Лутфий

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

Лутфий Мавлоно Лутфий XIV—XV асрлардаги ўзбек мумтоз адабиёти нинг атокли намояндаси бўлиб , ўзининг ўзбек ва форс - тожик тилларидаги асарлари билан Шаркда катта шухрат козонган сўз санъаткоридир . Шоирнинг хаёти ва ижоди хакдда замондошлари Давлатшоҳ Самаркандий , Шамсиддин Сомий , Хондамир , Абдулла Қ обулий каби тазкиранависларнинг асарларида мухим қайд ва мулохазалар учрайди . Хусусан , Лутфийни я қ индан билган , у билан устоз ва шогирдлик рутбаси билан борланган Алишер Навоий асарларида келтирилган маълумотлар ғ оят қ имматлидир . Шар қ адабиёти тарихида Лутфий тахаллуси билан асарлар яратган ижодкорлар кўпгина бўлиб , « Қ омус ул - аълам » асарида улардан айримлари санаб утилган . Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомий билан якин муло қ отда бўлиб , ўзининг асарлари билан Хуросон ва Мовароуннахр адабий му ҳ итида чу қу р из колдирган Мавлоно Лут фий « Малик ал - калом », яъни « Сўз подшоси » ( Алишер Навоий ) унвони билан шу ҳ рат қ озонди . Лутфуллох Лутфий Алишер Навоий « Мажолис ун - нафоис » аса рида гувохли к беришича , 99 йил умр кўрган . Шоирнинг замонига оид манбалардаги маълумотлар асосида унинг таваллуд санаси 1366 йил деб кўрсатилган. Лутфий бошлан ғ ич та ҳ силдан кейин мадрасаларда ўз даврининг дунёвий ва шариат билимларини чу қу р ў рганади. С ў нгра эса тасаввуф бобида малака ҳ осил қ илишга киришади. Бу ҳ а қ да Али шер Навоий қўйидагиларни қайд этади: «Мавлоно йигитлигида улуми зохирийни такмил килрондин сунгра Мавлоно Шахобиддин Хиёбоний қ ошида суфия тари қ атида ҳам сулук кўпро ғ дур». Шахобиддин Хиёбоний ЎЗ даврининг кўзга кўринган мутасаввуф шайхларидан бўлиб, унинг « Қ уръони карим»га ёзган шархлари ҳам мавжуд эди. Лутфий ана шу алломадан тасаввуф таълимини олиб, кенг ва чу қу р билим сохиби бўлиб етишди. Лутфий асарларидан шу нарса маълум бўладики, у Абу Али ибн Синонинг « Қ онун» ва «Аш-Шифо» асарларини чу қу р ўзлаштирган.

Лутфийнинг ёшлик йилларидано қ адабиётга бўлган катта қ изи қ иши ало ҳ ида кўзга ташланиб турар эди. Б ў лажак шоир ўзигача бўлган туркий тилдаги адабиёт билан бир қ аторда форс ва араб адабиётларини ҳам қ унт билан ў рганади. Унинг Хофиз, Камол Хужандий ва Насимий меросларига ра ғ бати айни қ са катга эди. Амир Темур давридан бошлаб Хуросан ва Мовароуннахрда руй берган сиёсий марказлашув самараси уларо қ шаклланган адабий му ҳи т Лутфийни ҳам ўз майдонига тортди. Унинг ғазаллари о ғ изга тушиб, мушоираларнинг ва адабий су ҳ батларнинг мавзуига айланди. Оддийгина х а ёт тарзига ўрганган, дарвишларга хос хокисорлик билан муътабарлик касб этган бу шоирнинг шеърлари чуқур фикрларни содда сўзлар ердамида юк о ри бадиий буёкларда ифодалай олиши билан ажралиб турар ва шеърлари шу жих а ти билан Навоий ва Жомий каби адабиёт х о мийларининг дикдат-эътиборини к о зонган эди. Мавлоно Лутфийдан бизгача салмоклигина адабий мерос етиб келган бўлиб, унинг катта к и смини лирик асарлар ташкил қилади. Лутфийнинг лирикадаги серк и рра ижоди хак и да Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис» асарида қўйидагиларни ёзади: «Мавлоно Лутфий ўз замонасининг «Маликул- калом»и эрди. Туркий ва форсийда беназир эди, аммо туркийда шухрати кўпрок эрди ва туркча девони машхур». Шоирнинг форсий ти л даги асарларини т ў плаб девон тўзгани бизга маълум б ў лмасада, унинг бу ти лд а ҳам катта мах о рат би лан ижод қи лганлигини замондошлари муносиб бахрлаган эдилар. Лутфийнинг адабий мероси орасида достонлари ало ҳ ида ўрин эгал- лайди. Шулардан бири 1411 йилга яратилган «Гул ва Наврўз» достонидир. Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да Лутфийнинг бизгача етиб келмаган «Зафарнома» деб номланган достони туғрисида шоҳ и длик беради ва ёзади: «Мавлононинг «Зафарнома» таржимасида ў н минг байтдан орти қ рок маснавийси бор. Баёзга ёзмо ғ они учун шу ҳ рат тутмади». Лутфий ижодининг тадқиқотчилари ю қ орида қаламга олинаётган «Зафарнома» таржимасининг манбаи Шарафиддин Али Яздийнинг форс тилида яратилган

Амир Темур х а ётига оид «Зафарнома» асари эканлигини қайд этадилар. Шундай экан, Лутфий ўз даврида авлодлар учун ғ оят аҳамиятли бўлган бир мавзуга кул ўрган ва Али Яздийн и нг тарих ва хотира услубида ёзилган асарининг туркий тилдаги поэтик намунасини яратган. Профессор Е.Э. Бертельс, шоир бу маснавийни Фирдавсийнинг «Шохнома»си услубидаги к а храмонлик асари сифатида режалаштирган бўлиши керак деб айтади. Лекин к а ндайдир сабабларга кўра шоир уни оққ а кўчирмаган. Навоий ҳам уни «окк а кўчирмагани («баёзга ёзмогони учун») учун шухрат тутмади» деб айтади. Шар қ маданияти тарихига оид манбаларда Лутфийнинг ахлоқ-одоб мавзуида «Машкун ул-хакойик» номи билан ҳам асар яратган-лиги эсланади. Хутанлик Мулла Исматулланинг «Тарихи мусикиюн» асарида Лутфийнинг мусикд тарихи билан ҳам шугулланганлиги, куйлар басталаганлига кдйд этилади. К а рийб юз йил умр кўрган дахо шоирнинг ижод камрови ҳам ранг- баранг бўлганлиги, хусусан, ба диий адабиёт сохасида кўп ишларга улг у рганлиги шуб ҳ асиздир. Лутфийнинг она тилидаги лирик асарларидан иборат девони ўз давридаё қ Хуросон ва Мовароуннахрдан таш қ ари туркий тилда сўзлашувчи кўпгина улкаларга ҳам кириб борган эди. Кейин бу худуд янада кенгайиб борди. Шоир девонининг Республикамизда н ташқа ри кўпгина мамлакатлар кутубхона хазиналарида сақланаётган кулёзмалари шундан далолат беради. Республикамизда Ў збекистон Фанлар Академияси Шар қ шунослик институти фондида Лутфий девонининг ў нлаб нодир нусхалари са қл анади. Ушбу манбалар девоннинг Лондон ва Па риж нусхалари билан қ иёсий-танк и дий ўрганилиб, шоирнинг қ атор «Сайланма» нашрлари яратилди. 1987 йилда F . Ғ улом номидаги ада биёт ва санъат нашриётида чоп этилган Лутфийнинг «Сенсан севарим» номли т ў плами с ў нгги ў н йилликда нашр этилган девонидир. Девон Шарк шеъриятининг етакчи жанрларидан бўлган ғазал, рубоий, туюк, к и тъа ва фардларни ўз ичига олади. У одатдагидек ҳ амд ва наът шеърлари билан бошланади. Девоннинг деярли к ў п нусхаларида Шохрух

Мирзо номига ёзилган қаси д ага кўзимиз тушади.. Айрим нусхаларда эса Темурий шахзодалар: Бойсунрур Мирзо, Искандар Мирзо номига ба ғ ишланган қаси д алар ҳам учрайди. Лутфий девонидан ў рин олган лирик асарларнинг етакчи темаси — иш қ дир. Шу ишқ инсоннинг зох и рий ва ботиний оламини ойна бўлиб акс эттиради. Виз бу асарларда иш қ нинг дунёвий талк и нларини ҳам юксак санъат билан акс эттирилганлигини кўзатамиз. Наво ий ўзининг «Манокиби Пахдавон Муҳаммад» асарида Лутфийни «зохир ахди шуароси», яъни дунёвий мавзулар талк и нида махорат кўрсатган шоир сифатида алох ид а характерлайди. Шоир лири к аси д а анча кенг ўрин тутган дунёвий мавзулар, айни пайтда, диний-тасаввуфий маюулар билан уй ғ унлашиб, бир-бирини т ў лдириб келади. Шу тарзда улар мажоз ва ҳақиқат бирлигини ташкил қилади. Аллох ўзи яратган мавжудот ва махлукотлар орасида инсонни энг муътабар по ғ онага кўтарди. Унта ўз н у рини берди. Инсон шунинг учун ҳам азиздир. У ҳ усн бобида ҳам «мазуари сунъи илохдир». Одам шу қ адар буюк мо ҳи ятки, Аллох, унинг юзида ўз аксини кўради. Лут фийнинг қ уйидаги байтида шу мазмунга ишора қ илувчи теран бир фикр ўзининг гўзал бадиий ифодасини топган: Улки хусн этти ба ҳ она элни шайдо килгали, Кўзгудек кидди сени ЎЗИНИ пайдо 10шрали. Шоир асарлари унинг уша даврда кенг тарк а лган тасаввуф гоялари таъсирида бўлганлигидан далолат беради. Аллох дунёни мукаммал гўзаллик тимсоли сифатида яратган, шу гўзаллик огушидаги одамнинг борликни идрок этиш туйруси, мухдббат х и сларининг устиворлиги, атрофни ураб тўрган жамоат ва наботот олами билан алоқасини энг гўзал фазилатлари сифатида кашф этган. Лекин хаётда ҳамма нарса мувакдат, у ўзлуксиз ҳ аракатда. Табиат фасллари каби одам умрининг фасллари бир-бири билан алмашиниб туради. Шунга к ў ра ҳам Лутфийнинг ғазаллари марказида тўрган қ а ҳ рамон хаётининг Аллох инъом этган барча гўзалликларию,

неъматларвдан ба ҳ рамандлик ту йғ уси билан яшайди. «Бари айш бирла кечса керак ушбу умри фони», деб хитоб қилади. Шоир лирик қ а ҳ рамонини навбах о р келиши би лан чаманларнинг г ў ркираб кетиши, гул фаслининг таровати мафтун этади. У шу чаманда «сарвик от гули хандони»ни излайди. Ёз бўлди, керак ул бути айёр топилса, Барча топилур, бизга керак ёр топилса. Мен кезгучи кулнунг тур ўрин сиз не с ў рарсиз! Истанг мени ул ердаки, дилдор топилса. Шоир лириқасижа хаёт завклари, табиат гўзалликларидан бахра-манд бўлиши, шодлик ва тарона охднглари билан бир каторда инсон кадрияти ва унинг орзу-умидларини оёк ости килувчи «кажрафтор чарх», «сергина фалак», «жахрлатпеша одамлар»дан озурдахрллик кай-фиятлари ҳам юз кўрсатади. Бундай тасвирларда шоир ўзини ураб тўрган хдётга хдр жихатдан якинлашиб боради. Лутфийнинг ҳа миша яхшиликка умидвор бўлган ошиқ; нидоларини ўз ичига олган шоҳ байтларидан бирида қўйидаги талкдшга кўзи-миз тушади. Йу қ турур ёлгўз бу Лутфий жонига жаври ра қ иб, Қ айда бир доно дурур ул жаври нодон тортадур. Лутфийнинг ўзига хос катта мах о рати ҳам дастлаб, бир томондан қаламга олинаётган барча мавзуларни қў лай очиб берадиган поэтик образлар воситасида тасвирлаш билан китобхонлар қ албига йул топишидадир. Услуб соддалиги, ифодаларнинг хал қчилл иги, шеър вазнининг халқ қўшиқларига якинлиги Лутфий лирикасининг муваффакиятини таъмин этган иккинчи му ҳи м омилдир. Лутфий ғазаллари арўзнинг ранг-баранг тармокларида ёзилган ва улар аксар ҳ олларда ҳ ажм жи ҳ атидан жуда ихчамдир. У Ў З ғазалларида арўзнинг хал қ қў ши қ ларига я қ ин тўрган охангдор, уйно қи ў лчовларини танлайди. Лутфий шеърларида халқ урф-одатлари, маросим лав ҳ аларини тез-тез учратиш мумкин. Лутфий ЎЗ лири к асижа халқнинг жонли сўзлашув тилидага эркалаш, юпатиш, қ ар ғ иш, исте ҳ зо, кочири қ ибораларидан ма ҳ орат билан

фойдаланади. Маъшу қан инг жабру ситамларидан к у нгли озурда бўлган ошиқ ич-ичидан зорланиб айтади: Лутфийни ким қ ар ғ ади: «Ё раб, балога учра!» деб Ким, сенингтек тош ба ғ ирлик дилрабога учради. Лутфийнинг назмиятда халқ ма қо лларидан истифода этиш бобидаги санъаткорлиги айни қ са юксакдир. Унинг рубоий, қ итьа, туюк ва фардларида киши рухий оламининг ранг-баранг ла ҳ залари, ахлоқ- мавзуларининг тал қ инлари асосий ўрин тутади. Шоирнинг т ў ртликлари ҳ а қид а сўз борар экан, унинг тую қ лари алохида диккагга сазовор. Купрок туркий тилдаги шеъриятта тааллукли тажнисли (зулмаъниайн) сўзлар воситасида тую қ яратиш санъати Лутфий шеъриятида ёрк и н ифодаланган деб айтиш мумкин. Унинг девонидан ўрин олган кўп л аб туюклардаги нафис маъно товланишлари китобхонни она тилининг бой имкониятлари катламларига олиб киради, уни хаёлга тортиб, эстетик завк беради. Мен сенинг ишқингдин, эй дил, бандамен, Вау, качон еткайман ул дилбанда мен, Бевафоларга мени к илд инг асир, Сен манга султонсан, эй дил, бандамен. Ушбу туюкда уч марта гох қўшили б, гох алох и ца ёзилгани холда такрорланиб келаётган «дилбандамен» с ў зи мисралардаги ў ринларига к ў ра уч маънони келтириб чикармокда: 1) Эй, дил (кунгил), мен сенинг дастингдан к ў л-оёги бо ғ ланган (бандамен); 2) Фарёдим шуки, у маъшук а (дилбанд)га качон етар эканмен; 3) Эй, кунгил (дил), сен мени вафосизларга асир к или б ку й динг. Бунга менинг буйсуниб юришдан бошқа иложим й ук. Чунки сен менга подшоҳсан, мен эса, сенга банда — ( қа рам)дирман. Алишер Навоий ЎЗИНИНГ «Мажолис ун-нафоис» асарида Лутфий нинг туркий тилдаги шеъриятда б ў лгани каби форсий ижод д а ҳам «беназир эрди» деб ёзади. Лутфий, хусусан, форсий қасижанависликда ўз замонаси ижодкорларининг эътиборини қо зонган эди. Навоий ёзади: «Мавлоно Лутфий форсийда қасижагуй устодлардин к ў пининг мушкул шеърларига

$жавоб айтибдур ва яхши айтибдур». Навоий томонидан «Мажолис ун- нафоис»да қ айд этилган бир неча парчаларнинг ўзи Лутфийнинг бу сохадаги салохиятини кўрсатиб беради. На-воийнинг қайд этишича, умри охирлаб бораётган Лутфийнинг: Эй зи зулфи шаб мисолат сояпарвар офтоб , Шоми зулфатро ба жои мо \ дарбар офтоб . ( Сенинг тун каби сочингдан % уёш сояда парвариш топадиган бўлди . Сочингдан таралган шом ч оралигини ой ўрнига қ уёш кўтармоуда ) мат - лали ғазалига замондош ижодкорлар кўплаб жавоб ёзганлар . Лекин уларнинг хеч бири Лутфий даражасида шеър айтолмаган. Лутфийнинг Абдурахмон Жомийга ихлоси катта эди. У Жомийга «Сухан» радифли қасижа ҳам багишлаган. Умри охирида бошлангич байтинигина ёзишга улгўрган «Афтад» радифли ғазалини тугаллаб, ўз девонига киритишини Абдурахмон Жомийга васият кллган. Жо мий кекса шоирнинг бу васиятини адо этган, бугунгача Жомий девонида яшаб келаётган «Афтад» радифли ғазал икки буюк сўз санъаткорининг ижодий ҳамкорлигидан ёдгорлик сифатида кдцрлидир. Лутфийнинг форсий назмиятидаги мислсиз санъаткорлигини ке-йинги асрларда яшаган тазкиранавислар ҳам қайд этадилар. Акбар-шо ҳ замонида яшаган Абдулла Қ обўлий ЎЗИНИНГ «Тазкират ут-таво-рих» асарида Лутфий мероси хакдца сўз очиб, «дар форси шеъри зебо ва қасижаи гарро дорад» («форсийда гўзал шеърлари ва порлок қасижалари бор») деб айтади. Лутфий ЎЗ даври адабий хаётида устоз сифатида катта мавкега эга эди. Кексайиб бораётган шоирнинг уйи кугшнча шогирдлар билан гав-жум бўларди. Унинг якдш шогирдларидан бири Алишер Навоий эди. Навоий ЎЗ устози хакдца гапирганда икки уртадага якдн инсоний муносабатларни ички бир ифтихор билан тилга олади. Навоий Лутфийдан назмиятнинг сирру синоатлари бобида кўп нарса ўрганди. Ус тоз шеъриятига бўлган катта эътикод билан унинг «Лайлатул меърож-нинг шархи сочи тобиндадур», «Кукдадур хар дам фигоним кўргали сен мощи», «Эй сочинг шайдо$

кунгулларнинг саводи аъзами» мисра-лари билан бошланувчи ғазалларига муҳаммаслар боглади. Унинг ус-тозни «Эй жамолинг лахзолу бебадал хуснунг жамил», «Эй кдцинг тубийи жаннат хдвди гулгун устина» мука д димали ғазалларига му-саддаслари ҳам мавжуд. Шуни алохида таъкидлаш керакки, Навоий ўзигача ва Узига замондош бўлиб яшаган туркийг ў й шоирлардан фак а т Лутфий ғазалларигагина муҳаммас ва мусаддаслар бо ғ лаган. Лутфий 1465 йилда ЎЗ манзилгохи бўлган Дехиканорда вафот эт ган. Навоийнинг хабар беришича, Мавлононинг к а бри ҳам ў ша ердадир. Кейинги асрларда Лутфий мах о ратининг таъсир доираси тобора кенгайиб борди. Ф у зулийнинг Лутфий ғазалларига кўплаб назиралари, катор муҳаммаслари маълум. Машраб Лутфийнинг «хох инон, хо х инонма» радифли разалининг матлаидан тазмин нули била н фойдаланиб, бутун бошли янги бир ғазал яратган. Лутфий ғазалларига муҳаммаслар бо ғ лаш Мунис, Огахий, Равна қ ва Амирий ижодларида ҳам учрайди. Шу й ў налишда бизга замондош бўлиб яшаган Чархийнинг ҳам манзур муҳаммаслари бор. Шоир ғазаллари ма қ ом ва халқ куйлари билан ижро этилади. Уларга замондош бастакорларимиз ҳам куйлар ёзганлар. Лутфий девони ва ундан сайланмалар Ўзбекистонда бир неча бор, сунг Туркия ва Туркистонда ҳам чоп этилган. Шоир ғ азалларининг рус ва бошқа тилларга таржима к и лингани маълум. Лутфийнинг бой бадиий мероси адабиётшунос олимларимиз томонидан кенг ўрганилиб келинмокда, у ҳ акда қа тор тадқиқотлар яратилди. Бу ўринда дастлаб Заки Валидий, Е. Э. Бертельс, Ходи Зариф, А. Хайитметов, Э. Рустамов, шунингдек Ё. Ис ҳ о қ ов, Х . Расулов ва Э. Ахмада хў жаев каби олимларнинг тадқиқотларини кўрсатиб ЎТИШ мумкин. Республикамизда шоир номи билан аталган к ў ча, мактаб ва ку- тубхоналар унинг хотирасига абадийлик бахш этиб келмокда.

АДАБИЁТЛАР: 1. Эркин Вохидов. Достонлар. Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т., 1973 йил. 2. Эркин Вохидов. Садокатнома. Т., 1985 йил. 3. Эркин Вохидов. Рухлар исёни. Г. Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. Т., 1980 йил. 4. Эркин Вохидов. Сайланма. Икки томлик. Г. Гулом номидаги нашриёт. Т., 1986 йил. 5. Эркин Вохидов. Изтироб. Т., «Ўзбекистон», 1992 йил. 6. Эркин Вохидов. Шоиру шеъру шуур. Т., «Ёш гвардия», 1987 йил. 7. Эркин Вохидов. Яхшидур аччик ҳақиқат. Т., «Нур», 1992 йил. 8. Эркин Вохидов. Янги аср остонасидаги уйлар. УзАС, 2000 йил, 22-декабр. 9. Р. Иногомов. Шоир бўлиш осонмас. Т., Г.Гулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1996 йил 10.О.Абдуллаев .Тонг нафаси.Шарк юлдўзи,1983 йил, 9-сон. 11.И.Ёрматов .Сохиллар шукухи.Т., «Ёзувчи», 1994 йил. 12. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Темурийлар даври (Улуғбек даври) туркий адабиётга доир баъзи мулоҳазалар

Ийҳом

Ўзбек мумтоз адабиёти

Навоий ва Бобур хаёти , ижодининг узига хос хусусиятлари

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида