Ийҳом

Yuklangan vaqt:

11.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52 KB

Ko'chirib olish

И йҳом «Ийҳом» араб тилида «шубҳага солиш» деган маънони ифода-лайди. Мумтоз адабиётда эса ийҳом ҳақиқий ва мажозий маъно-ларга эга, ёхуд шаклан бир, маъно жиҳатидан ҳар хил бўлган (жинсдош) сўз ёки сўз бирикмасини шеъриятда қўллаган хрлда бир байтда икки хил маънони ифода этиш санъатидир. Масалан, Навоийнинг Бош қўяй дедим оёғи туфроғига, деди: «Қўй», Бўса истаб лаъли рангин сўрдум, эрса деди: «Ол» мисраларининг биринчисидаги «қўй» сўзини икки маънода «майли қўя қол» ҳамда «қўй, керакмас» маъносида тушуниш мумкин. Шунга кўра мисра мазмуни ҳам мусбат, ҳам манфий маънода англашилади. Иккинчи мисрадаги «рангин» сўзи «ран-гини» ҳамда «қизил» маъносини, «ол» сўзи ҳам «ола қол» ва «кизил» маъносини англата олади. Бинобарин, мисрани «Бўса истаб, лаби рангини сўрасам, «қизил» деди ҳамда «бўса истаб, лаълдек қизил лабини тиласам, ола қол деди» маъносида тушу-нилиши мумкин. Навоийнинг Лаъл эмас, ширин лабингким, жон топар андин қаёт, Ким сўруб билдим: ул эрмиш лаългун қилғон набот байтининг иккинчи мисрасида хам ийҳом санъати қўлланилган. Ундаги «сўруб» сўзи икки маънони: «сўраб» ҳамда «сўриб» (лаб-ни) маъносини ифодалайди. Шунга кўра мисрани бир ҳолда «Сўраб билдим: лабинг лаългун қилган, (қизориб пиштан) нов-вот эмиш, иккинчи ҳолда эса «Лабингни сўриб биддимки, у қизилранг новвот экан» маъносини англатади. Бобурнинг Бош кўтармон бодадин, чун ёр оёғи ўртада, Қўймон илгимдин оёқ, чун жилвагар соқий эрур мисраларидаги «оёқ» сўзи ўз маъносида ҳамда «қадаҳ» маъносида қўллангани туфайли байт икки хил тарзда тушунилиши мумкин. Бобур яратган Қондин элга ёиди тифли ашк сирримни менинг, Чунки мен ул ёшни ҳаргиз сохиб асрор этмадим мисраларидаги «қондин» сўзи ўз (қон билан) маъносидан ташқа-ри «қаердан», «қандай қилиб» маъносини ҳам, шунингдек «ёш» сўзи «ёш гўзал» ҳамда «кўз ёши» маъноларини ифодалаши ту файли, байт икки хил англашилиши мумкин.

Ийҳом санъати ўз хусусиятлари жиҳатидан тажнис санъатига яқин туради. Фарқ шундаки, тажнис қўлланганда, байт ёки бандда икки шаклдош сўз келиб икки маънони ифодалайди. Масалан, Бобурнинг Бобур деса ойини не тонг жавру жафолиқ, Ким ҳусн эли ойини, бале, жавру жафодур байтидаги «ойини» жинсдош сўзлари икки ўринда келиб, бирин чи мисрада «ойини» (ой юзлик гўзалини маъносида), иккинчи-сида эса «одати» маъносида ишлатилган. Лутфий қаламига мансуб Мунажжим қршу кўзунг кўргач айтур Ким: «Ушбу ой бошинда фитналар бор» байтидаги «ой» ва «бош» сўзларининг ҳар бири икки маънода, бирикма тарзида эса «ойдек гўзалнинг бошида» ва «шу ойнинг бошларида» деган мазмунларни ифодалаб, ийҳом ҳосил қилади. Ийҳом турлича ҳосил қилинади: 1. Ийҳом кўпинча бир ёки икки сўз, шунингдек, сўз бирик- масини ўз ва кўчма маъноларида қўллашга асосланади. Ўқувчи дастлаб бу сўз ёки сўз бирикмасининг ўз маъносини англайди, диқкат қилсагина унинг яширилган кўчма маъносини илғай ола- ди. Ехуд, аксинча, кўчма маъно юзада бўлса, унга тушуниб ета- ди-ю, ўз маъносини байт мазмунига чуқурроқ кириб борсагина топа олади. Чунончи, Навоийнинг Киши айбинг деса дам урмағилким, ул эрур кўзгу, Чу кўзгу тийра бўлди, ўзга айбинг зоҳир айларму? фардида «дам урмағилким» сўз бирикмасининг кўчма маъносини англаб етиш осон, у ҳолда мисра «Бирон киши сенинг айбингни айтса, дағал сўз билан жавоб берма» тарзида тушунилади. Лекин шоир ушбу бирикмани фақат шу маънодагина ишлатгани йўқ. Иккинчи мисрадаги: «Кўзгу хира бўлиб қолса, бошқа айбингни кўрсатмай қўяди» маъносидан келиб чиқсак, шоир мазкур би - рикмани ўз маъносида «нафас урмоқ, пуфламоқ» тарзида ҳам қўллагани маълум бўлади. Кўринадики, бирикманинг кўчма маъноси юзада сезилиб турса, ўз маъносини яширин ҳолда ифодаланган. Навоий қаламига мансуб Қуёшим ҳар сориға азм қилса, зарраи қолмон, Не учунким, агар айрилсам ондин кун кўра олмон байтида «кун кўра олмон»

бирикмасининг кўчма маъноси бўртиб туради. Ўқувчи байтни «Қуёшдек гўзалим қаерга борса, орқаси-дан қолмайман, чунки ундан айрилсам кун кўра олмайман (яшай олмайман)» деган мазмунда англайди. Ваҳоланки, байтда-ги ушбу бирикмани ўз маъносида, яъни «кунни кўра олмай қо-ламан» тарзида ҳам қўллаган, у ҳолда иккинчи мисра мазмуни «чунки ундан (қуёшдан) айрилсам, кунни кўра олмай қоламан (кундан маҳрум бўламан)» тарзида тушунилади. 2. Кўпинча ийҳом санъати сўзларнинг икки еки кўп маъно- лигига асосланади. Маълумки, тилимиздаги кўп сўзлар икки ёки ундан кўпроқ маънони ифодалаши мумкин. Шоир бир сўзнинг икки ёки уч маъносини назарда тутган ҳолда улардан бирини аниқ ифодалаб, иккинчисини ва учинчисини яширин қолдира- ди. Масалан, Огаҳийнинг Билмайин сўрғоч лабингдин шарбати кайфиятин, Он гладим: эркан фузун аъдоду имкондин лазиз байтидаги «сўрғоч» сўзини икки маънода англасак, шоирнинг нозик бадиий истеъдоди кўзга ташланади. Мазкур сўзни «сў-рамоқ» тарзида тушунсак, байтдан «Лабингнинг шарбати қан-дай эканлигини билмасдан сўраган эдим, англадимки ададу имкондан ҳам ортиқ даражада ширин экан», — деган мазмун-ни ўқиймиз. Ёри лабининг қандайлигини билмаган ошиқ одамлардан сўраб билибдики, ҳаддан ташқари ширин экан. «Сўрмоқ» сўзининг ўз маъносини сакдасак, у ҳолда байтни «Лабингни билмасдан сўриб қўйгач, унинг шарбати қандайли-гини билиб олдим: беҳад даражада ширин экан», — тарзида талқин қиламиз. Кўринадики, сўз маъносининг ўзгариши байтдаги бошқа бир неча сўзнинг ҳам янгича маъно касб эти-шига сабаб бўлади. Лутфийнинг Қонимни тўкар лаби ёзуқсиз, Андин нетайинки сўрса бўлмас байтида «сўрмоқ» феълининг «сўрамоқ», «сўроқ қилмоқ» ва «сўрмоқ» маъноларидан фойдаланиб ийҳом санъати қўлланган. Диққат кдлинса, бу сўзни «сўрамоқ» маъносида тушунсак, байт ни «Лаби ҳеч бир гуноҳсиз менинг қонимни тўкаяпти, бунинг сабабини ундан сўраб бўлмайди-да» тарзида, «сўроқ қилмоқ» маъносида англасак, «Лаби гуноҳсиз ҳолда менинг қонимни тўк-моқца, шу айби учун уни (қозихонада)

сўроқ килса бўлмайди-да» тарзида, «сўрмоқ» маъносида эса «шу айби учун лабидан сўришнинг иложи йўқ-да» тарзида талкин килиш мумкин. Огахийнинг Ғойиб ўлди ақл очғоч оразин не тонг сўрсам, Ким ики лаби эрди ул маҳалда ҳозирлар байтида ҳам худди шундай уч маънони илғаш мумкин. Байтдан «Ёр юзини очганидан кейин акл ғойиб бўлди, икки лаби ўша маҳалда ўша ерда турган эди, шунинг учун улардан сўраб бил сам бўлади», «Ёр юзини очгач; акл ғойиб бўлди, ёр юзи уни қаерга гум қилганини ўша ерда турган икки лаби билиши керак, бино-барин, уларни сўроқ килишим мумкин», «Ёр юзини очганидан кейин акдимни йўқотдим, ўша ерда ҳозир бўлиб менга ёрдам беролмаган икки лабни сўриб жазоласам, айб бўлмайди», — ка-би маъноларни уқиб олсак бўлади. 3. Баъзида бир аниқ маънони ифодаловчи сўз икки шахсга ёки нарсага тааллуқ қилиб олинади, бу шахслардан (нарсалар-дан) бири яққол билиниб туради-ю, иккинчисини илғаб олиш қийинроқ бўлади. Масалан, Лутфий ғазалидаги Адамдур ул оғиз фи крин да Лутфий, Халойиқ билмай они бор дерлар байтидаги «они» ва «бор» сўзларига диққат қилайлик. «Они» сўзи юзаки қараганда Лутфий сўзини ифодаловчи олмощдир. Байтга диққат қилсак, шоир: «У оғизни ўйлайвериб Лутфий адо бўлди, одамлар билмасдан уни (Лутфийни) бор (тирик) дейиша-ди», — деган мазмунни тушунамиз. Лекин бу сўз «оғиз»га ҳам тегишли. У ҳолда байт: «Ёр оғзининг бор-йўқлигини ўйлайвериб Лутфий адо бўлди (охири йўқлигига ишонди), одамлар билмас дан у оғизни бор деб ўйлашади», — тарзида талқин қилинади. Бир байтдаги бир хил сўзлар воситасида бир-биридан кескин фаркланувчи икки мазмуннинг ифодаланиши чиндан ҳам шоир-га хос юксак маҳоратдан дарак беради. 4. Баъзан шоир икки хил маъно ташувчи сўз ёки сўзлар бирикмасидан фойдаланар экан, байтнинг сохта ва ҳакиқий (шоир назарда тутган) маъносини ифодаловчи мисралар майдон-га келади. Ўқувчи байт юзасида турган сохта маънога алданиб қолмай, ҳақиқийсини топиб олиши зарур бўлади. Масалан, Бо-бур қаламига мансуб бўлган .

Хубларни кўз кўруб қон қилди Бобур бағрини, Эмди кўздин қон тўкармен, ким будур анга қасос байтидаги «кўздан қон тўкармен» бирикмаси икки маънони ифодалайди. Кўзга аниқ ташланиб турган маъно «Гўзалларни кўз кўриб, Бобур бағрини қон қилди (кўзим туфайли бағрим қон бўдди), энди кўзимдан қон ёш тўкяпман, бу унга (кўзга) қасос-дир», — тарзидадир, лекин бу ҳолда «бу унга қасосдир» ифодаси мантиқан мое келмайди, зеро бағирдан чиққан қон кўздан оқаётган экан, буни кўздан олинган қасос деб билиш жудаям тўғри бўлмайди. Дарҳақиқат, байтнинг иккинчи маъноси яши-рин ҳолда ифодаланган. Иккинчи мисрани «Кўзимнинг қонини тўкяпман (кўздан оқаётган қон бағирдан чиқаётгани йўқ, балки ошиқ ўз бағрини қон қилган кўздан қасос олиб унинг қонини тўкяпти: яраланган кўзнинг қони тўкиляпти)», — деган маънони англасак, мантиқ тикланади, демак Бобур «кўздан қон тўкар-мен» ифодасини асосан иккинчи маънода қўллаган бўлиб, би-ринчи хил йфода сохтадир. Алишер Навоийнинг Кўнгул сўрғолн келдинг, табибо, муни билким, Ул оворадин сендек менга ҳам хабар йўқтур байтидаги «кўнгул сўрғали» бирикмаси ҳам юзаки қараганда «кўнглимни сўрашга (далда беришга)» маъносини ифодалайди, бинобарин, байтдан «Эй табиб, кўнглимнинг йўқолиб қолга-нини билиб далда беришга келибсан, шуни билгилки, сенга ўхшаб мен ҳам ундан ҳанузгача хабар тополмадим, қаерларда овора бўлиб юрган экан», — деган мазмун англашилади. Шу бирикмани «кўнглимни сўроғлаб (излаб)» маъносида ҳам ту-шуниш мумкин, у чоғда мисралар «Эй табиб, кўнглимни да-волаш учун қидириб келибсан, у оворани йўқотиб қўйдим, қаердалигидан сен каби менинг ҳам хабарим йўқ» деган маз-мунга эга бўлади. Диққат килинса, шоирнинг мақсади иккин чи ифодада акс этган бўлиб, биринчиси сохта эканини англаб олиш мумкин. 5. Баъзан тажнис санъати қўлланган байтларда жинсдош (шаклан монанд) сўзларнинг бири қайси маънони англатиши яққол кўзга ташланмай, ийҳом ҳосил қилиб, ҳар икки маънони ифодалаши ҳам мумкин. Масалан, Бобур ғазалидаги

Ҳажр аро ишрат оёғин борму нўш айлар чоғим, Сенсизин юруб оёқ ичкунча синсун оёғим байтида «оёқ» сўзи уч ўринда қўлланган. Биринчи мисрадаги ва иккинчи мисра аввалидаги «оёқ» сўзининг «қадаҳ» маъносида ишлатилганлиги аниқ кўзга ташланиб туради. Байт сўнгидаги «оёғим» сўзи эса икки маънода англашилиши, яъни «қадаҳим синсин» ва «оёғим синсин» маъноларини ифодалаши, биноба рин иккинчи мисра «Сенсиз юриб қадаҳ ичгунча оёғим синсин» ва «Сенсиз юриб қадаҳ ичгунча қадахим синсин» тарзида англа шилиши мумкин. Ийҳом санъати хусусиятларидан муаммолар тузишда кенг фойдаланилган. Масалан, Алишер Навоийнинг «Саъд» номига ёзилган: Бу гулшан ичраки йўқтур бақо гулига сабот, Ажаб саодат эрур чиқса яхшилик била от муаммосида «чиқса... от» сўзлари бирикмасини икки маънода: «номи чикса», шунингдек «о, т» (ҳарфлари) чиқиб кетса» тарзи да англаш мумкин. Мисра мазмунини «о, т чиқиб кетса ажойиб саодат бўлади» тарзида тушуниб «саодат» сўзидаги «о» ва «т» ҳарфлари чиқариб ташланса, араб ёзувидаги «Саъд» сўзи ҳосил бўлади, бинобарин муаммо ечилади. Фурқатнинг «Нукта лаб устида бежодур» дедим, айди қулиб: «Сахв килмиш котиби тақдир магар таҳрирда» байтидаги «нукта лаб устида» сўзларини «лабинг устидаги хол», шунингдек, «лаб» сўзи устидаги нукта (араб ёзувида «лаб» сўзи ёзилганда, нукта «б» ҳарфининг остига қўйилади) маъноларида англаш мумкин. Бунинг натижасида байт икки маънода тушуни-лади: 1. «Лабинг устидаги хол бежо турибди» десам, маъшуқа кулиб «Тақдир котиби таҳрир чоғида (яъни менинг юзумни чизаётган-да) хато қилиб холни лабим устига қўйиб қўйган» маъносида, шунингдек, «Лаб» сўзи устидаги нуқта ўринсиздир» (яъни «лаб» сўзи ёзилганда нуқта «б» ҳарфининг остига қўйилади-ку маъно сида) десам, маъшуқа кулиб, «Тақдир котиби «лаб» сўзини ёзаёт-ганда таҳрир чоғи хато қилган-да», — деди» маъноларида англа- нади.

$Мисоллар: Жавҳари руҳи ким, аслин билмади ахли калом, Банда бир сўз бирла ногаҳ билди оғзингдин сўруб. (Атоий) Ишқинг ўтин гар Навоий десаким айлай рақам, Сўзидин куяр қалам, қурур қаро, эрир давот. (Навоий) Мени бемор ўлар ҳолатға етконда ики лаълин Сўруб билдим аларнинг бири шаккар, бири кавсардур. ( Огаҳий) Ғойиб ўлди ақл очғоч оразин не тонг сўрсам, Клм ики лаби эрди ул ма\ алда ҳрзирлар. ( Огаҳий) Билмайин сўргоч лабингдин шарбати кайфиятин, Онгладим эркан фузун аъдоду имкондин лазиз. ( Огаҳий) ТАНОСУБ Шеър байтларида маъно жиҳатидан бир-бирига яқин тушун-чаларни англатувчи сўзларни қўллаб, улар воситасида образли ифодалар, лавҳалар яратиш санъати таносуб деб аталади. Маса-лан, Лутфий қаламига мансуб Сен ҳусн ила бойсан, сенга чун фарз дурур ҳаж, Қил тенгри учун Каъбаи кўнглумни зиёрат байтида ҳаж воқеаси билам алоқадор тушунчаларни билдирувчи ҳаж, фарз, тенгри, Каъба, зиёрат сўзларининг бир ўринда келти- рилиши шоирга ошиқ ва маҳбуба муносабатларини таъсирчан ифодалашга ёрдам берган. Оғаҳийнинг$ Соз базмидин на»о ушшоқға махсус ўлуб, Чангдек фарёдлар маҳзуну дилзоримга хос

Соз базмидин на»о ушшоқға махсус ўлуб, Чангдек фарёдлар маҳзуну дилзоримга хос

O'xshashlar

Темурийлар даври (Улуғбек даври) туркий адабиётга доир баъзи мулоҳазалар

Юсуф Сарёмий бадияти, вазни ва қофияси

Алишер Навоийнинг насрий асарлари тасниф ва тавсиф

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари

Интервью олишда касб одоби меъёрлари