Юсуф Сарёмий бадияти, вазни ва қофияси - Adabiyot - Referatlar

Юсуф Сарёмий бадияти, вазни ва қофияси

Yuklangan vaqt:

10.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

124 KB

Ko'chirib olish

Юсуф Сарёмий бадияти , вазни ва қофияси Юсуф Сарёмий бадиий тасвир воситалари ва шеърий вазнлардан фойдаланишда ҳам ўз бадиий маҳоратини ёрқин намойиш эта олган шоирдир. Шоир лирикадаги турли хил бадиий мураккаблик ва шаклбозликка зид равишда ғазалларининг бадиий содда, самимий ва табиийлиги учун курашади. Бу борада А.Рустамовнинг «бадиий асарда ҳақиқат ҳам, унинг ифода воситалари ҳам бадиий тус олади» деган фикри ўринлидир. Шунингдек, Шарқ поэтикасининг «фикрни равон ва нафис ифодалаш йўллари ва воситалари, бадиий санъатнинг (приёмлар, воситалар) турлари ҳамда хусусиятлари каби муҳим масалаларини ўз ичига олувчи» соҳаси бўлмиш илми бадеъ Сарёмий лирикасида ўзининг чиройли ифодасини топгандир. Биз бу ерда асосан шоир ижодидаги илми бадеънинг, шеърий санъатнинг маъноси билан боғлиқ бўлган гуруҳи маънавий санъатларга тўхталамиз. Сарёмий илми бадеънинг шеърий фикрларга қанот бағишлайдиган, мазмунни таъсирли қиладиган, фикрни бўрттириб, оҳангдорликни кучайтирадиган тазод, ийҳом, тажоҳул-ул-ориф, тажнис, тавзеъ, таъдил, тасбиҳ, такрир, истихрож, илтизом ва бошқа шу каби кўплаб анъанавий усуллардан ўз ижодида маҳорат билан фойдаланган. Фикримизнинг далили учун Сарёмий шеъриятида қўлланилган бадиий санъатнинг энг муҳим турларига тўхтаб ўтамиз ва шоир ижодидан уларга характерли мисоллар келтирамиз. Бадиий воситалар ичида ийҳом санъати ўзига хос мураккаблиги билан ажралиб туради. Атоуллоҳ Ҳусайний бу санъатга шундай таъриф беради: «Ул андин ибораттурким, каломда бир лафз келтирурларким, андин икки маъно англашилур, бир маъносининг англами яқин, иккинчисининг англами йироқ бўлур ва мурод англами узоқ маъно бўлуб, анинг яширин маънодошиға, хоҳ ўшул каломда бўлсун, хоҳ андин ташқарида бўлсун, таянилур». Мазкур санъат шоирдан катта маҳорат, ўқувчидан эса зийраклик талаб қилади. Шунингдек, Сарёмий ҳам ўз асарларида бу санъатдан кўп ва моҳирона фойдаланган.

Абдулхалил қории илми адаб паноҳ, Дийдамға хайри мақдаминг, эй монд, ҳойи роҳ. Шарқи сипеҳр фазлида то банда мисли меҳр, Ғарби камол авжида монанди бадру моҳ. (123-б.) Бу байтда «шафқат», «лутф» маъносидаги «меҳр» билан «қуёш» маъносидаги «меҳр» бир жойда берилган. Натижада шоир бир неча байтда берилиши керак бўлган фикрни бир байтда ифодалаб беради. Қуйидаги байтда ҳам «бемеҳр» икки (шафқатсиз ва қуёшсиз) шаклдош сўзни ўз ичига олган: Бемеҳрлар хаёли кўздин юборди уйқу, Чун зарри они истаб ҳаргиз қарор топмай. (81-б.) Сарёмий фойдаланган муҳим санъатлардан яна бири тазоддир. Тазод санъатида шоир зид маъноли сўзлардан фойдаланади. Лекин мисолларга қараганда, тазод фақат сўз маъноси билангина чегараланмасдан, васф қилинаётган ҳодиса ва нарсаларни ҳам ўз ичига олади. Сарёмий бу санъат турини мукаммал эгаллаган бўлиб, бу ҳолатни қуйидаги ғазалда ҳам кўриш мумкин: Висоли жаннатиға дохил айлаб шум рақибларни, Фироқи дўзахи бирлан мани қаттиқ азоб этмиш. (68-б.) Бу байтдаги «висол-фироқ», «жаннат-дўзах» тазоди яхши чиққан. Мана бу рубоийда эса, «шоҳ-гадо» тазоди жуда гўзал ва таъсирли ифодаланган: Ҳар кимки мунда бўлса гадо анда шоҳдур, Ким мунда шоҳ, анда, билинг, хоки роҳдур. (77-б.) Юқоридаги мисоллардан ҳам сезиладики, шоир ўзига хос тазод ярата олган. Бу ҳолат Сарёмий девонидаги ғазалларнинг ғоявий-бадиий қийматини оширишга имкон берган ҳамда тазод шоир ижодидаги етакчи санъатлардан бирига айланган. Бадиий адабиётда «билгувчини ўзини билмасликка солиш санъати тажоҳулул ориф» деб аталади. Сарёмий бу санъатнинг ҳам чиройли намуналарини яратган. Масалан, қуйидаги ғазалнинг бадиияти тажоҳули орифга асосланган: 2

Кўрингки фурсати қиш ўтти, навбаҳор қани?! Ҳавои сайри чаман гашти гулузор қани?! Мақоми дилкаш назиҳат фазои маъмани йўқ, Шароби соқию уд тараб бу шиор қани?! (126-127-б.) Бундан ташқари, шоир асарларида тасбиғ (ташобиҳул атроф)нинг намуналарини учратамиз. Мазкур санъат такрорга асосланган бўлиб, мисра ёки байт охиридаги сўз ёки сўзлар бирикмаси кейинги байтнинг бошида такрорланиб, мисра ё байтларнинг ўзаро алоқасини, изчиллигини занжир ҳалқаларидек бир-бирига боғлайди. Қуйидаги байтларга диққат қилинг: Эй кўнгил, ҳижрони ёр дилрабодин нола қил, Шоми фурқатда мани қилған адодин нола қил. Нола қил, эй не сарипои лаб ҳар бандадин, Қайда кўрсанг ҳоли мандек бенаводин нола қил. Ёки: Кўрдум юзини дурида олийжаноб хат, Гарданида ўйла ҳола чекиб мохитоб хат. Хатини фикри маҳва қилибдур саводи дил, Ғам шоми чекти, шаъшаъадин офтоб хат. Ушбу мисоллардан ҳам кўринадики, тасбиғ санъати шоирнинг сўз устидаги узоқ, давомли изланишлари, ихтирочилиги, бирдан-бир муносиб, ёрқин ва мавзун сўз қидириб топиши натижаси, меҳнат ва маҳорат самараси сифатида яратилган. Шунинг учун ҳам шоир яратган бу тасвирий усулда ҳар бир сўз шоирона ҳис этилади. Бадиий адабиётда бир хил янгроқ товушга эга бўлган сўзлардан фойдаланишни бадеъшунослар «тавзеъ» деб атаганлар. Сарёмий бу санъатдан ҳам ўринли фойдаланган: Адаш ёри ҳамдам Юсуфий, борай адаш ўлди, Адашиб сани аларданким сани айтур адашимдур. 3

Ушбу байтда «а»лик сўзлар уюштирилган бўлиб, мазкур санъат тўғри қўлланилган, чуки янгроқдошлик туфайли маънога зарар етказилмаган, аксинча ғазалнинг таъсирчанлигини оширган. Муайян сўзлар маълум бир ички мантиқий тартиб билан изчилликда берилади. Масалан: бир, икки, уч...; оқ, қизил, қора... ва ҳоказо. Ушбу санъатни Атоуллоҳ Ҳусайний шундай таърифлайди: «Ани сиёқату-л-аъдод ҳам дерлар. Араб фусаҳофи ва баъзи ажам шуароси қошинда содда отларни бир тартибу бир тариқада келтирмакдур». Адабиётшунос С.Рафиддинов эса қуйидагича ифодалаган: «Бу санъатда байтдаги от ёки бошқа гап бўлакларини (масалан сонни) бирин-кетин тартиб билан ифодалаб берилади». Шоирнинг қуйидаги байтларида таъдил моҳирона қўлланган: Бўлса бу кеч ҳамдами доно бир, икки, уч, Аҳбоби хўб талъати танҳо бир, икки, уч. (32-б. Ёки Қилмоқ тамошаи жамол ёр олдида озода шамъ, Куюб, ёнуб, гирён бўлуб, жонон қўлида сода шайх. Сўз такрорига асосланган санъатлардан яна бири тасдирдир. Юсуф Сарёмий ижодида ҳам тасдир санъатига қатор намуналарни учратамиз: 1. Байт бир сўз билан бошланиб, шу сўз билан тугайди. Масалан, қуйидаги байтларнинг биринчиси «ишқ» сўзи билан бошланиб, шу сўз билан тугаган: Ишқ борин жумла ашё чеккали ожиз келиб, Бу ҳазиз хок бўлди, оқибат даркор ишқ. 2. Байтнинг биринчи мисраси бошида сўз иккинчи мисрада ҳам такрорланади: Бирни бозор муҳаббатда сотар, қуллиқ учун, Бирни ажлолу кароматда қилур аҳрор ишқ. Баъзи саркарам садои гулгун ноқус дер, Баъзи сармаст май завқи ҳарам заввор ишқ. 3. Биринчи мисра ўртасидаги сўз иккинчи мисра охирида қайтарилади: Етти шаҳар ишқ кезган кўҳкў девонавор 4

Орифи биллоҳи Фаридуддин эрур, Аттор ишқ. 4. Байтнинг биринчи мисра ўртасида сўз иккинчи мисра бошида такрор келади: Мундоғ ота-онасида фарзанд фурқатин, Фарзанд ота-она учун айларму оҳ-воҳ. 5. Ушбу байтда тасдирнинг бешинчи тури ҳам бор, яъни биринчи мисра ўртасидаги ота-она сўзи иккинчи мисра ўртасида қайтарилади. Кўринадики, тасдир санъатини кенг қўллаш орқали шоирнинг сўзга муносабати, унинг рангин маъно қатламларини ҳис қилиши ва сўзнинг зарурини қофия ва вазн жиҳатидан ҳам ўз ўрнига қўйиб ишлата билиш маҳорати англашилади. Шоир воқеий, тасвирий ва мантиқий уйғунликдан ташқари яна тилнинг ўзининг ички уйғунлигидан ҳам унумли фойдаланади. Юсуф Сарёмий фойдаланган муҳим санъатлардан яна бири мувашшахдир. Ушбу санъатнинг мураккаблиги шундаки, ҳар бир байтнинг бош ҳарфлари орқали шоир ўзи билган бирор шахснинг номини назарда тутади. Бу ўринда бир мисол билан чекланамиз: Гулчеҳраи гул пираҳан зебо қаду сиймин бадан, Ширин лаби, шаккар даҳан, ёқут ё лаъли Яман?! Рухсора айлаб оташин, базм ичра шамъи бодадин, Қотил кўзи айлаб камин, ўлтурмади ҳасратдаман, Очмай руҳи тобонини, оқузди ашким қонини, Мушкин хати райҳонини искатмай ул рашки чаман, Маст шароб ноз ўлуб, ҳуру паридин соз ўлуб, Кўп қаҳру лутфи оз ўлуб, илкида зулфидин расан. Ўлтургали келса етиб, илкида ҳанжар беркитиб, Турсам ўзум қурбон этиб, ул юз чароғи анжуман. Лаъли зумураддин асар, кўрсатти гуфтори гуҳар, Йўқтур хато, чин сўз магар, холу хати мушки Хўтан. Доғи жамоли лоладур, қаддига қумри воладур, 5

Бир шўх раъно боладур, мастонаи бебоки фан. Ёқамни чок айлай десам, ўзни ҳалок айлай десам, Савсан чекуб тиғи дудам, истар фидоси жону тан. Ноламни кўргач андалиб, сўрди фиғон айлаб келиб, Ман йиғласам гуллар кулар, турфа гула айлаб шикан. Хандона лаб ул нозанин, ҳар дам дилида меҳру кин, Доим билур ялғонни чин, айлар ғазаб ул чиндин. Оҳ ул гулум қилмай жафо, кўрсатса бир меҳру вафо, Ҳар субҳидам дасти дуо, айлай ҳақига борман. Номингни Юсуф чекти, ҳар мисра бошига тожи сар, Эй нозанин тарсеъ этиб, зийнат учун дурри Адан. (113-б.) Ушбу ғазалда шоир Киромиддинхон номи зийнатланган. Санъатлар орасида сўз қайтариғига асоланган санъатлардан бири такрирдир. Мазкур санъатда кучайтирув, таъкид ва ҳаяжон бир сўз ёки иборани такрорлаш йўли билан ифода қилинади. Тубандаги байтларда Сарёмий такрирнинг чиройли намуналарини яратган: Қилурға сайри чаман чиқти ул муанбар соч, Белига чирмашибон кокили қулоч-қулоч. Юзин гулини асирин навоси ўзгачадур, Ани қошида чаман булбули эрур қоч-қоч. (33-б.) Шоирона эҳтирос ва дид билан топилган ушбу такрир поэтик образ элементи сифатида асосан шеър ғоясини очиб беришга сўнгра шоир олами, ижодий индивидуаллиги ҳақида маълум тасаввур туғдиришга қодир бўлади ҳамда унинг истеъдоди ва шеърий уқувини, эмоционал ва интелектуал иқтидорини намоён қилади. Сарёмий ижодида сўз такрорига асосланган санъатларнинг деярли ҳамма тури учрайди. Шунингдек, илтизом санъатининг вазифаси – шоир бир ёки бир неча сўзни байт ёки мисраларида қайтариб, ўқувчига шу сўз орқали ифодаланаётган маънонинг муҳимлигини англатади ва баён қилинаётган 6

фикрнинг киши хотиридан мустаҳкам ўрин олишини таъминлайди. Қуйидаги ғазалда Сарёмий «сўз» сўзининг илтизомидан устодона фойдаланган: Сўз дема, барқи жаҳон сўздур бул андин бохабар, Боиси суди зиён ҳам куфру иймон келди сўз. Юсуфий сўз қадрини ким билди топди иқтидор, Шарбати йуҳйил иъзом лаъли жонон келди сўз. (63-б.) Шоир бу ғазалида сўзнинг қадри нечоғлигини, унинг қудрати, ғоявий- маънавий ва бадиий ифодавий функцияларини чуқур ҳис қилиб, сўзнинг ички имкониятларини тўла тасаввур этган ҳолда санъаткорона жойлай олади. Сарёмий санъатларнинг тил қоидалари ва унинг грамматик хусусиятларига асаланган иштиқоқ турининг янги-янги намуналарини яратди: Боғу гулзору чаман, гулшани гулистону бўстон, Оразинг кўрмоқ учун гулдин қизил рухсор қон. (109-б.) Мазкур байтда «гул» ўзагидан, тузилган сўзлар билан иштиқоқ ясалган. Шоир ўзакдош сўзларни уюштириш натижасида гап бўлаклари орасида синтактик алоқалардан ташқари ўзак нуқтаи назаридан ҳам боғлиқлик ҳосил қилади. Бу эса шоирнинг айтмоқчи бўлган фикрини кучайтиришга, таъкидлашга ёрдам беради. Бадиий тасвир воситалари ичида истихрож санъати ўзига хос ўрин эгаллайди. Бу санъатнинг луғавий маъноси – «қазиб чиқармоқ», яъни текстда тилга олинган ҳарфлардан сўз қазиб чиқарилади. Қуйидаги байтларга эътибор беринг: Кел, эй дил айлама ҳаргиз тазоиъ авқот, Умидинг ўлса сани ҳақ қошида фавзи нажот. Асоси мабнаи Ислом келди, беш адад, «Алиф»ки аввалидур, билки таййиба калимот. Иккинчи «син»и етургай сани саломатга, Бўлурға ноил ўлуб, бўлди санга фарз салот. Учунчи «лом» ўттиз кун, бир ой рўзани фарз, Чу қилди ҳазрати Ҳақ бандасига бори ҳаёт. 7

«Алиф» бинои чорум кимики бўлса ғани, Ба амри шаръ эрур айламас адои закот. Бешинчи «мим» ила Ислому дин топти камол, Ки фарзи ҳажжи Ҳарам бўлса роҳ бе офот. Шоир ҳар бир байтга биттадан ҳарфни сочиб, Ислом сўзини ҳосил қилади, яъни _______________ ҳарфларидан __________ сўзи вужудга келди. Шоир буни ўта моҳирлик билан ифодалайдики, бу билан ғазалнинг вазни ёки маъносига путур етмайди, аксинча ғазалнинг таъсирини ошириб пурмаъно беради. Бадиий нутқда мақол, масал ва ҳикматли сўзлардан фойдаланиш «ирсоли масал» санъати дейилади. Байтда ирсоли масални ўринли қўллаш, асарни мазмунан чуқур, лекин содда ёзиш шоирнинг юксак истеъдодидан дарак беради: Нотавонлиғ кишини роҳатидур Роҳати гўшаи қаноатидур. Бир масал бор, эл аро машҳур: «Чумолининг қаноти офатидур». (138-б.) Юсуф Сарёмий асарларида муболағадан ҳам моҳирона фойдаланади. Сарёмийда муболағанинг ақлга сиғадиган, солим завқ нуқтаи назаридан маъқул бўладиган мақбул, иғроқ турлари кўпроқ учрайди. Шоирнинг муболағалари воқеийлик, мантиқ нуқтаи назаридан асосли, тасаввуримизда ёқимлидир. Масалан, қуйидаги байтни олайлик: Девона хотиримға жуз ёди келмас, Бир йўл сўрарға ҳолим на ўлди нигор келмас. Қон бўлди кўзда ашким истаб шабу висоли, Гулгунузор моҳирў руҳ лолазор келмас. (68-б.) Бу байтдаги бўрттириш (кўз ёшининг қон бўлиши) воқеий бўлмаса-да, мантиқан тўғридир. Ундан ташқари кейинги ташбиҳ, яъни шоир ой юзли маҳбуба юзидаги қизилликни лолазорга ўхшатиши натижасида муболаға табиий тус олган. 8

Тубандаги байтларда Сарёмийнинг ошиқни маъшуқа йўлидаги «кўз ёши» ва «ҳижрон»ига нисбатан ишлатган муболағаси ҳам ғоят гўзал чиққан: Борди биздин бир дам ул, гулдастаи боғи Эрам, Йўлида сув бўлди мисли ашки чашми интизор. Яралар кўксумда бутмас бўлди ҳижрон тиғидин, Юсуфий бўлмиш рақиби бадшиорим ёра-ёр. (58-б.) Булардан ташқари тасвирда бирор достон, афсонавий воқеа, машҳур асарлар ва уларнинг қаҳрамонларига ишора қилиш йўли билан ифодаловчи талмеҳ санъати ҳам Сарёмий лирикасида ўринли ишлатилган. Масалан, тубанда келтирилган парчаларда Манмур Халлож инсоннинг илоҳийлигини шарафлаб «Аналҳақ» «Мен Худоман» дегани учун мусулмонлар ҳукмронлари томонидан шаккокликда айблаб қатл қилинганлиги ҳақидаги воқеага, кейинги ғазалда эса, Лайли ва Мажнуннинг ишқий можаросига ишора бор: Ҳар тийра табъ олдида чун гул очилмаким, Яъни чу шахди хам ила гуфтор қилмағил. Мансурдек йўлунгда «Аналҳақ» дегузмайин, Ошиқларинг ерини сардор қилмағил. (87-88-б.) Яна бир мисол: Ишқ водийсида ҳар ким ўзни Мажнун айлагай, Қилса арзи ҳусн агар ул орази Лайли мисол. Шоирнинг маҳоратини, хусусан, унинг тасаввур ва хаёл оламининг бой ёки қашшоқлигини кўрсатувчи воситалардан бири ўхшатишдир. Сарёмий ўхшатиш бобида ҳам ўзига хос етуклигини кўрсатади: Жомдек даврон қўлида элни саргардониман, Ким бу ҳасратлин сабудек, ёш тўкарман зор-зор. Сарёмийнинг ўхшатишларидаги ўхшамиш фақат шаклга эмас, вазифага асосланган. Масалан, юқоридаги байтда ҳам шоир қаҳрамоннинг кўз ёшининг оқишини сабудан – кўзачадан сув қуйилаётган ҳолатга ўхшатади. Бунда муболағанинг маљбул турига ҳам ишора бор ва кўпчиликни хаёлига келмаган ўхшатиш ҳосил бўлган. Сарёмий ўхшатишларининг яна бир хусусияти шундан 9

иборатки, улар мураккаб ҳодиса ва мавжудотни соддалаштириб, мавҳумларини моддийлаштириб тасвирлашни таъминлайди: Эй хаёли оразинг, ҳар дам танимға жон эрур, Бевисолинг ҳамнишиним, нолаи афғон эрур. Ҳажр бир ўтлуғ бало эрканки, куймаклик ишим, Ҳар дамим сансиз чиқар бир оташи сўзон эрур. Эй, гули боғи малоҳат, қомати нахли мурод. Меҳри ишқинг пардаи, жоним аро пинҳон эрур. Ушбу ғурбат Кўҳ даштида манам Мажнуни зор, Жону дил бу водийи меҳнатда саргардон эрур. Хури жаннат зодисан, ёхуд паризоди Эрам, Бош оёғинг рашки боғ равзаи ризвон эрур. (48-б.) Қайд этганимиздек, шоир ўхшатишларида нимагадир ўхшатиш, нисбат бериш, муқояса қилиш орқали оламнинг турли предметлари, ҳодисалари, жараёнлари, уларнинг моҳияти, характерли белгилари, ҳолатлари ҳақида китобхонга муайян эстетик туйғу, ҳайрат, рағбат уйғотади. Юқорида Сарёмий ўз ғазалларида қўллаган бадиий санъат, ифода ва тасвир усулларига мухтасар тўхталинди. Шунга асосланиб, шундай хулосага келиш мумкинки, демак, Сарёмий ўз ижодида ўзигача мавжуд бўлган Шарқ шеъриятининг ранг-баранг тасвирий воситалари ва усулларидан ижодий фойдаланган, бу поэтик воситаларни ўз лирикасига оригинал равишда татбиқ этиб, ғазалларининг табиий ва бадиий етуклигига интилган. Шеърий асар учун асосий хуусиятлардан бири унинг вазнли бўлишидир. Сарёмий ўз лирикасида инсоннинг турли ички кечинмаларини етук шаклда бера олди. Юксак ғоя ва чуқур мазмунни гўзал бадиий шаклда олиш ҳам шоирдан катта билим ва маҳорат талаб қиладики, бу ҳақда адабиётшунос А.Рустамовнинг фикрлари мутлақо ўринлидир: «Классик поэзияда вазн, ундан тўғри фойдаланиш, вазн туфайли лексик ёки грамматик хато ва нуқсонларга йўл қўймаслик шоирдан катта маҳорат ва сўз бойлигига эга бўлишни талаб этади. 10

Шунинг учун шоирнинг кучини синашда асар вазнини текширишнинг ҳам ўзига яраша аҳамияти бор». Шунингдек, Сарёмий ҳам ўз ижодий фаолияти билан Шарқ поэтикасининг асосий тармоқлари илми аруз, илми бадеъ ва илми қофия каби шеърият қоидаларини мукаммал эгаллади. Сарёмий аруз вазнининг баҳрларидан фойдаланишда ҳам ўзига хос санъаткорлик намунасини кўрсатди. Шоирнинг ғазаллари ва бошқа турли шеърларидаги вазннинг уларда берилмоқчи бўлган руҳ, кайфиятга тамоман мос келиши – Сарёмий поэтик маҳорати учун характерли ҳол. Шоир ижодида вазн асарнинг мазмунини тўла, ёрқин, реал ифода қилишга хизмат этади. Айрим мисоллар келтирамиз? Умри чекар жоним ғаминг сансиз дили вайрон тутиб, Жоним ичида асрадим дардингни ман дармон тутиб. (15-б.) Ушбу ғазал арузнинг «ражази мусаммани солим» баҳрида ёзилган бўлиб, рукнлари қуйидагича ажратилган: Умри чекар| жоним ғаминг| сансиз дили| вайрон тутиб - - v - - - v - - - v - - - v - мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун Бундан равшанки, шеър мисраларида узун, қисқа товушларнинг маълум ўринда такрори – рукнлараро қисқа пауза бўлиши шеър ўқилишида маълум ритмни майдонга келтирган. Бу ҳодиса ғазалнинг умумий руҳига маълум даражада таъсир этган. Бу фақат вазн натижасида рўй берган ҳодиса эмас. Ғазалдаги туйғу-ҳисларни беришда мисра, байтлар, умуман ғазал мазмуни билан боғлиқ воситалар ҳам ҳал қилувчи роль ўйнайди. Сарёмий ўз лирикасида арузнинг жуда кўп ва хилма-хил баҳрларини қўллайди. Рамал баҳрида ёзилган ғазаллар шоир ижодида кўп учрайди. бизга маълумки, рамал баҳри ўзбек мумтоз шеъриятида жуда кенг тарқалган бўлиб, «турки» деб аталувчи халқ қўшиқларининг кўпчилиги ана шу баҳрда ёзилгандир. 11

Улуғ шоиримиз Алишер Навоий ҳам рамал баҳрининг ниҳоятда мусиқий, ёқимли жилоланиб турувчи вазн эканлигини «Мезон ул-авзон» асарида алоҳида таъкидлаб ўтган эди: «Яна суруредурким, ани туркий дебдурлар, бу лафз анга алам бўлубтур ва ул ғоятдин ташқари дилписанд ва руҳафзо ва ниҳоятдин мутажойиз айш аҳлига судманд ва мажолис аро суруддур ва ул доғи рамали мусаммани мақсур вазнида воқедур». Юсуф Сарёмий ҳам ғазалларининг кўпчилигида Навоий, Гадоий, Саккокий, Лутфий ва бошқа шоирлар каби аруз вазнининг рамал баҳридан унумли фойдаланган: Тубандаги ғазаллар «рамал» баҳрининг турли рукнларида ёзилган бўлиб, ғазал рукнлари қуйидагича ажратилади: Рамали мусаммани маҳзуф: 1. Кўп қувонма кўрмишам деб неча ойу йил ҳаёт, Суд йўқдур юз мунингдек, бўлса беҳосил ҳаёт. (63-б.) - V - - - V - - - V - - - V - фоилотун фоилотун фоилотун фоилун рамали мусаммани мақсур: 2. Соқиё тут, дам бадам соғар манга майдин тўло, Раҳм қил, бошимға дур ҳушёрлиғ қаттиғ бало. (3-б.) - V - - - V - - - V - - - V - фоилотун фоилотун фоилотун фоилон рамали мусаммани маҳзуф: 3. Зулфи савдосин тиларсенким, ўзинг девона қил, Сунма илкинг сочина дасту дуодин шона қил. (85-б.) - V - - - V - - - V - - - V - фоилотун фоилотун фоилотун фоилун Ҳазажи мусаддаси маҳзуф; 4. Қарилармиз йигитларнинг адоси, Йигитлардек йигитлар мубталоси. (135-б.) 12

V - - - V - - - V - - Мафоийлун мафоийлун фаулун Шоир Сарёмий вазн, қофия шеъриятда жуда зарур ва муҳим омил эканлигини ҳамда шакл маънодан ажралиб қолиши керакмаслигини яхши тушунади ва ўз ғазалларида вазн, қофия ва бошқа поэтик воситалардан жуда усталик билан фойдаланадики, улар мазмунга чуқур таъсир этади, мазмунни ёритишга катта хизмат қилади. Сарёмий ғазалларидаги вазн ҳодисалари асар мазмунига, байт маъносига, тасвир ва фикр изчиллигига сира ҳалақит бермайди, аксинча, мазмунни кучайтиришга, асарда ифода қилинаётган фикрнинг таъсирчанлигини оширишга ёрдамлашувчи восита вазифасини бажаради. Шоир шеърларининг вазнлари шундай мустаҳам қурилганки, ундаги сўзларни на қўзғатиб ва на бошқа сўз билан алмаштириб бўлмайди. Бунга қуйидагича мисол келтириш мумкин. Ҳазажи мусаммани солим: Тош урғон бошима бир кўнгли қаттиқ бағри тошимдур, Манга бир зарра янглиғ меҳр кўрсатмас қуёшимдур. (55-б.) V - - - V - - - V - - - V - - - Мафоийлун мафоийлун мафоийлун мафоийлун Келтирилган мисолида вазн равон, мусиқий. Бу парчадаги вазн баён ва тасвир изчиллигига, сўз танлаш ва уларнинг ўз ўрнида ишлатилишига, грамматика ва услубга, қофия ва тасвирий воситаларга ҳеч қандай путур етказгани йўқ. Азалдан мумтоз адабиётимизда ҳукм сурган аруз вазнида шакл талаблари ниҳоятда кучли. Кўп вақтдан буён давом этиб келган анъанага биноан арузда бирор баҳни бузиш ундаги талабларга риоя қилмаслик катта нуқсон ҳисобланган. Сарёмий ғазалларида ана шу аруз вазни талабларига тўлиқ риоя қилади: Эй ҳадисинг жон эрур, топти лабингдин жон ҳадис, Ҳар каломинг жонға жондур, айла эй жонон, ҳадис. - V - - - V - - - V - - - V - - 13

фоилотун фоилотун фоилотун фоилун Бу ғазал мисраларидаги товушлар узун-қисқа ҳижоларни ўз ичига олган рукнлардаги товушлар тартибида бўлиши билан арузнинг рамали мусаммани маҳзуф баҳрини ҳосил қилади. Албатта, ҳар бир фикр, сўз ҳаяжон ифодасида маълум мантиқий талаб бўлади. Буларни ҳеч қачон олдиндан танлаб олинган схемага, қолипга жойлаштириб бўлмайди. Шоир маҳорати ана шу анъанавий вазни шаклини мазмун талабларига бўйсундиришда кўринади. Юсуф Сарёмий жуда истеъдодли, моҳир санъаткор бўлганлиги туфайли унинг лирикасида вазн ёки бошқа шакл талаблари устунлик қилмайди. Аксинча, вазн ва бошқа воситаларнинг барчаси мазмунига мос маънога бўйсунган. Шунинг учун ҳам унинг лирикаси реал, сермазмун ҳаётбахш таъсирга эга. Чунончи, тубандаги мисраларга эътибор беринг: Ўлтурма боқмай ҳолима эй сарвиқад, сиймин бадан, Талх этма комим сўзламай, шаккар лабу ширин даҳан. (102-б.) Арузнинг ражази мусаммани солим (мустафъилун мустафъилун мустафъилун мустафъилун) баҳрида ёзилган бу парчадаги ҳар бир сатр ўзига хос мустақил равишда мантиқий фикр яратади ва кейинги сатрларда бу фикр ўсиб боради. Бу ерда вазн ёки бошқа шакл устунлик қилаётгани сезилмайди, аммо вазн тамом сақланган, хатто у фикр ҳодиса ичига сингдирилган. Ўзбек поэзиясида вазн билан бирга вазн ҳодисаси саналган ва ўзига хос образлилиликнинг зарур элементларидан бўлган қофия муҳим ўрин тутади. Шеърда фикрни ифода қилиш, уни ёрқинлаштиришда қофиянинг ўрни катта. Шунинг учун ҳам шеъриятда қофия кенг қўлланилади. Сарёмий лирикасида хилма-хил, жуда ўринли ишлатилган қофияларни кўрамиз: Боғлама дунёга кўнгил мулки моли фонидур, Ким кўнгул боғлар анга, нодонлар нодонидур. Ҳар баҳор айёми очилғон гул ила лолалар, Ерга кирган гулжабинлар чеҳраи хандонидур. 14

Соҳили мақсудга етмай жумлаи пиру жувон, Дасти ҳасрат бошида ғарқи фано тўфонидур. Абри найсон демагил гулшанда гул аҳволига, Қатраи борон эмасдур дийдаи гирёнидур. Келтирилган бу парчадан «нодон», «хандон», «тўфон», «гирён» сўзлари ўзаро қофияланган. Қофия ҳар бир баҳрда ўзига тегишли ўринни эгаллайди. Аммо вазн ҳам қофия бўлмаса бут бўлмайди. Шу келтирилган ғазалдаги биринчи байтнинг ҳар бир мисраси баён, изоҳ, хулоса сифатида маълум фикр тугаллигига эга. «Боғлама дунёга кўнгил мулки моли фонидур», мисрасида бир нима етмаганлиги фикр тўла хотима қилинмаганлиги кўриниб туради. Шу мисра унинг давоми сифатида «Ким кўнгил боғлар анга нодонлар нодонидур» мисраси қўшилиши билан шахсда бу ўткинчи дунёга, унинг молу мулкига кўнгил боғламаслик бу фақат нодонларга хос туйғу эканлиги ҳақида фикри ойдинлашади. Демак, шеърдаги ҳар бир мисра байт бир-бири билан узвий боғланган, бир-бирини тўлдириб боради. Ана шу боғлаш вазифаси ҳамда фикр жараёнини якунлаб хотима қилиб бориш вазифасини ҳам ўтайди. Агар диққат билан қарасак, Сарёмий қофиядаги маълум товушлар такрори ва талаффузи орқали ўз ғазалида мазмунни ёрқин, равон ифодалашга ҳаракат қилганини кўрамиз. Юқоридаги ғазалда насиҳат руҳи ҳукмрон, поэтик воситалар ҳам, қофия ҳам шу руҳни бериш учун хизмат қилади. Аммо биз бу ерда бошқа бир ҳодисага эътиборни жалб қилмоқчимиз. У ҳам бўлса шу ғазал руҳини ифодалашда «о», «н» товушларининг такрори масаласидир. Ғазалда қофия бўлиб келган «нодон», «хандон», «тўфон», «гирён», «кон», «жон», «ҳайрон», «ҳамон», «султон», «дармон» сўзлари ғазал тузилиши, туйғу ифодаси мустақил вазифа ва маънони ифодаласа-да, бу сўзларда «о», «н» товушлари бўрттирилган, улар ҳамма товушлардан устунлик қилади. Бу нарса ғазал бошида йўналтирувчи фикр сифатида таъкидланади, ғазал охиригача ҳамма ҳодисалар – сўзлар, товушлар, талаффузлар воситасида ўша асосий фикрни ифодалаган сўздаги хусусиятлар сақланади, такрорланади. 15

Сарёмий ўз лирикасида ғазал, мазмуни, руҳига мос келадиган турли сўзлардан иборат ана шундай чиройли қофиялар яратади. Шеъриятда қофия билан боғлиқ ҳолда радиф катта ўрин тутади. Чунки радиф образ, характер яратишда қўшимча кучли бадиий восита бўлиб хизмат қилади. Сарёмий мумтоз шеъриятдаги бу анъанани муваффақиятли давом эттирган. Сарёмий лирикасида ҳам радиф билан тугалланадиган ғазаллар кўп. Улар ранг-баранг бўлиб, ҳамма жойда ғазалнинг асосий мазмунидан келиб чиқади ва ғазал эмоционал таъсирни кучайтиришга, шу йўсинда, шеър мазмунини ёрқинроқ очишга хизмат қилади. Мисолларга мурожаат қиламиз: Ҳажрингда мани зору хароб айлама, эй дўст, Бағримни фироқингда кабоб айлама, эй дўст. (24-б.) Бу ғазалда «айлама, эй дўст» радиф бўлиб келяпти. Ғазалдаги фикр, туйғуни ифодалаш деярли радифга юклатилган. Аммо, шунга қарамай, ғазалда фикр, туйғу, ҳодиса ифодаси ўз такомилига етган. Бу хилда радиф тузиш мазмун томондан ҳам оқланган. Радиф тузишда радиф кучи ва таъсири ғазалдаги вазннинг умумий мазмунга қай даражада боғланганлиги билан белгиланади. Шу сабабдан, радифда шоир маҳорати орқали ҳар қандай сўзлар чуқур маъно касб этиши, шеърда катта ўрин тутиши мумкин. Мани маҳв айлади бир жураи нозик фиғон ҳофиз, Ажаб бир офати жон, масти булбули ҳушлиҳон ҳофиз. (23-б.) Бу парчада радиф – ҳофиз. Алоҳида қараганда унчалик аҳамиятли туюлмаса- да, аммо у шеърда ниҳоят муҳим ўрин тутади. Агар шу радиф бўлмаса байтлар ва маъно ҳам тўла чиқмайди, умуман, ғазалдаги туйғулар тўла ифодаланмайди. Сарёмий лирикасида радифли ғазаллар жуда кўп ва хилма-хил. Унда ҳамма сўзлардан ўринли фойдаланган.ҳар бир ғазал кўзланган мақсадини ўқувчига етказади. Масаланинг муҳимлиги шундаки, радиф гўё ғазалнинг мазмунини белгилаб бераётгандай бўлади. Бироқ шоирнинг конкрет фикрлар ифода қилган радифлари борки, ғазаллардаги мазмун гўё фақат шу фикр атрофида боради. Мисоллардан кўринадики, Сарёмий шакл асосида иш кўрадиган шоирлардан 16

эмас, у ҳамма шаклларни усталик билан, санъаткорона дид билан ўз мақсадига бўйсундиради. Шеъриятда фақат вазннинг ўзи мазмун ярата олмаганидек, қофия ҳам бир ўзи мазмунга чуқур таъсир қила олмайди. Сарёмий ғазалларида ҳам деярли ҳамма сўз бўлаклари, баъзан, ҳатто айрим товушлар қофия бўлиб келади. Айрим ҳолларда эса, ўзбек тилидаги ҳамма ундош товушлар ва «о», «у», «Ў» унлилари қофияда равий бўлиб келади. Масалан, шоирнинг қуйидаги байтларидаги ўзак охирида келган ундош товушлар равийдир: Суюн эй дил, яна етушти баҳор, Лутфи ҳақдин хазоини асрор (52-б.) Қилмадинг, эй гул баҳор айёми сайри боғ ҳеч, Ғунча жабинин чок-чоку, лола бағрин доғ ҳеч. (33-б.) Биринчи байтда «баҳор» билан «асрор»даги «р», иккинчи байтдаги «боғ», «доғ»даги «ғ» равийдир. Қофия илмида равий олдидаги унлидан аввал келган ундош товуш олдидаги «о» товуши таъсис дейилади. Чунончи, қуйидаги байтнинг «ҳосил», «комил» қофиясидаги «о» таъсис бўлади. Кўзингни ғамзасидин юз таважжуҳ дилга ҳосилдур, Қаро мужгон нозинг ҳар бири бир пири комилдур. (60-б.) Таъсис қофияни оҳангдошлигини таъминлайди ва ғазалнинг таъсирчанлигини оширади. Ушбу б, н, з, р, с, ф, х, ш, ғ, ҳ каби ундош товушлардан бири равийнинг олдидан унга ёндош келса, яъни ўртада унли товуш бўлмаса қайд ҳосил бўлади: Ман мунда чашм-чашмаи, сан анда нўш ханд, Зулфунг таноб ҳалқау ҳар ҳалқа бар каманд. (42-б.) Ижодий жараённинг мураккаб нуқталаридан бири бўлган қофия қийноғини шоир муваффақиятли адо этади, яъни бунда Сарёмий бир йўласига фикр ва ифода, сўз ва маъно, ритм ва оҳанг каби муаммоларни ҳал қила олган. Равийдан кейин келадиган ундош ва унли товушлар васл деб аталади. Чунончи қуйидаги байт қофиясидаги «с» ундоши васлдир: 17

Қарилармиз – йигитларнинг адоси, Йигитлардек йигитлар мубталоси. (135-б.) Юсуф Сарёмий ғазалларида эънот санъати ўзининг чиройли ифодасини топган. бу санъатда шоир қофияда равийдан олдин такрорланиши зарур бўлмаган товушларни ҳам такроран келтиради: Баҳори ҳусни айёмида, эй гул, сайри гулзор эт, Беҳиште қил чаманни, юз очиб фирдавси бозор эт. (24-б.) Бу байтдаги «з» товушининг такрорланиши натижасида ғазалнинг жарангдорлиги ортади, қофия эса янада гўзал чиқади. Сарёмийда қўш қофияли байтлар ҳам учрайди. булар қофия илмида «зулқофиятайн» деб аталади. Қуйидаги байт қўшқофиянинг ажойиб намуналаридир: Қаро кўзунгни асири мудом сурмаи ноз, Замона кўрмади бир сан каби бути танноз. (62-б.) Тажнис лафздош сўз ва ибораларга асосланган санъат бўлиб қофияда ҳам ишлатилади. Қофия тажниси Сарёмийнинг ғазалларида қуйидагича учрайди: Новаки андози қазоя нигоҳи тирверар, Соиди фитная абрўлари шамширверар. (47-б.) Юқоридаги мисолларимиздан Сарёмийнинг ғазаллари шаклан нақадар гўзаллиги очиқ-ойдин кўриниб турибди. Лекин қофиянинг шаклий гўзаллигининг ўзигина шоир маҳорати кўрсатмайди. Шоир ғазалларининг қофияси ўзининг ажойиб интонацияси биланоқ махсус мусиқий лавҳа образ даражасига кўтарилади. Айниқса, бунда шоир қўллаган радифларнинг роли катта. Радифлар ғазал қофиясига маънавий ифодавий жило беришда айниқса, қофия силсиласини тузишда фаол қатнашадики, ҳар бир байтда қофияга ёрқин индивидуаллик бағишлайди. Сарёмийнинг назмнинг маънавий ва шаклий томонига заррача зарар келтирмайди, аксинча наф келтиради. Шоирнинг қофиядаги сўзлари шаклан етук бўлиши билан бирга маънан ҳам комил. Сарёмий ижодида шакл вазн ҳамда қофияларнинг хусусиятлари ҳақида қуйидагича хулоса чиқариш мумкин: 18

- Сарёмий мумтоз адабиётдаги поэтик санъатлардан фойдаланишда ҳар бир ғазалнинг ички мантиғидагн келиб чиқиб иш кўради. поэтик санъатлар шакли ранг-баранглиги учун эмас, балки маънонинг чуқур ва комил бўлиши учун хизмат қилади; - Шоир аруз вазни имкониятларидан тугал фойдаланиш баробарида кўп ҳолларда вазн фақатгина мусиқий оҳангдорликка эмас, балки мазмун кўламининг кенгайишига ва ўқувчига етиб бориш тезлигининг ошишига хизмат қилади; - Шоир ғазалларининг мазмуни қофияга эмас, қофия унга бўйсунади; - Асарлардаги қофия шоирга ўз ҳукмини ўтказа олмайди, балки шоир қофияни ўзи истаган йўлга солади ва ундан ҳоҳлаганча фойдаланади; - Шоир ғазалларида қофиядош сўзларнинг ҳаммаси тил қоидаларига, бадиий услуб талабига ҳамда асар мазмунига мувофиқдир; - Сарёмий қофиялари шоир ижодини бадиий жиҳатдан етук, маънавий жиҳатдан пишиқ қилишда катта аҳамият касб этади. Сарёмий лирикаси ниҳоят таъсирчан, унинг ғазалларини ўқир экан, киши ҳеч қандай зўрлик, машаққат туйғусини сезмайди. Улар гўё булоқдан равон оқиб чиқади. Бунга Сарёмий маҳорат орқасидан, яъни ғазалда кўрсатилган мақсадга барча шеърий воситалар, шакл талабларини бўйсундириш натижасида эришган деган умумий хулосага келдик. 19

O'xshashlar

Юсуф Сарёмий шеърияти

Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижоди

Девони мавлавий Юсуф Сарёмий

Сўнгги яқин ўн йилликларда Юсуф Сарёмий ҳаёти ва ижодининг ўрганилиши

Мухаммад Юсуф