоз (классик) адабиётнинг шаклланиши Лутфий, Навоий, Бобур, Муқимий каби ёзувчиларнинг номлари билан боглиқ. козоқ адабиёти деганимизда даставвал, Абай ва Авезов, озарбойжон адабиёти деганимизда-Фузулий, Воқиф, рус адабиёти деганимизда Достоевский, Толстой, Лермонтов, Пушкин, тожик адабиёти деганимизда - Рудакий, Фирдавсий, Жомий каби конкрет шахслар кўз олдимизга келади. Адабиётнинг учинчи хусусияти - бадиийликдир, яъни ҳаётнинг унда образлар орқали инъикос этишидир. Адабиёт тўгрисида гапирар эканмиз, биз даставвал гўзал адабиётни - поэтик, бадиий асарлар доирасини кўзда тутамиз. Бу хусусияти жиҳатидан адабиёт бошқа фандан фарқ қилади ва санъатга (рассомлик, мусиқа ва шунга ўхшашларга) яқинлашади. Шундай қилиб, оммавийлик, яратувчи шахснинг аниқлиги ва бадиийлик «адабиёт» термини билан аталувчи маданий ҳодисанинг муҳим хусусиятларидандир. Адабиётнинг ана шу уч муҳим хусусияти адабиёт ҳақидаги фаннинг бўлишини зарур қилиб қўяди ва бу фаннинг йўналишини ҳам тайин этади. Адабиётшунослик ва ана шу фаннинг бир қисми бўлган адабиёт назарияси, асосан уч муаммо доирасини ўрганади: адабиётнинг ижтимоий аҳамияти, адабиётни яратишда ижодкор шахснинг роли (қобилият (талант), бадиий маҳорат) ва бадиийликнинг ўзи нимадан иборат эканини (бадиий адабиётнинг спецификасини) аниқлайди. Булар адабиётшунослик ва адабиёт назариясининг бош вазифаларидир. Бу проблемаларни ёритишда адабиётшунослик, даставвал бадиий адабиётда намуна бўларлик асарлар

яратган ёзувчиларнинг ижодига суянади. Бундай ёзувчилар «классиклар» деб аталадилар. «Классика» сўзи лотинча бўлиб, намунавий, ўрнак бўладиган демакдир. Адабиётнинг классик асарларида адабий ижоднинг қонунлари алоҳида бир аниқлик ва ёрқинлик билан намоён бўлади. Адабиётшунослик ва адабиёт назариясининг вазифаси ана шу қонуниятларни аниқлашдир. Бундай қонуниятларнинг мавжудлиги ва уларни ўрганиш зарурлиги аллақачон фан томонидан аниқлангандир. Неча минг йиллик ижтимоий ҳаёти, табиат билан кураши ва уни тушунишга интилиши инсоннинг ўзи учун оддий ҳодиса бўлиб қола берган. Масалан хатни олайлик, бировга ўз фикрини тушунтириш учун киши томонидан тузиладиган кўп (жумла) нинг бир неча сўздан иборат эканини пайқашга етгунча инсон жуда кўп минг йилларни бошидан кечирган. Инсон бу ҳақиқатни тушунгандан кейин эса шу жумлани, унда ифода этилган фикрни бошқалар учун ҳаётий тажриба тариқасида сақлаб қолиш ниятида халиги сўзларни ҳар бири учун алоҳида сурат топади ва шу суратларни қатор чизиб қуйиш билан ўз фикрини «хатга туширади». Шундан суратли хат тугилади. Кейинроқ инсон сўзларнинг ҳар бири мутассил бошқа сўзларда такрор 7бўладиган айрим товушлардан иборат эканини тушунади ва энди айрим сўзларни эмас, айрим товушларни ифода этадиган шаклни излайди ва топади: у харфларни яратади. Шундай қилиб, ҳарфлар жамига асосланган хат (график хат) пайдо бўлади. Бу юз минг йиллар давом этган, азобли, изланишлар билан тўла бир тарихий процессдир. Аммо кўп ўтмай хат кишилар назарида оддий ҳодиса бўлиб қолади. Инсон хатни яратиши билан бадиий сўз ижодининг равнақи учун кенг йўл очилади. Бадиий адабиёт ҳам инсон яратган мўъжизаларнинг биридир. Адабиёт ер юзидаги барча кишиларни мафтун эта олади. (А. Навоий 1485 йилда «Хамса» ни ёзиб, тамомлаб Ҳусайин Бойқарога совга қилади. Ҳусайин Бойқаро уни «пири» раҳномаси деб эълон қилиб, уни отига миндириб ўзи етаклайди). Адабиётшунослик объектининг хусусиятлари бу фаннинг таркибига кирган қисмларини белгилайди. Адабиётшуносликнинг объекти ўтмишда

яратилган адабиёт бўлиши мумкин. У ҳолда бу объектни жамият тарихи - бўлиб ўтган ва ҳозирги замонда кўпинча аҳамияти йўқолган ижтимоий ҳодисалар билан чамбарчас боглаб ўрганиш зарур. Ўтмиш адабиётини ўрганиш учун кўпинча йўқолган ва унитилган асарларни топиш, маълум асарларнинг ўтмишда турли давр ва ижтимоий доираларда қандай қабул этилганини билиш, бу асарларни асл нусха ва текст (матн)ларини тайинлаш, адабиётни яратганларнинг таржимаи ҳоли, ўзидан аввалги ва кейинги ижодкорларга алоқаси, таъсири ҳақида материаллар излаб топиш каби кўп ишларни қилиш лозим. Бу вазифалар билан «Адабиёт тарихи» фани шугулланади. Ҳозирги замон асарларига баҳо бериш, замона тарихий-адабий процессини таҳлил этиш «Адабий танқид»нинг вазифасидир. Ўтмиш ва ҳозирги замон адабиётини ўрганишнинг принцип ва усулларни тайинлаб чиқиш «Адабиётшунослик методологияси» зиммасига тушади. Адабиёт тарихи, Адабий танқид, Адабиётшунослик методологияси адабиётшуносликнинг таркибий қисмлари бўлиб, уларнинг ютуқлари асосида «Адабиёт назарияси» фани бунёдга келган. Адабиёт назарияси бадиий сўз асарларининг ижтимоий ҳаётда ўйнаган роли, бадиий адабиётнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида, бадиий ижоднинг турлари, бадиий асарнинг структураси ва ижод процессининг қонуниятлари ҳақидаги таълимотдир. Адабиёт назарияси ўтмиш ва ҳозирги замон тарихий- адабий процессининг қонуниятларини ўрганади, адабиётни тўгри тушуниш ва ривожлантириш учун керакли хулосаларни чиқаради. Адабиёт назарияси адабиётшунослик қисмларининг ютуқлари асосида юзага келиш билан бирга, ўз илмий хулосалари орқали адабиёт тарихини ҳам, адабиёт методологияси ва адабий танқидни ҳам бойитади. Адабиётшунослик фанининг юқорида айтилган асосий таркибий қисмларидан ташқари яна ёрдамчи фан ёки соҳалари ҳам кўп, Булар: 8Библиография (юнонча библио - китоб, графика - Ёзув) - китобларнинг ёзилган, кўчирилган ёки босиб чиққан вақти, жойи баъзан эса маъзмуни, муаллифига оид маълумотлар йигиндисидир. Текстология ҳам адабиётшуносликнинг муҳим

ёрдамчи соҳаси бўлиб, бадиий асарларнинг асл текстини тайинлаш ва тўгри ўқиш усулларини ишлаб чиқади, асарларнинг илмий жиҳатдан текширилган нусхасини яратади. «Адабиётшунослик историографияси» адабиётшуносликнинг ўзининг тарихини ўрганади. Ўрта Осиёда адабиётшунослик Ўрта асрлардаёқ майдонга келган. Жаҳон олимларининг муаллими деб шуҳрат қозонган Абу Али ибн Синонинг «Муътасамуш - шуаро» («Шоирларнинг паноҳгоҳи») асарини (Х1 аср) адабиёт тарихи ва адабиётшуносликка оид илк асарлардан бири деб ҳисоблаш мумкин. Бевосита адабиёт назариясига оид бўлиб, Ўрта Осиё ва Мовароуннаҳрда шуҳрат қозонган таълимот (Навоийнинг «Мезон ул-авзон» ида айтилишича) араб олими Халил ибни Аҳмаднинг (VIII аср) аруз ҳақидаги таълимотидир. Кайковуснинг «кобуснома» асарида ҳам (ХI аср) адабиёт назариясига оид бир қанча масалаларга тўхталинган. Алишер Навойнинг «Муҳокаматул- лугатайин» («Икки тил муҳокамаси») асарида (1499 йил) жаҳон адабиёти ва адабиётшунослигининг муҳим масалаларидан бири қўйилади ва чуқур ҳал этилади. Навоий ҳар бир халқ тилида миллий бадиий адабиёт яратиш мумкинлигини исбот этади: бадиийлик фақат маълум тилларнинг (масалан: форс ва араб тилларининг) имтиёзи экани ҳақида ўз даврида ҳукмрон бўлган нуқтаи - назарни фош этади ва туркийнинг (қадимги ўзбек тилининг) бадиий имкониятларини кенг очиб беради, «Муҳокаматул- лугатайин» ўтмишда адабиётшунослик ва адабиёт назарияси соҳасида яратилган етук асарлардан бири сифатида ўз аҳамиятини доимо сақлайди. Мавзунинг қисқача хулосаси. «Адабиёт» термини узоқ муддат мобайнида изланишлар натижасида юзага келди. Адабиётнинг энг муҳим хусусияти оммавийликдир. Адабиётнинг иккинчи хусусияти унинг маълум шахслар, жамият эгалари томонидан яратилишидир. Адабиётнинг учинчи хусусияти бадиийликдир, яъни ҳаётнинг унда образлар орқали акс этишидир. Адабиёт назарияси ҳақида дастлабки илмий-назарий фикрлар ҳам дастлаб Ўрта Осиё мутафаккирларининг асарларида пайдо бўлган.

АДАБИЁТЛАР: 1. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т. «Ўқитувчи» 1980 йил. 5-30 бетлар. 2. Адабиёт назарияси дастури. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги. Т., 1999 йил. 3. Коллектив «Адабиёт назарияси». 2-томлик. Т., Фан. 1978-1979 йил. 4. Коллектив «Адабий турлар ва жанрлар». 2-том. Т., Фан. 1991-1992 йил. 5 . www . ozbekadabiyoti . uz 6. www.tdpu.uz

O'xshashlar

Адабиёт ўқитиш методикаси фан сифатида

Адабиёт ўқитиш методикаси фан сифатида

Адабиётшунослик фан сифатида

Адабиётшунослик-бадиий адабиёт хақидаги фан

Бадиий адабиёт санъат тури сифатида